Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 27]

Judith van Steen
Dichter op de prairie
over Dead Man van Jim Jarmusch

It is preferable not to walk with a dead man
Henri Michaux

Dead Man (Miramax, 1995) is een merkwaardige film. Het verhaal is eenvoudig genoeg: Bill Blake (Johnny Depp), een jonge boekhouder uit Cleveland, Ohio, komt (aan het einde van de negentiende eeuw, waar alle westerns wonen) naar The Town of Machine om een baantje te accepteren in een fabriek. Wanneer hij daar aankomt, blijkt het baantje al vergeven; het stadje bestaat uit wel heel veel ranzige types en de man die hij doodschiet - hij heeft nou eenmaal een pistool in zijn hand en ligt in het bed van de man zijn verloofde - blijkt de zoon van de fabrieksdirecteur Dickinson (Robert Mitchum) te zijn. Dan betekent dat de jacht op Bill Blake is geopend.

De gewonde Bill vlucht verder het Wilde Westen in en wordt opgevangen door een indiaan met de naam Nobody (Gary Farmer), die is opgegroeid in Engeland. Nobody ziet hem aan voor William Blake, de dichterschilder-ziener uit de achttiende eeuw. Nobody ziet het als zijn taak William Blake, de dead man waar je niet mee moet gaan wandelen, te begeleiden naar zijn laatste rustplaats, en doet dat ook, onder het voortdurend citeren van one-liners als: ‘Things which are alike, in nature grow to look alike’, ‘The eagle never lost so much time as when he summitted to learn from the crow’, of ‘You cannot stop the clouds by the building of a ship’. Onderweg komen ze alles tegen waar het Wilde Westen bekend om staat: bountyhunters, marshalls, indianen, een hypocriete priester en natuurlijk pelsjagers (waaronder Iggy Pop in travestie die een potje bonen kookt). Er wordt veel en met gemak geschoten, er wordt door iedereen behalve door William Blake tabak gerookt en aan het einde is iedereen dood. Een op het eerste oog tamelijk normale western kortom, met alle gebruikelijke ingrediënten: law en order worden bedreigd door bandieten die het recht in eigen handen nemen; er is een held en er zijn schurken; er zijn paarden, pistolen, saloons, en natuurlijk de wijdopen prairie. Bovendien wordt er op elkaar gejaagd en zijn er ‘wanted’ posters.

Acid western

Dead Man is uiteraard niet zomaar een western, want Jim Jarmusch niet zomaar een filmmaker. De film is eigenlijk het beste te zien als een twee uur durende hallucinatorische trip van een dode Engelse dichter uit de negentiende eeuw die een profetische droom heeft (het schijnt dat de echte William Blake met engelen praatte). Hij ziet zichzelf geconfronteerd met indianenwijsheden, kannibalisme, de Amerikaanse vrijheidsdroom, kwade filistijnen en het verlies van zijn onschuld als paperman. Geheel in de sfeer van hallucinerende middelen ziet William Blake zichzelf lopen, schieten, praten en later ook heel veel en makkelijk doden, soms als zichzelf, soms als Nobody, die met Blakes tong spreekt. Aan het einde van de film is volslagen onduidelijk wie de dead man is van de titel, want dan is zo'n beetje iedereen dood en William Blake uitgegroeid tot een indianenopperhoofd.^1. De muziek van Neil Young (een beetje als Ry Cooder in Paris, Texas, maar dan met cowboylaarzen en sporen) draagt overigens zwaar bij aan Blakes trip, net als de volstrekt onvolgbare literaire teksten die iedereen uitkraamt.

Een goed voorbeeld van dit laatste, dat de toon onmiddellijk zet, is te vinden in het begin van de film, nog voor de titelrol, wanneer Bill Blake in de trein zit en door een steeds desolater uitziend Wild West-landschap rijdt. De machinist zegt tegen hem: ‘Look out the window, and doesn't this remind you of when you're in a boat and then later that night you are lying looking up at the ceiling and the water in your head is

1. De teksten van de echte William Blake lezen ook min of meer als indianenspreuken.

[p. 28]

not dissimilar from the landscape and you think to yourself, why is it that the landscape is moving but the boat is still?’ Je ziet Depp denken: ‘Heb ik dat?’ Vanaf dat moment gebeurt er eigenlijk niets normaals meer, maar het is dan ook nauwelijks een tekst die je zou verwachten in een western.

En er wordt gerookt, of liever, erwordt gesproken over tabak die niemand heeft. Als running gag al bijzonder geslaagd,^2. maar ook een erg mooie dubbele lading: voor de indianen een spiritueel medicijn - de vredespijp -, voor de blanken een verslavend middel. Bovendien hebben de blanken er papier voor nodig. En niemand heeft het dus, maar beweegt zich wel in een stoned landschap. Dat William Blake uiteindelijk tabak koopt en dat mee zijn graf inneemt (een boot) lijkt me een logisch gevolg van de woorden van de machinist in het begin.

2. ledereen vraagt de hele tijd aan William Blake of hij tabak heeft, maar zijn antwoord is steeds ‘I don't smoke’. Onnozeler kan een mens in het Wilde Westen niet geportretteerd worden, lijkt me.

Proverbs of hell

Dan is er nog de literatuur, en de verwijzingen daarnaar. Er wordt behoorlijk geciteerd uit William Blakes Proverbs oj Hell en uit allerlei Native American bronnen. Bovendien heet één van de eerste doden in de film vast niet voor niets Charles Dickinson.^3. Proverbs oj Hell zou bovendien een uitstekende ondertitel kunnen zijn voor de film, want de hel is het wel, waar William Blake zich in begeeft. (Dat Nobody en Everyman dicht bij elkaar liggen, weet iedereen.)

