Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 26]

Arie Storm
Is Leon de Winter de schaamte voorbij?
Over het cliché van het open einde

In een interview dat Jeroen Vullings hem afnam voor de Vlaamse krant de Standaard der Letteren (4-9-1997) sprak Leon de Winter onder meer zijn bewondering uit voor het werk van John Updike en Saul Bellow: ‘Met Updike voel ik me verwant omdat hij zich ook nergens voor schaamt, en per boek weer iets nieuws probeert en uitvindt; het bijzondere van Bellow vind ik zijn schaamteloze beschrijving van menselijke verhoudingen en betrekkingen, de tijd die hij daarvoor uittrekt en zijn lef om zo nu en dan onverbloemd pathetisch te zijn.’

De Winters bewondering voor Bellow en Updike deel ik niet (de boeken van Bellow en Updike zijn toch voornamelijk litertainment: tamelijk vaardig geschreven nonsens en ijdeltuiterij), maar de reden waaróm Leon de Winter juist deze twee auteurs bewondert - voornamelijk om hun schaamteloosheid - is interessant. Is Leon de Winter zelf ook zo schaamteloos?

Softporno

Het eerste hoofdstuk van Zionoco lijkt een bevestigend antwoord op die vraag te verschaffen. Uit dat hoofdstuk kunnen met gemak de zinnen worden gelicht waarin een man een hem onbekende vrouw observeert. Plakje vervolgens die zinnen aan elkaar dan krijgje een clichématige, softpornoachtige, en op een bepaalde manier dus schaamteloze beschrijving van een hunkerend verlangen:

Zij droeg een zwarte jurk die het grootste deel van haar in zwarte panties gestoken benen onbedekt liet en haar enkels en kuiten en de aanzet van haar dijen benadrukte. Ze had kleine borsten en om bescherming vragende, kwetsbare schouders. Hij schoof onrustig op zijn stoel heen en weer toen het bedwelmende beeld van haar lijf, ontdaan van jurk en panties, zijn verbeelding binnengleed. Zij ging zitten en hij profiteerde van het moment en zag de vorm van haar kont in de strakke broek. Heer in de Hemel, bad hij, doof de begeerte van mijn schoot. Soms richtte ze zich op en spande de spieren in haar lange benen, waarover ze panties droeg met een glans van satijn. De lijnen van haar benen riepen onvermijdelijk het verlangen op naar de plek waar ze samenkwamen. De achterkant van haar benen verraadde stevige dijen en de overgang naar haar billen beloofde een welvende volmaaktheid als van een kunstwerk: een kut met ledematen. Opnieuw trof haar schoonheid hem en hij sloot zijn ogen om het nabeeld zo lang mogelijk vast te houden. Hij hield zijn adem in bij de gedachte dat hij zich niet zou kunnen beheersen. Nooit zou hij het zwarte behabandje van haar gladde schouder schuiven, nooit zou hij haar uit een met kant afgezet slipje zien stappen, half gebogen maar met strakke rug en preutse knieën, nooit zou hij met zijn gezicht tussen haar dijen in haar verdrinken. Hij hunkerde naar een onbereikbare kut.

Dialogen

Maar hoe schaamteloos zijn de dialogen van De Winter? Voordat de man zo uitgebreid naar de vrouw heeft zitten kijken (zie hierboven) en daarbij zo zijn gedachten had, heeft zich het volgende dialoogje tussen de twee afgespeeld. Ik geef eerst de ene kant van de dialoog (de man) en dan de andere kant (de vrouw):

- Bent u al lang zangeres?
- Is het een zwaar leven?
- Vindt u het altijd leuk?
- Fijn.

[p. 27]

(foto: Herman Nijhof)

[p. 28]

- Jaar of vijf.
- Niet als je het leuk vindt.
- Meestal wel. Als ik de kans krijg.

Dit is niet echt een levendige dialoog, al gebiedt de eerlijkheid me te zeggen dat hij wordt afgesloten met de volgende opmerking: ‘Zij had geen behoefte aan een gesprek. Hij evenmin.’ Dat maakt het er niet beter op. Waarom deze afsluiting? De futloze dialoog maakt toch zélf al duidelijk dat de twee personages geen behoefte hebben aan een gesprek? Of schrijft De Winter altijd saaie dialogen en is hij bang dat wij niet begrijpen dat déze dialoog opzettelijk nietszeggend is? Komt de opmerking dat de beide personages geen behoefte hebben aan een gesprek voort uit schaamtegevoelens van de auteur die op hun beurt - die schaamtegevoelens dus - tot onhandigheid van de auteur leiden?

