Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 30]

Erik Vissers
Leon de Winter in de Vlaamse pers

Toen Leon de Winter in 1976 debuteerde, zat in Vlaanderen een groot deel van de critici gebogen over het werk van zogenaamde taalkritische en taalcreatieve schrijvers. Ze voerden met chirurgische precisie verkante millimeter-analyses uit op zogenaamd taalkritisch proza van schrijvers als Daniël Robberechts, Mark Insingel en Ivo Michiels en op taalcreatief proza van schrijvers als Claude van de Berge en Gust Gils. Deze golf van ver nieuwend proza, ook wel ‘het andere proza’ genoemd, diende zich in Vlaanderen eerder aan dan in Nederland. Rond die tijd werd er door bepaalde critici eerder wat meewarig neergekeken op het werk van Hollandse ‘academici’, decadenten en romantici.

In dat kader moet het debuut van Leon de Winter gesitueerd worden. Op het achterplat van Over de leegte in de wereld staat trouwens expliciet vermeld dat de prozateksten in de bundel blijk geven van ‘een grenzenloze, onhollandse visie, die in het oerhollandse realisme van de afgelopen jaren pijnlijk ontbroken heeft.’ Niet zozeer omwille van dat grenzenloze en dat onhollandse, maar wel door het experimentele karakter van zijn eerste publicaties, werd De Winter in Vlaanderen door de kritiek gunstig onthaald. Hoewel zijn werk niet naadloos kon aansluiten bij de taalkritische en taalcreatieve golf hadden literaire analisten die gewend waren aan het ontleden van woorden en zinnen waarachter ze een driedubbele betekenis meenden te ontwaren, een vette kluif aan het proza van De Winter. Vervreemding, jodendom, intertekstualiteit, Kaf ka, Handke, Modiano: het was voor Vlaanderen gefundenes Fressen.

Met een omweg kon De Winter zelfs ingelijfd worden bij de recente ver nieuwingsgolf. Hij hoorde wel niet echt thuis in het rijtje van schrijvers als Hoste, Pleysier, Verpale en Hertmans, die vanuit de leegte een taaluniversum schiepen, maar De Winter had dan toch wel de verdienste over de leegte te schrijven.

Het is in die context opvallend dat de vermeende breuk in De Winters schrijven in Vlaanderen niet, zoals in Nederland, bij Kaplan wordt gesitueerd, maar veel vroeger, bij Zoeken naar Eileen W. Voor Vlaanderen sloot hij met die klassiek opgebouwde roman de periode van de structurele en inhoudelijke experimenten af. Maar intussen had De Winter een krediet verworven waarop hij nu nog lijkt te kunnen teren. Het leek wel een liefderelatie die niet meer stuk kon. De Winter verstaat trouwens de kunst om die relatie steeds weer nieuw leven in te blazen. In een gesprek met Hugo Camps (Elsevier 11-3-1995) situeert hij zich zonder omwegen in een Vlaamse traditie: hij noemt Louis-Paul Boon en niet Mulisch zijn grote voorbeeld. Ook zijn lust in het verzinnen en het toevoegen vindt hij iets typisch zuidelijks, dat hij ook bij Hugo Claus terugvindt. De Winter gaat zelfs nog een stap verder in die redenering: ‘Eigenlijk hoor ik niet thuis in dit land voor observatoren, documentalisten en notarissen die akte nemen van het leven maar er zelf niet aan deelnemen.’ Hij lijkt wel de verloren zoon die in Vlaanderen literair asiel vraagt. Het is overigens een tactiek die hij ook in Duitsland wel eens uitprobeert. Naar aanleiding van de vertaling van Hoffman's honger verzekert De Winter de recensent van Der Spiegel: ‘In meiner Familie war es nicht nötig, die Deutschen schlimmer darzustellen, als sie waren.’ Waarop prompt een compliment voor zijn perfecte beheersing van het Duits volgde.

