Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 30]

Arie Storm
Love of country, love of God
over James Stewart

James Stewart (1908-1997) acteerde in ongeveer tachtig films, waarvan er zeker acht tot de hoogtepunten van de twintigste-eeuwse cinema moeten worden gerekend: Mr. Smith Goes to Washington (over een idealistische senator die verstrikt raakt in een politiek web), The Philadelphia Story (met Katharine Hepburn en Cary Grant), It's a Wonderful Life (mijn absolute favoriet, zie hieronder), The Naked Spur (een van de ongeveer twintig westerns waarin Stewart speelde), Rear Window, Vertigo (deze laatste twee films werden geregisseerd door Alfred Hitchcock), Anatomy of a Murder en The Man Who Shot Liberty Valance (ook een western, in deze was John Wayne zijn tegenspeler).

Van idealist tot geesteszieke

De Britse romancier (nou ja, zeg maar gerust ouwehoer) Jonathan Coe verklaarde in de geheel aan James Stewart gewijde BBC-documentaire One of the Good Guys (1997) dat geen mens in het volle bezit van zijn verstand zal claimen dat het optreden van James Stewart in It's a Wonderful Life (1946, geregisseerd door Frank Capra) hét hoogtepunt vormt uit de carrière van Stewart. It's a Wonderful Life neemt, zo betoogde Coe, in het oeuvre van Stewart eenzelfde positie in als A Christmas Carol in het oeuvre van Charles Dickens: deze korte roman was en is immens populair bij het grote publiek, maar geeft nauwelijks een indruk van de enorme reikwijdte van Dickens' talent. De vergelijking gaat nogal mank, want juist in It's a Wonderful Life wordt een doeltreffende samenvatting geboden van het verloop van Stewarts loopbaan, en de film is dan ook te beschouwen als een staalkaart van Stewarts talent. Dat de film uitsluitend nog op en rond de kerstdagen op de televisie wordt getoond doet daar geen enkele afbreuk aan.

In het begin van zijn carrière was James Stewart de perfecte uitbeelder van een sympathieke, idealistische en naïeve jongeman, later zette hij meer gekwelde persoonlijkheden neer, en in zijn laatste rollen speelde Stewart steeds vaker karakters die wegzakten in de duisterste diepten van een neurose. George Bailey, de naam van het personage dat Stewart in It's a Wonderful Life op indrukwekkende wijze tot leven brengt, doorloopt alledrie die stadia: Bailey begint opgewekt aan het avontuur, na de nodige kwellingen staat hij echter op het punt zelfmoord te plegen en uiteindelijk keert de hele wereld zich tegen hem en lijkt het zelfs of hij nooit heeft bestaan, dat hij zonder een enkel spoor te hebben achtergelaten letterlijk compleet verdwenen is - een angstige, om niet te zeggen psychotische ervaring.

It's a Wonderful Life biedt niet alleen een perfecte samenvatting van Stewarts carrière en een staalkaart van zijn kunnen, de film is ook zonder meer te beschouwen als een van de beste die er in de twintigste eeuw zijn gemaakt. Het is onmogelijk niét betrokken te raken bij het wel en wee van de erin opgevoerde personages, niet geëmotioneerd te raken door de getroebleerde gelaatsuitdrukkingen van George Bailey, of niet onder de indruk te raken van het complexe gegeven. Het slot van It's a Wonderful Life mag dan op het mierzoete af sentimenteel zijn, voordat dit gelukkige einde in zicht komt moet er veel pijn worden geleden.

In Pieces of Time beschrijft Stewart-biograaf (overigens: een van de velen) Gary Fishgall hoe Frank Capra James Stewart voor het idee van deze film won. ‘Jim,’ zei Capra, ‘je bent in een kleine stad en het gaat allemaal niet zo goed. Je begint te wensen dat je nooit geboren was. En je besluit zelfmoord te plegen door vanaf een brug in een rivier te springen, maar een engel met de naam Clarence komt uit de hemel dalen, en... eh... Clarence heeft zijn vleugels nog niet verdiend. Hij komt naar beneden om je te redden wanneer je in de rivier springt, maar Clarence kan niet

[p. 31]

zwemmen, dus red jij hem.’ Capra kreeg de indruk dat hij het met deze onhandige samenvatting bij Stewart had verbruid, maar die reageerde juist enthousiast: ‘Frank, als je een film wilt maken over een zelfmoordpoging van mij, met een engel zonder vleugels die Clarence heet, nou, dan ben ik je man.’

Revolverheld

It's a Wonderful Life was de film die western-regisseur Anthony Mann en (later) Alfred Hitchcock overtuigden van de duistere kwaliteiten die James Stewart in huis had. In 1950 begon de imposante samenwerking tussen Mann en Stewart met de western Winchester 73. Dat was overigens niet de eerste western waarin Stewart speelde, maar de derde. Broken Arrow (regie: Delmer Daves; in Broken Arrow wordt Stewart verliefd op een indianenmeisje) werd in 1950 gedraaid vóór Winchester 73, maar de film werd een maand later in de bioscoop gebracht. Veel eerder, in 1939, speelde Stewart al in Destry Rides Again (regie: George Marshall), waarin zijn tegenspeelster niemand minder dan Marlene Dietrich was -maar in 1939 werd Stewart nog beschouwd als een acteur die geen stoere rollen kon spelen, zodat het script geheel werd herschreven toen hij als hoofdrolspeler in beeld kwam. In plaats van dat de held iemand werd die als een dolle met revolvers om zich heen stond te zwaaien, zoals aanvankelijk de opzet was, creëerden de producent en de schrijver speciaal voor James Stewart een type dat alle moeilijkheden pratend kon oplossen, waarbij hij onveranderlijk zijn zalvende praatjes moest inleiden met het zinnetje: ‘I had a friend once.’