Bill Blake zit dus in de trein en rijdt door het Wilde Westen. In het begin zitten er nog beschaafde mooie dames om hem heen. Hij leest een boek (!), legt een kaartje en kijkt af en toe naar buiten naar de uitgestrekte prairie. Langzaam wordt de sfeer grimmiger (verlaten huifkarren, uitgebrande tipi's), totdat hij uiteindelijk alleen nog omringd is door gevaarlijk uitziende creaturen die vanuit de ramen van de trein op buf falo's schieten. Wanneer Bill de brief laat zien waarin staat dat hij aangenomen is bij Dickinson Metalworks zegt de machinistvan de trein: ‘I wouldn't trust no words written on some piece of paper.’ Het is duidelijk: in het Wilde Westen wordt niet gelezen en William Blake is in alle opzichten de onnozele vijandvreemdeling die, met zijn bespottelijke brilletje en maatpak, erom vraagt door de echte, ongeschreven, werkelijkheid ingehaald te worden.

Als hij aankomt in The Town of Machine^4. blijkt, zoals gezegd, zijn baantje vergeven te zijn. Hij probeert te spreken met de directeur, maar wordt bijkans het kantoor uitgeschoten. Vanaf dat moment is er voor William Blake in Machine weinig meer te zoeken. Hij loopt naar buiten naar de saloon, koopt drank en ontmoet een meisje, Thel, die gespecialiseerd is in het maken van bloemetjes uit papier (alweer papier). Hij slaapt met haar, schiet haar verloofde Charles Dickinson dood en is vanaf dat moment gewond en op de vlucht. Langzaam transformeert hij van Bill Blake de boekhouder tot de legende William Blake die, zoals Nobody fijntjes opmerkt, nu zijn poëzie in bloed schrijft: ‘Do you know how to use that weapon? It will replace your tongue and your poetry will now be written with blood.’

William Blake past zich wonderwel aan zijn nieuwe situatie aan, bijvoorbeeld wanneer hij twee marshals tegenkomt die op zoek zijn naar hem. Op hun vraag of hij William Blake is, antwoordt hij: ‘Yes, do you know my poetry?’ Waarna hij ze allebei neerschiet en dus zijn reputatie als dichter bevestigt.

Later doet hij dat nog een keer, wanneer de priester in de handelspost (tabak!) om zijn handtekening vraagt. Met zijn pen hakt hij in de hand van de man en ‘schrijft’ zijn naam met bloed. Als de man hem daarop door God de hel in laat verwensen antwoordt hij: ‘I'm already there’ en schiet hem dood. Pas als Nobody en Blake naar buiten lopen valt op dat op de deur een bordje hangt met de tekst ‘Work out your own salvation’.

3. Charles Dickinson schiet Thel neer, William Blake schiet Charles Dickinson neer. The Book of Thel was William Blakes eerste belangrijke publicatie.

4. Town of Machine, Home of Dickinson Metalworks, zegt het bord bij de hoofdstraat. Het is volstrekt onduidelijk wat voor metaalwerken gefabriceerd worden in Machine, maar het heeft ongetwijfeld iets te maken met de komende ontbinding van het Wilde Westen door de industrialisatie. Het is bovendien natuurlijk een mooie metafoor voor de hel waarvan de machinist zei dat Blake er terecht zou komen; veel vuur, vlammen en lawaai.

[p. 29]

De redding nabij

Terwijl Nobody (zijn echte naam is Xebeche, hij die luid spreekt, maar niets zegt) William Blake naar zijn einde voert en de twee steeds meer met elkaar versmelten, takelt het Wilde Westen verder af. De paarden worden achtergelaten, de tipi's zijn van steen en er is maar één blanke over, die nog kannibaal is ook. Met elke verfstreep op Johnny Depps gezicht (eigenlijk bloedsporen) komt de civilisatie dichterbij.

Het duidelijkst is dat wanneer Nobody met de bijna dode William Blake onder zijn armen aankomt in zijn indianendorp, om zijn mensen te bewijzen dat Engeland en dichters echt bestaan. Als boodschapper van het geschreven woord (en brenger van tabak) wordt hij blijkbaar geloofd, want er wordt voor Blake een boot gebouwd. Blake is nu zo ver weggezakt in zijn koortsdroom dat hij alles gelaten over zich heen laat komen. Hij ziet er indiaanser uit dan de indianen, is allang zijn bril, horloge en maatpak kwijt en begint steeds meer de houding aan te nemen van een man die het wel gezien heeft

Wanneer Nobody hem in de boot legt en deze een duwtje geeft, de zee op, komt nog heel even Bill de boekhouder omhoog die wel terug zou willen naar Cleveland. Maar als hij zich voor de laatste keer opricht en nog net ziet hoe Nobody en de kannibaal Cole Wilson elkaar overhoop schieten, valt hij achterover en sterft. Van het Wilde Westen is dan niets meer over, op de woorden na die Nobody Blake leerde:

Every night and every morning
Some to misery are born
And every morning and every night
Some are born to sweet delight
Some are born to endless night
Some are born to endless night...

Als er al dode dichters toegelaten worden op de prairie, moet dat Wilde Westen wel heel ziek zijn, dunkt mij, en hard toe aan een transformatie. De toekomst is duidelijk aan Dickinson.

Judith van Steen (1967) studeerde Esthetica aan de Universiteit van Amsterdm. Ze publiceerde eerder in BZZLLETIN over o.a. Pulp Fiction.