Dorstige herten en verwilderde honden

In De hemel van Hollywood (1997) duiken er opeens noten op. Dat gaat zo. Tekst: ‘Als ze gevreeën hadden namen ze een duik in het water en deden het daar opnieuw, half op de oever liggend, tussen lelies en zilveren vissen, op de andere oever gadegeslagen door dorstige herten.’ Een cijfer verwijst vervolgens naar een noot onder aan de bladzijde. Die luidt: ‘Of had zijn verbeelding dat ervan gemaakt? Misschien waren het verwilderde honden en zwommen de ratten door het wier van de vervuilde plas.’ Ik zou eerder naar een roman grijpen met de titel Verwilderde honden dan met de titel Dorstige herten. De noot is duidelijk literairder van toon dan de tekst waarin naar de noot wordt verwezen. De tekst van de noot is negatiever, het is alsof De Winter zich opeens schaamt voor het Bouquetreeksgeluk dat hij in de hoofdtekst heeft opgeroepen en in een noot laat zien dat hij weet hoe het wél moet. Tegen Jeroen Willings merkte Leon de Winter over die noten op: ‘Om de suggestie op te roepen dat het om een te bestuderen, non-fictionele tekst gaat, heb ik noten toegevoegd [...]. De hemel van Hollywood verkeert op de grens tussen fictie en non-fictie; het is een echte ervaring, ontstaan door niet-werkelijke middelen. (Ironisch) Kortom, het is een consequent uitgevoerd postmodern verhaal, heb ik me laten zeggen.’ Iets eerder in het interview zegt hij: ‘Ik wil de lezer juist het gevoel geven dat het verhaal nog lang niet ten einde zou kunnen zijn en daartoe trek ik de bodem een paar maal onder hem weg.’

Dat soort dingen hoor je schrijvers vaker zeggen. Koos van Zomeren pareerde een tijdje terug op de radio - hij was daar naar aanleiding van zijn roman Sneeuw van Hem- de vraag van de interviewster die wilde weten hoe een bepaalde handeling in dat boek diende te worden geïnterpreteerd als volgt: ‘Ja, wat denk je er zelf van. Ik heb er geen antwoord op. Kunst wordt beter als ze geen vragen beantwoordt, maar juist vragen oproept.’

Het cliché van het open einde

Koos van Zomeren volgt met zijn opmerking de nieuwste mode (nou ja, deze mode gaat ook alweer twintig jaar mee). In The Company We Keep (1988) merkt Wayne C. Booth op dat in onze tijd van literatuur wordt verwacht dat zij de macht heeft ons naar nieuwe vragen te voeren in plaats van dat zij vragen beantwoordt. Dit zou zelfs hét kenmerk zijn dat literatuur van lectuur onderscheidt. Booth: ‘[...] nar ratives that raise questions, that are open-ended and leave the reader unresolved [...] are in general superior.’ Het gaat - zeg maar - om het reizen zelf en niet om het doel. In het licht van een dergelijke poëtica moet ook het statement van De Winter dat hij een paar maal de bodem onder de lezer vandaan trekt worden gezien.

Welnu, deze opvatting druist in tegen het wezen van de roman: een roman is niet gebaat bij een open einde, de schrijver dient te streven naar een autonoom en afgerond kunstwerk. Een schrijver moet, dat is hij aan zijn lezers verplicht, een goed plot in elkaar zetten waarin ‘alles wat gebeurt en alles wat beschreven wordt, doelgericht is; waarin bij wijze van spreken geen mus van het dak valt, zonder dat het een gevolg heeft en waarin dit alleen geen gevolg mag hebben, wanneer het de bedoeling van de auteur geweest is, te betogen dàt het in zijn wereld geen gevolg heeft als er

[p. 29]

mussen van daken vallen.’ (W.F. Hermans) Eenschrijver behoort duidelijkheid hoog in het vaandel te voeren.

In de Nederlandse literatuur zijn er tegenwoordig te veel schrijvers die zich van deze wijze woorden niets aantrekken. Of, zoals Thomas Rosenboom in een ander radioprogramma dan waarin Koos van Zomeren te gast was, opmerkte: ‘Er zijn veel schrijvers die heel goed kunnen schrijven maar die bij god geen dramatisch verhaal kunnen verzinnen. Dat is een heel apart talent.’ Een verhaal krijgt dramatische kracht als alles wat erin gebeurt doelgericht is, als het dus niet om het reizen, maar juist wel om het doel gaat. John Gardner in De kunst van het schrijven: ‘Als de ontknoping van een roman goed is opgezet, stort die als een lawine neer en bestaat de taak van de schrijver er voor namelijk uit steen voor steen te beschrijven hoe de val verloopt.’ Gardner pleit allerminst voor een open einde. En terecht.

Dubbele epiloog

Om zijn vermogen romans in elkaar te zetten met een begin, een midden en een einde (en ook nog eens in die volgorde) bewonder ik De Winter. Helaas wil De Winter de lezer ‘het gevoel geven dat het verhaal nog lang niet ten einde zou kunnen zijn’. De hemel van Hollywood eindigt dan ook niet met de tot volledige tevredenheid stemmende opmerking op bladzijde 283 dat Tom en Paula nog lang en gelukkig leefden, nee, dan volgen er nog twee epilogen waarin alles weer op zijn kop wordt gezet. De Winter ontpopt zich met die epilogen als een slachtoffer van de gedachte dat literatuur meer vragen moet oproepen dan beantwoorden. Hij is al met al de schaamte nog lang niet voorbij. Je ziet het vaker bij auteurs die geen echte literatuur produceren, maar lectuur: ze vergroten het raadsel in plaats van dat ze het verkleinen.

Arie Storm (1963) debuteerde in 1994 met de roman Hémans duik. in 1997 verscheen zijn tweede roman, Hemellicht, bij De Arbeiderspers.