Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 73]

J. Heymans
Het lam naast de leeuw (2): Gewone niks-gebeurtenissen
In gesprek met J.J. Voskuil

Evenals het ‘vriendenboek’ Bij nader inzien leest elk deel van de romancyclus Het Bureau als een televisiesoap op papier. Het is alsof de gesprekken in de vriendenclub rond Maarten Koning en die op Het Bureau zich voor de ogen van de lezer voltrekken. Dit levert een even meeslepende als merkwaardige ervaring op, want zowel Bij nader inzien als Het Bureau is sterk geïnspireerd door de literaire traditie van Forum, het toonaangevende vooroorlogse tijdschrift onder redactie van Menno ter Braak, E. du Perron en Maurice Roelants, later aangevuld met Victor E. van Vriesland en S. Vestdijk. Zo vormen de grote romans van Voskuil de neerslag van de Forumse opvatting dat een schrijver zichzelf voortdurend rekenschap moet geven over zichzelf en zijn plaats in de werkelijkheid. Met andere woorden, schrijven is een vorm van leven en het resultaat daarvan is bestemd voor de happy few: de vrienden en niet de vijanden. Dit thema wordt steeds opnieuw aangeroerd in de gesprekken tussen Maarten Koning, Paul Dehoes en de andere hoofdpersonages in Bij nader inzien. Aanvankelijk is met name Dehoes een Forum-aanhanger. Met veel aplomb poneert hij allerhande literaire opvattingen die rechtstreeks aan het gedachtengoed van Ter Braak en Du Perron zijn ontleend. Een van de vele voorbeelden daarvan is de volgende uitspraak van Dehoes: ‘Het gaat me om de vent. Zodra schrijven geen persoonlijke bewustwording is, verlies ik alle belangstelling.’ Op dezelfde apodictische wijze doet hij onder meer uitspraken over zijn literaire voorkeuren - zoals Gide, Malraux en Stendhal -, zijn afwijzing van epigonisme, zijn polemische instelling en zijn opvattingen over de liefde: ‘de jacht op de Grote Ene’. En dit alles ook nog in een met vreemde woorden gelardeerd taalgebruik dat hij rechtstreeks van Du Perron heeft geleend: ‘Kwestie van honnêteté’. Dehoes beveelt het werk van de beide gezaghebbende Forum-leden meer dan warm in de aandacht van zijn vrienden aan. Gaat hij de deur uit, dan wil hij Het land van herkomst (1935) bij zich hebben. Daarom heeft hij dat magnum opus van Du Perron in losse stukken uiteengetrokken. Kortom, in Bij nader inzien draagt Dehoes het Forumse gedachtengoed nogal dweepziek uit, hetgeen door Koning in de gesprekken tussen hen beiden steeds nadrukkelijker wordt gerelativeerd. Daardoor gaat Koning zich in letter en geest uiteindelijk veel meer naar de literaire maatstaven van Forum gedragen dan Dehoes, ook al heeft hij daar aanvankelijk in zijn studententijd een grote weerzin tegen.

Het alter ego van Voskuil in Bij nader inzien is, voordat hij in aanraking komt met het werk van Ter Braak en Du Perron, in de ban van het werk van Aart van der Leeuw en - vooral - Arthur van Schendel. De romantische echo's daarvan klinken duidelijkin zijn verhaal ‘Lichter dan een zeepbel’ door dat hij op vrijdag 25 oktober 1946 aan Klaas de Ruiter voorleest. Een kleine maand later ontstaat, naar aanleiding van Van Schendels roman Een spel der natuur (1942), een woordenwisseling tussen Dehoes, Koning en De Ruiter over de vraag, of deze schrijver in de terminologie van Forum een ‘vriend of vijand’ is. Vanzelfsprekend ziet Dehoes niets in dat schrijverschap: ‘De eerste eis is toch altijd nog de confrontatie met een persoonlijkheid. Voor mij tenminste! En niets geeft me de garantie dat ik hier met een persoonlijkheid te maken heb. [...] Je kunt met hetzelfde recht zeggen dat er niemand staat. De vent heeft zijn pak gestuurd en is zelf thuisgebleven!’ Deze confrontatie tussen Koning en Dehoes aangaande Van Schendel -en Forum -is eigenlijk de uitgangsstelling voor Bij nader inzien. Vandaaruit schrijft Dehoes een essay in dialoogvorm, getiteld ‘De Toneelspeler en het Vaderland’ waarin hij lucht geeft aan zijn afkeer van toneel. En Koning komt met het korte verhaal ‘De Knat’ op de proppen waaraan hij,

