Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 74]

Poste restante
Ron Elshout

Hoe eenvoud zijn raadsel vindt

Rutger Kopland blijft zichzelf trouw in zijn nieuwe bundel Tot het ons loslaat. Op bladzijde 32 staat dit gedicht:

Hoe zal ik dit uitleggen, dit waarom
wat wij vinden niet is
wat wij zoeken?

Laten we de tijd laten gaan
waarheen hij wil,

en zie dan hoe weiden hun vee vinden,
wouden hun wild, luchten hun vogels,
uitzichten onze ogen,

en ach, hoe eenvoud zijn raadsel vindt.

Zo andersom is alles, misschien.
Ik zal dit uitleggen.

Een tijdje terug las ik een aardige typering van het werk van Jaap van Heerden in een zin van hemzelf: ‘Een filosoof beschikt immers naast zijn onmiskenbare verdiensten over de vaardigheid elk probleem, hoe minuscuul ook, zodanig te verruimen tot het de omvang heeft van een middelgrote verhuiswagen, die precies past in een doodlopende steeg.’ Je zou zo'n karakterisering ook kunnen gebruiken voor het dichterlijk werk van Kopland. Bundels lang, gedicht na gedicht, is hij bezig te zoeken zonder te vinden, vragen te stellen zonder te antwoorden, het raadsel te vergroten. Ik heb al eens eerder (in: Ons Erfdeel, 1994, 1) betoogd dat dit niet negatief geïnterpreteerd zou moeten worden, omdat wat gevonden is het zoeken beëindigt en er dus de (poëtische) vaart uithaalt. Kopland schreef ooit al eens als pointe in een gedicht: ‘Geef mij maar een vraag en geen antwoord.’

Wat wij vinden is bijvoorbeeld: een gedicht, dit gedicht, maar dat zochten we niet. We zochten een uitleg, maar die vinden we niet en - dat is maar goed ook. Vonden we die dan was het gedicht er niet en het volgende ook niet en het volgende ook niet. En ‘dus’ draait dit gedicht onze alledaagse opvatting van de werkelijkheid maar eens om, zet die daarmee op losse schroeven en laat de schijnbare eenvoud verkeren in een raadsel. Zelfs dat is vergroot door toevoeging van het woord ‘misschien’. ‘Ik zal dit uitleggen’ - waar verwijst ‘dit’ naar? Ik denk naar: ‘Zo andersom is alles, misschien’ het raadsel dus, want als het raadsel zijn eenvoud zou verliezen, is het geen raadsel meer en dus zo dood als een antwoord.

Je ziet in de hele bundel deze thematiek terugkomen, in het gedicht op bladzijde 33 hebben ‘deskundigen in menselijke hersenen gezocht’: als zij proberen te beschrijven wat zij vonden, sluipen ‘opgetogen, onbedoeld lyrische citaten’ in hun verslag, die Kopland overigens ook verstrekt in het gedicht. Er word t nog koortsachtig gezocht naar formules, meldt het gedicht droogweg. Maar als die te geven waren, was het gedicht er niet en kon het zoeken beëindigd worden.

In twee gedichten, ‘Na twee gesprekken met kleindochters’, gaat het om ‘van die eeuwige vragen’, maar

[p. 75]

als de ‘ik’ haar ‘die eeuwige verhalen’ die altijd als antwoord gegeven worden verteld heeft, neemt de kleindochter daar geen genoegen mee: ‘die waren niet goed zei ze’. En dat betekent, alweer, dat er verder gezocht moet worden: ‘ik zoek nog steeds naar een ander verhaal / dat goed is voor ons beiden’. De ‘ik’ leert, voorzover dat nodig is, opnieuw ‘dat ik precies dezelfde vragen / moet denken als zij’.