Is in Broken Arrow James Stewart ook nog een redelijke softie, in Winchester 73 wordt er uit een ander vaatje getapt: Stewart is getransformeerd tot een echte revolverheid die, dat is tevens de openingsscène van de film, zelfs zo bekwaam is in de schietkunst dat hij bij een wedstrijd een beroemd geweer wint: de Winchester 73 uit de titel. De film eindigt met een befaamde shoot-out, waarin Stewart de man overhoop schiet die zijn vader heeft vermoord (dat blijkt nota bene zijn eigen broer te zijn). Shelley Winters, Stewarts vrouwelijke tegenspeler in de film, meende dat het schieten zo'n vooraanstaande plaats had ingenomen dat ‘the real star of that film was the goddamn Winchester rifle’.

Hoed en paard

Stewart met hoed in Winchester 73, 1950.

De westerns die Mann en Stewart vervaardigden, kennen zonder uitzondering hetzelfde stramien. De held wil zich op het goede pad begeven, maar wordt achtervolgd door een duister verleden en rept zich (met in zijn gezelschap onveranderlijk een geinige oude man) naar een onbekend gebied (de titel van de in 1955 uitgebrachte film The Far Country mag wat dit laatste aspect betreft als programmatisch worden beschouwd). Daar aangekomen wordt hij gedwarsboomd door een schurk die het uitgerekend op hém heeft voorzien. Verder wordt er een vrouw opgevoerd die verwikkeld is in een amoureuze relatie met geheel

[p. 32]

iemand anders. Pas op het einde van de film valt deze vrouw in de armen van de held, een besluit dat uitzicht biedt op de hoop dat de held uiteindelijk innerlijke rust heeft gevonden. Zo samengevat klinkt het behoorlijk verschrikkelijk, maar op een merkwaardige manier (en ook natuurlijk doordat Mann prachtig landschappen kon filmen en Stewart altijd een geweldig charisma had) wérkte het.

In de films die hij onder de regie van Mann maakte, hield Stewart verder vast aan twee terugkerende waarden: hij droeg steeds dezelfde hoed en bereed altijd hetzelfde paard. Die hoed bracht Stewart later in zijn carrière nog in conflict met die andere grote regisseur van westerns: John Ford. In 1961 regisseerde Ford Stewart voor het eerst in de film Two Rode Together, maar de regisseur was niet gecharmeerd van Stewarts hoofddeksel. ‘I don't remember it being in the contract,’ beet hij Stewart toe. Maar Stewart weigerde de rol te spelen zonder zijn hoed (‘a family heirloom’) en dus wérd het die hoed.

Stewarts beste western is The Naked Spur (1952, regie: Anthony Mann). Stewart speelt Howard Kemp, een premiejager die wordt uitgekotst door de samenleving en wanhopig probeert zich terug te vechten. Kemp is in diepste wezen een man die deugt, maar hij wordt in de richting van een satanisch en opstandig gedrag gedreven door het handelen van anderen. In feite is het dezelfde rol als die Stewart neerzette in It's a Wonderful Life, waarin George Bailey zelfs letterlijk uit de samenleving verdwijnt doordat de engel Clarence zijn wens nooit geboren te zijn in vervulling laat gaan. Helene McGowan merkt in haar biografie van James Stewart (eenvoudigweg James Stewart getiteld, gepubliceerd in 1992) over The Naked Spur terecht op dat ‘Stewart's rendering of the pain and physical suffering of a basically good man is intensely real and moving’.

Angst

James Stewart verliest bij wijze van grote uitzondering zijn geduld (scène uit Shenandoah, 1965)

Toch lijken de westerns die Stewart onder regie van Mann maakte slechts een opstapje te zijn naar het echte werk: de duistere en angstaanjagende films waarin hij de hoofdrol speelde onder regie van Alfred Hitchcock, met als hoogtepunten Rear Window (1954) en Vertigo (1958). De westerns hadden Stewart een ruwer imago gegeven en dat imago werd door Hitchcock verder uitgebouwd tot dat van een stoere man die ook openlijk zijn zwaktes durft te tonen. Stewart zelf schreef zijn vermogen om dergelijke rollen te kunnen spelen toe aan de impact die de Tweede Wereldoorlog op hem had gehad. Hij was tijdens de oorlog actief betrokken als luchtmachtpiloot die onder meer bombardementen op Duitsland uitvoerde: ‘I had known fear like that and I'd known people who'd been paralyzed by fear. It's a very powerful thing to be almost engulfed by that kind of fear.’ Waar

[p. 33]

die ontwikkeling in zijn carrière ook vandaan kwam, het is een feit dat als je de films van James Stewart in chronologische volgorde ziet, je zijn gezicht ziet veranderen: in de vroege films is dat fris en open, in de latere films heeft hij een markante en satanische kop gekregen. Maar Stewart bleef er altijd vertrouwen in houden dat het goede zou overwinnen, en wilde, zoals hij in 1987 zei, herinnerd worden ‘as somebody who worked hard for what happened, and who had certain values that he believed in. Love of family, love of community, love of country, love of God.’ Eens ëen cowboy, altijd een cowboy - zou je bijna zeggen.

Arie Storm (1963) debuteerde in 1994 met de roman Hémans duik. In 1997 verscheen zijn tweede roman, Hemellicht, bij De Arbeiderspers.