De Vlaamse kritiek was De Winter van bij het begin goed gezind, zelfs in die mate dat de schrijver zich liet ontvallen dat hij de indruk had in Vlaanderen wereldberoemd te zijn (Het Volk, 28-6-1990). Maar Vlaanderen is natuurlijk ook klein. Als ik die recensies in de toonaangevende kranten en tijdschriften op een rijtje zet, dan valt op dat steeds opnieuw dezelfde critici de boeken van De Winter naar zich toetrekken. Naast wat losse besprekingen links of rechts duiken

[p. 31]

steeds weer dezelfde namen op: Karel Osstyn (De Standaard), Bart Vervaeck (De Morgen en Dietsche Warande & Belfort), Krank Hellemans (Knack), Hugo Bousset (DWB), Leo de Haes (Humo) en Koen Vermeiren (Kreatief).

Het is evident dat de radicale breuk met Kaplan ook in Vlaanderen niemand ontgaan is. Er wordt wel gewezen op een eerder ontgoochelende vormgeving en een aantal irrelevante motieven, maar echt kwalijk wordt hem dat niet genomen. Voor Hugo Bousset is en blijft hij een van de beste jongere auteurs uit Nederland (DWB 132/10) en volgens Frank Hellemans bevindt zijn romankunst zich nog steeds op een eenzame, internationale hoogte (Knack, 11-7-1990).

Hoffman's honger wordt bijna zonder voorbehoud op eenzelfde manier verwelkomd. Haast terloops wordt er wel gewag gemaakt van een rammelende intrige en structurele onvolkomenheden, maar de Hollandse criticus die beweerde dat Leon de Winter nu plat amusement verkoopt, wordt door Hellemans (Knack, 11-7-1990) terechtgewezen. De eenvoud in de roman noemt de criticus bedrieglijk: ‘Als geen ander (jong) auteur in de Nederlandse letteren, weet De Winter filozofische diepzinnigheid om te zetten in elegante eenvoud.’ Hoffman's honger wordt door Koen Vermeiren (Kreatief, jrg.25, nr.2) zelfs vergeleken met De donkere kamer van Damocles, ook een boek dat zich op verschillende niveaus laat lezen.

Het is opvallend hoe verschillend de Vlaamse en Nederlandse kritiek reageert op de werken na Kaplan. In Nederland lijkt men De Winter meer en meer in een hoek te willen drukken. Zo wordt hij door Carel Peeters gestigmatiseerd als een schrijver die zich richt tot lezers die niet zoveel verstand hebben van lezen. Anderen putten zich uit in adjectieven om De Winter monddood te maken. Zo wordt zijn werk afgedaan als ‘patserig, grof, sentimenteel, kitsch, goedkoop (Tom van Deel in Trouw, 26-9-1991) en ‘glad, bombastisch, oudbakken, nietszeggend’ (Carel Peeters in Vrij Nederland, 14-9-1991).

De Winter lijkt het in Nederland sindsdien voorgoed verkorven te hebben. De ene na de andere denigrerende, ridiculiserende recensie maakt elk nieuw werk van De Winter met de grond gelijk. Er verschijnen recensies die niet eens die naam waardig zijn. Titels boven besprekingen zijn vaak zo expliciet negatief dat de zin om verder te lezen volkomen zoek raakt. Meer dan één criticus bijt zich vast in irrelevante details, personages worden moedwillig met de auteur verward en Jaap Goedegebuure zet De Winter helemaal schaakmat: ‘Nooit in zijn veertigjarige carrière heeft hij ook maar één boek geschreven dat voor honderd procent als waarachtig overkwam.’ (HP/De Tijd, 13-9-1991).

Is men dan in Vlaanderen naïef of heeft men er een verkeerde voorstelling van wat echte literatuur is? Leest men meer dan er staat? Neemt Bart Vervaeck in De Morgen (31-10-1991) zijn wensen voor waarheid als hij stelt dat SuperTex vlot leest zonder dat het aan fijnzinnigheid en complexiteit inboet en dat zowel de trage als de snelle lezer in dit boek zijn gading vindt?

