Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 24]

Rein Bloem
Hij die in rook gaat

Een jaar of tien geleden las ik Panther in the sky van James Alexander Thom (oud-marinier, dat voorspelt weinig goeds) vertaald als Tecumseh ofwel ‘Oog van de Panter’. Een Unieboek van maar liefs 827 bladzijden. Een paar jaar eerder had ik op het instituut De Witte Leli colleges gegeven over deze held van mijn jeugd en mij weer begeven in ‘Het Land Van Het Groene Riet’ waar ik vroeger mijn tinnen soldaatjes en indiaantjes met vederbossen in slagorde had opgesteld.

De echte naam was Kentucky, maar dat was mijn wereld niet en mijn geliefde rivier was niet de Ohio maar het Stenig Water. Dat had ik geleend aan het eind van de oorlog, uit de bibliotheek van Edelman en Barendregt op het Da Costaplein, mijn geboorteplaats.

Zeven boeken voor jongens van 10 tot 14, zelfs van 14 tot 16 stond er op een verschoten bruine kaft. Fritz Steuben was de schrijver, Ph. Exel de vertaler en Tjeerd Bottema de tekenaar. Vooral de laatste maakte grote indruk. Niet in Snelvoet en Pijlkind, de eerste van de reeks, want daar stond maar één plaatje in, een drukbezette korjaal op een verstrekkende rivier. Bovendien vond ik het verhaal over de vriendschap van twee blanke kinderen met mijn indiaan een flauwe, onwaarachtige aangelegenheid; je las, maar kreeg niet veel te zien. Maar toen kwam De Vliegende Pijl, een van de erenamen van Tecumseh, die ook Bergleeuw werd genoemd, maar Vallende Ster is de letterlijke betekenis.

Ik sla het boek nu op in de vijfde druk. De kaartjes, de dingen, de tekens...daar kwam het onbekende tot leven, daar kon je mee spelen. Kijk: die mocassin en die strijdknots, Het gebied waar het verhaal speelt, de sluiproutes vol listen en lagen, de bever en de bizon met kalf, de koker voor boog en pijlen, en bovenal de Tekens door Stenen. Pas in 1977 (Part en deel) kon ik er woorden voor vinden:

dit was het
land van groen riet

waar om te onthouden
de rivieren, de meren
en vijvers vol bevers

het was dat
je van de buffel kon eten
de bil, de bult en de tong

namen te proeven van
gedroogd vlees, pemmikaan

de donkere grondtoon
hij-die-in-rook-gaat

geef ze de ruimte
Tecumseh
het winterse vet
van een beer

ziedaar

twee stenen

hier is het pad

Aan het eind van het verhaal - het lied mag ook niet vergeten worden, want ik liep dagenlang geheimzinnige spreuken te zingen, echte Indianenkreten en het verzonnen Mimosa schiet! - staat de passage die mijn jonge leven, voor wie weet hoe lang, getekend heeft. Het is de marteldood van de blanke Rode Tom, waartegen de jonge Tecumseh uit alle onmacht protesteert. Lynchen en martelen, daar zijn geen woorden voor.

Een paar bladzijden na het begin van Het oog van de panter, las ik de spreuk ‘Weshecat-velo k' weshe laweh-

[p. 25]

pah’, dat wil zeggen: ‘Kracht krijgen wij door te doen wat goed is’. Ik herinnerde mij die spreuk niet, wel de scène natuurlijk waar hij van toepassing was. Met schroom bladerde ik de pil door en kwam bij bladzijde 285, waar Tecumseh's oudere broer Chiksika - Luid Kabaal, bijgenaamd Tenskwatawa, Hij Opent de Deur, want hij had profetische gaven - na vele glazen rum de marteling op gang brengt. In mijn geheugen was dat de stokoude Maishalm geweest, Cornstalk op zijn Engels, maar dat doet er nu niet toe.

Toen liep Chiksika op de gevangene af. Hij wees op het plukje haar rond de genitaliën van de man en zei: ‘Je hoort geen haar te laten groeien op je passah-tih.’ Daarna sloeg hij zijn hand om het haar en met een krachtige ruk trok hij het er bijna allemaal uit. De blanke man (naamloos in dit geval, RB) schreeuwde zo hard dat de echo van de overkant van de rivier terugkwam. Met deze kreet van pijn werd de verachting van de krijgers aangewakkerd. De volgende man kwam voor de gevangene staan en trok zijn mes. Het was een roestig vilmes; alleen het snijvlak glinsterde door het slijpen. De krijger hield het mes voor de ogen van de blanke en glimlachte, terwijl hij met zijn andere hand de testikels van de man pakte. De gevangene begon te kreunen, wierp zijn hoofd heen en weer en rolde met zijn ogen, en toen pas kreeg Tecumseh die aan de andere kant van het vuur zat en nog steeds de grootste moeite had om niet over te geven van de drank, in de gaten wat er aan de hand was. Hij kwam aanlopen om te zien waardoor die pathetische smeekbeden werden veroorzaakt.
De krijger met het mes zei: ‘Laten we eens kijken of dit als kruit ontploft in het vuur!’ En met een snel gebaar bracht hij het mes omlaag en scheidde het scrotum van het lichaam. Zijn jubelkreet klonk gelijk met het gebrul van de man en het klonk als één wild dier. De krijger draaide zich om en gooide zijn bloederige trofee in het vuur, waarna hij zich met gespeelde teleurstelling weer omdraaide naar de krijsende gevangene en uitriep: 'O! Ze ontploffen niet. Dan zat er zeker geen kracht in. Jammer hoor.’ De meeste krijgers lachten en joelden om de grap en ze popelden om op hun beurt deze blanke af te straffen voor de zonden van zijn ras...