Die eeuwige verhalen - Kopland verzwijgt uitgekookt welke verhalen, maar het is niet te verwachten dat het al te metafysische vertellingen geweest zullen zijn. Hij heeft immers al in het eerste gedicht van zijn eerste bundel afgerekend met het geloof in een traditioneel godsbeeld en in latere bundels lijkt het erop dat hij steeds aardser wordt. Deze tendens zet zich in deze bundel voort. Zo schreef Kopland een prachtige, zeer wereldse tegenhanger van het beroemde sonnet van Martinus Nijhoff:

Ik ging naar Bommel om de brug te zien.
Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden
die elkaar vroeger schenen te vermijden,
worden weer buren. Een minuut of tien
dat ik daar lag, in 't gras, mijn thee gedronken,
mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd -
laat mij daar midden uit de oneindigheid
een stem vernemen dat mijn oren klonken.

Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer
kwam langzaam stroomaf door de brug gevaren.
Zij was alleen aan dek, zij stond bij 't roer,

en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren,
o, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.
Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren.

In de vrouw die Nijhoffs ‘ik’ ziet en hoort, ervaart deze zijn moeder die hem, als het ware via die schippers-vrouw, vanuit ‘de oneindigheid’, het hiernamaals, toezingt dat Gods hand hem zal bewaren. A.L. Sötemann heeft in een indrukwekkende studie (‘Een analyse in twee etappes’, opgenomen in Over gedichten gesproken, Groningen, 1982) aangetoond hoe alles in dit gedicht uiteindelijk gericht blijkt op de tijdelijke eenwording van zoon en moeder. Kopland schreef:

ik ging naar moeder om haar terug te zien.
Ik zag een vreemde vrouw. Haar blik was wijd en
leeg, als keek zij naar een verre overzijde
van een water, niet naar mij. Ik dacht: misschien

- toen ik daar stond op het gazon, pilsje gedronken
in de kantine van het verpleegtehuis, de tijd
ging langzaam in die godvergeten eenzaamheid -
misschien zou 't goed zijn als nu Psalmen klinken.

Het was mijn moeder, het lijfje dat daar roer-
loos stond in 't gras, alleen haar dunne haren
bewogen nog een beetje in de wind, als voer

zij over stille waatren naar een oneindig daar en
later, haar God. Er is geen God, maar ik bezwoer
Hem Zijn belofte na te komen, haar te bewaren.

Al in de titel blijkt het Kopland te gaan om het tegenovergestelde van Nijhoffs gedicht: een onoverbrugbare scheiding. Werkelijk alles is omgezet in het tegendeel. De overleden moeder in het gedicht van Nijhoff was wellicht beter bereikbaar dan de moeder in Koplands gedicht.

Terwijl Nijhoff in de zelfbedachte slotregel zíjn interpretatie van de psalmen, God zal ons bewaren, verkondigt, heeft Kopland in eerdere gedichten afstand genomen van de troost die psalm 23 biedt door ‘de stille wateren en de grazige weiden’ ontluisterend te verbinden met een gekruisigde Christus en het concentratiekamp Natzweiler. Hetzelfde geldt voor zijn Godsbegrip dat bij Nijhoff nog intact is. Daarover heeft Kopland eens geschreven: ‘Het paradijs dat is voor mij een boom met daaronder een man en een vrouw en daarboven iemand die ziet wat ze doen, weet wat ze gaan doen, het script van hun leven is geschre-

[p. 76]

ven. Gekend worden op die manier is hetzelfde als niemand zijn, in de schaduw zijn van iemand anders, meer niet, is een volgeling van een levensplan, geen ontwerper van dat plan.’ Ten behoeve van de moeder breekt hij in het slot van het gedicht eenmalig door zijn antimystieke houding heen. Uiteindelijk is het een raadsel of... In een ander gedicht schrijft hij: ‘Er moet iets zijn’. Maar wat? En: waarom? Nescio schreef het al: ‘Wee hem die vraagt waarom.’ Die moet zoekend zijn gang gaan, ‘tot het ons loslaat’.

Literatuur

Rutger Kopland, Tot het ons loslaat. G.A, van Oorschot, Amsterdam, 1997. Tegelijkertijd verscheenvan Rutger Kopland: Jonge sla in het Oosten, dagboeknotities, eveneens bij Van Oorschot.