[p. 74]

naar eigen zeggen, elke dag een half uur na het eten aan heeft gewerkt. Dit brengt Dehoes op een plan om gezamenlijk met Koning aan een roman te beginnen: ‘;Verrek! Waarom zouden we geen briefroman schrijven, prachtdiscipline voor ons allebei. Ik oefen mijn stijl, jij leert scherper denken’. Met andere woorden, Dehoes wil zelf meer à la Vestdijk gaan schrijven en Koning moet zich consequenter volgens de adagia van Forum op de werkelijkheid gaan beraden. Ook deze onderneming van de briefroman die al snel op een jammerlijke mislukking uitloopt, heeft een Forumse voorganger: de roman Heden ik, morgen gij (1936) van H. Marsman en Vestdijk. Na dit fiasco probeert Dehoes enkele jaren later opnieuw een briefroman op te zetten, nu met Henriette Fagel. Daarin wordt Maarten als Karel Vos opgevoerd: ‘Een mooie rustieke naam,’ vond hij. ‘Voskuil zou ook mooi zijn geweest.’ Koning heeft inmiddels besloten om niet meer te schrijven - eigenlijk was ‘De Knat’ al ‘het laatste dat ik geschreven heb’ - maar gelukkig houdt hij zich niet aan dit voornemen. Achterin Bij nader inzien komt bij voorbeeld een brief met een schetsje voor die de geestelijk vader van Koning op 9 januari 1953 daadwerkelijk aan Frida Vogels heeft geschreven. De ‘verhoudingslijnen’ in dat schemaatje vormen de opzet voor een verhaal,- en daarvan heeft de lezer dan al meer dan 1100 bladzij den verschalkt. Voordat Voskuil Bij nader inzien publiceerde, heeft hij nog wel meer geschreven dat nimmer aan de openbaarheid werd prijsgegeven, zoals het verhaal ‘De kleine paarse’ dat ongeveer 30 bladzijden telt. De hoofdpersoon daarvan heeft de functie van mappelaar derde klas en het speelt op een bureau, toevallig hetzelfde als Het Bureau. Het is, in de terminologie van Voskuil, ‘een heel klein Bij nader inzien-tje’. Een voorstudie.