Er is, vertaling inbegrepen, van alles mis in deze passage en het is niet omdat ik nog altijd lees in de leeftijd van 10 tot 14, dat ik in opstand kom en dit boek dichtklap. Hetzelfde overkomt mij als ik een affiche voor een Martelwerktuigententoonstelling passeer en van de weeromstuit probeer ik dan afstand te nemen door aan Hottentottententoonstelling te denken. De vertellende marinier joelt of hij er bijstaat, de scène is gruwelijk en potsierlijk tegelijk. De dronken Tecumseh die rustig komt aanlopen om te zien waardoor ‘die pathetische smeekbeden werden veroorzaakt’ is onze held niet meer en zijn woede plus moralistisch verwijt komen te laat. De flapschrijver van Tecumseh zou dit meteen willen weerleggen door de historische waarheid, de feiten naar voren te brengen. Geloof hem maar niet, het is de fictie, de schrikbarende zogenaamd realistische inleving, waardoor elke betovering van onze mythe koud wordt gemaakt.

Fritz Steuben heeft ook wel eens last van moraal en pathos, maar wat hij van deze cruciale scène maakt is voor mij voorbeeldig geweest:

Tecumseh bereikt het Indianendorp Chillicothe na een razende rit, maar ziet dat hij te laat is, het schouwspel is al begonnen. Jongens, meisjes springen met wild gekrijs heen en weer. Vlak voor zijn voeten ligt een jongen van twaalf jaar op de grond, slaat met armen en benen om zich heen en huilt van ontzetting en medelijden....Tecumseh vermant zich en stormt met een dof, knorrend geluid als een beer door de jonge krijgers heen, die gillend om het slachtoffer aan de paal heen dansen. Als stropoppen vliegen zij onder zijn vuisten uit elkaar en reeds steekt zijn mes diep in het hart van het jammerende slachtoffer, dat eens Rode Tom en ook een mens was. Liever een snelle dood...

Het zijn de woorden van de verteller, door mij in de tegenwoordige tijd gezet, ik zie het nog voor me. Daar komt nog iets bij waar ik moeilijk over schrijven kan. Een aanloop is te vinden in Scenarios (1970):

[p. 26]

1945 e.v.

 

Wat mijn bevrijding was -

 

de hoeren (hoeren?)

 

kaalgeknipt,

 

geplukte hoofden

 

in de menie

 

met een hakenkruis.

 

 

 

Hoe ik huilde -

 

bang was, droomde

 

van wat dood moest

 

en niet wou

 

en droom daarvan....

(Een ander gedicht uit deze bundel, ‘Kroniek van Amsterdam’, waar de overheid in negentiende eeuw op de Dam een moordenaarster een marteldood laat sterven, heeft daar ook mee te maken).

De werkelijkheid vond plaats op het Leidse Bosje. Een plotseling opstootje, een verloofd of verliefd stelletje wordt overvallen door een tiental mannen en vrouwen. Het meisje ligt op de grond en wordt met een zakmes in een paar tellen van haar haar ontdaan. De pijn, de schaamte. Haar vriend kan niets doen, wordt onder gejoel vastgehouden. Ik lig huilend op de grond, Tecumseh redt mij.

Aan de overkant van de Nassaukade stoppen een paar open vrachtauto's beladen met moffenhoeren - dat was de term. Kaal en met menie beschilderd. Weer dat lynch-scenario dat doorwerkt in elke western die ik later zal zien, de doodstraf met voorbedachte rade gadegeslagen door hoe dan ook beluste getuigen.

Als ik de laatste gedichten van Hans Faverey lees stuit ik op:

Iemand, die in de verte

haast aan een jockey doet denken,
opent met moeite het portier
en valt als een steen uit de buik
van zijn paard. Geleund op zijn riemen,

voor anker in zijn nimmer aflatende schemer,
herinnert zich mijn veerman de eeuwige
plannen voor een tunnel en glimlacht,
nog even liploos als altijd.

Je denkt aan een wedren, maar er komt eerst een mobiel aan te pas en dan blijkt er toch een paard bij betrokken. Plus twee mythische helden: Odysseus (paard van Troje) en Achilles, die ook nog even plaats maakt voor Charon en het Engels Kanaal, in casu de Styx.

Paard en Buik of Buick en Steen komen samen in één kanaal dat onheilspellend mag heten.

Wat we zien is een landschap en een film, een held die uit een auto rolt, we wonen een schouwspel bij, maar door de filters van de taal zien we ook wat niet te zien is. Zo krijgen we de kans om van dichtbij en toch op afstand mee te leven met een noodlottige plot.

Het is niet zomaar dat ik de dichter van het Het ontbrokene plaats in het kader van Tecumseh. Hij was een groot liefhebber van de Steuben-reeks. Wie van spoorzoeken houdt, de tekens van steen in de gaten houdt, vindt wel iets van zijn gading in de verzamelde gedichten: de wolken van pijlen, de bontgevederde pijlen, het pijlsap, de pijldauw, de tomahawk, en de van lidwoord ontdane personages Klein insekt doodt klein insekt in de reeks ‘Terugkaatsingen’.

En misschien, zeg maar zeker, zijn ook de rooksignalen en hun varianten verwant aan Hij-die-in-rookgaat.

Wat mij het meest bijblijft is het landschap, de onmetelijke ruimte waarin onze held zijn Alleingang maakt. Van jongs af aan wil ik de route van zijn grote vaart nareizen, om te beleven dat de tijd van leven niet echt bestaat en met behulp van een mythe toch kortgesloten kan worden.

Rein Bloem (1932) is dichter. Onlangs verscheen van hem: De troost van de pelgrim (1997).