Leest men in Nederland sneller - of te snel? Ik heb het vermoeden dat die bewering voor sommige critici wel opgaat. Jaap Goedegebuure (HP/De Tijd, 20-11-1992) geeft zelfs ruiterlijk toe De Winter (en concreet De ruimte van Sokolov) met vooroordelen te benaderen: ‘Alle vooroordelen die ik tegen deze literaire arrivé heb opgebouwd, werden erin bevestigd. In de vijftien jaar dat ik hem volg heb ik De Winter leren kennen als een windvaan die meewaait met iedere bries die hem toevallig komt aanwaaien. [...] Wie dacht dat met het vorig jaar verschenen Supertex (sic) een absoluut dieptepunt bereikt was, komt bedrogen uit, want De ruimte van Sokolov bewijst dat het nog larmoyanter en goedkoper kan.’ Robert Anker in Het Parool (5-12-1992) valt hem bij: ‘Super Tex heb ik ongelezen gelaten, ook uit vooroordeel.’

Zulke persoonlijke afrekeningen zijn in Vlaanderen niet terug te vinden. Daar speelt in de eerste plaats het werk, en niet de persoon van Leon de Winter de belangrijkste rol. Werk en auteur worden er netjes gescheiden gehouden, zoals het trouwens hoort. Zelfs de vorm waarin De Winter zijn verhaal giet, wordt als bewuste keuze van de auteur gerespecteerd. Hoe valt anders te verklaren dat iemand als Karel Osstyn (De Standaard, 21-12-1995) durft te beweren dat een toonaangevende Amerikaan als Philip Roth het niet eens zoveel beter zou doen dan Leon de Winter? Dat Hellemans (Knack, 10-3-1993) tegenspreekt dat er na

[p. 32]

de groten van vroeger een literaire zondvloed dreigt omdat De Winter net het tegendeel bewijst?

In Vlaanderen is natuurlijk ook opgemerkt dat zijn stijl (iets te) vlot en populair is geworden, maar in omzeggens elke recensie wordt toch gewezen op zijn vermogen om zogenaamd moeilijkere thema's met een superieure lichtheid te brengen. De vermeende volheid en voorspelbaarheid van zijn boeken berust meer op een indruk dan op feiten. Een enkele criticus gaat zelfs in tegen het collectief vernietigend oordeel van de Nederlandse critici: ‘Wie genoeg heeft van deze schoolmeesterachtige papieren spelletjes van Harry Mulisch kan best te rade gaan bij deze anti-Mulisch. Zo zwaarwichtig als de oude meester alles ensceneert, zo charmant en terloops speelt de authentieke magister ludi De Winter het.’ (Hellemans in Knack, 21-2-1996)

De Winter beweert intussen geen Nederlandse recensies meer te lezen. ‘De grachtengordel laat me koud. Leven en werk staan haaks op het luchtledige van deze minieme effect-cultuur. Daar denken ze in leuke stukjes. Maar de tijd van de lulstukjes is voorbij. Nederland sterft aan het columnistendom, aan de koorts van de cynische oogopslag. Ik verdraag geen cynisme meer, ik wil verdomme een standpunt, openheid van geest die er wel toe doet.’ (Elsevier, 11-3-1995)

Het wordt hem in Nederland niet gegund, in Vlaanderen wel. Daar ligt natuurlijk ook het joodse vraagstuk minder gevoelig, maar dat kan niet de enige reden zijn. Ik hou het erbij dat in Vlaanderen het bijna collectieve verdict van het Hollandse literaire establishment niet speelt en dat de romans van De Winter er ook als dusdanig besproken worden - alle gladheid en populariteit in acht genomen. Misschien heeft Bart Vervaeck (De Morgen, 2-10-1997) wel gelijk als hij naar aanleiding van het verschijnen van De hemel van Hollywood schrijft: ‘Wie beweert dat het allemaal wat te makkelijk is, heeft ongetwijfeld slecht gelezen.’

Erik Vissers (1962) is docent in Brussel en literair criticus bij De Standaard. In 1984 schreef hij een dissertatie over De leegte in de wereld van Leon de Winter.