De roman Bij nader inzien is niet alleen naar zijn inhoud, maar ook naar zijn vorm sterk op Het land van herkomst geënt. Evenals Du Perron heeft Voskuil een grote voorliefde voor de literaire genres van de brief en het dagboek. Bovendien heeft hij zich laten leiden door de nietsontziende eerlijkheid en gedetailleerdheid in Het land van herkomst, de personages die min of meer direct aan de werkelijkheid zijn ontleend, de ogenschijnlijk ‘letterlijke’ weergave van hun gesprekken en de hoofdvraag in Du Perrons meesterwerk: ‘Wie ben ik en hoe ben ik zo geworden’. De boekenkast in de woonkamer van het echtpaar Voskuil aan de Herengracht bevat alle boeken van Ter Braak en Du Perron, inclusief de uitgave van hun uitgebreide briefwisseling. Alhoewel Voskuil elke letter van beide Forum-‘venten’ heeft gelezen en hun invloed duidelijk in Bij nader inzien en Het Bureau is aan te wijzen, beschouwt hij hen niet meer als zijn leidsmannen: ‘Wat ik indertijd in het werk van Ter Braak en Du Perron ontmoette, waren mensen, twee totaal verschillende mensen. Die hadden weliswaar een paar gemeenschappelijke uitgangspunten om de werkelijkheid in de literatuur te lijf te gaan, maar het probleem van hun schrijverschap was eigenlijk nogal verschillend. Achteraf bezien, had ik ook een heel andere affectie voor Ter Braak als voor Du Perron. Aanvankelijk moest ik niet veel hebben van Du Perron, zoals ik in het begin ook betrekkelijk onverschillig stond tegenover Van het Reve. Ter Braak was eigenlijk een van de eersten die mij heeft gegrepen. Ik werd gek bij het lezen van Politicus zonder partij (1934). Ik dacht dat mijn hoofd uit elkaar zou barsten. Ter Braak relativeert werkelijk alles tot op het bot. Ik denk ook dat zijn zelfmoord daar veel meer mee samenhangt dan met de Duitse inval. Dat zal misschien de druppel zijn geweest. Ter Braak had niets meer om voor te leven. Die indruk maakt zijn latere werk in toenemende mate. Toen ik zijn werk voor de eerste keer las, verkeerde ik in een periode waarin ik ook alles relativeerde. Daar ligt het identiteitsprobleem in Bij nader inzien aan ten grondslag. Watje is overgeleverd en waarnaar je hebt geleefd - denk aan het werk van Van Schendel en de uitspraken van mijn vader - bleek ineens hol en leeg te zijn, althans in mijn ogen. Dat herkende ik in Ter Braak die iedere waarde tot nul relativeerde. Dat doet hij in Politicus zonder partij heel sterk, maar eigenlijk in al zijn boeken. Zijn poging tot De nieuwe elite (1939) vond ik, eerlijk gezegd, nogal bloedeloos, maar toch wist ik haar wel te waarderen. Onlangs heb ik Politicus zonder partij en Het carnaval der burgers (1930) weer eens herlezen en ik vind er niets meer aan. Die boeken zijn gewoon een gepasseerd station voor mij. Ik kan dat werk niet meer lezen. Dat komt, omdat hij in zijn boeken nooit terugkoppelt naar zichzelf -behalve op een niet erg doordachte manier in zijn romans -, hij abstraheert en blijft derhalve op een veel te filosofisch niveau steken.’ En Voskuil vervolgt: ‘In tegenstelling

[p. 75]

tot Ter Braak koppelt Du Perron zijn bespiegelingen wel naar zichzelf terug Hij zoekt een plaats in de literatuur. Daarbij draait hij er niet omheen dat hij de macht wil overnemen, maar het is een feest om hem te lezen. Ter Braak schrijft wel goed, maar Du Perron is veel directer. Bij hem heb je eerder het gevoel dat je met een mens hebt te maken. Vooral In deze grootste tijd (1946) en De smalle mens (1934) zijn, naar mijn smaak, prachtige boeken. Bovendien vind ik zijn vraagstellingen eigenlijk nog altijd interessant: in hoeverre ben ik betrokken bij de politieke onrust? Het is zijn vriendschap met Malraux die maakte dat hij zich dat bij voorbeeld afvroeg. Maar Du Perron blijft toch ook een buitenstaander, een ‘Indiesman’ die zich binnenvecht in een cultuur waar hij zich voor zijn eigen gevoel niet thuisvoelt. Dat vond ik wel aardig om te lezen, maar daar ben ik niet verwant mee. Ik vecht mij niet in een cultuur in waar ik me niet thuisvoel. Daar wil ik maar mee aangeven dat Ter Braak en Du Perron niet zozeer mijn leidsmannen zijn geweest alswel schrijvers die op een bepaalde manier hebben geleefd. Dat heeft een tijd lang aangesproken omdat ik meende mij daar zelf in te herkennen. Op het moment dat ik mijzelf daar niet meer aan kan spiegelen, verlies ik mijn belangstelling. Dat is eigenlijk de vraag bij alles wat ik lees: herken ik mijzelf en leer ik iets van de wijze waarop deze man leeft? Aanvankelijk vond ik het antwoord op deze vraag in het werk van Van Schendel, maar al snel kreeg ik het gevoel dat deze schrijver toch vooral ook een pose ophield. Ik zoek schrijvers die op een directe wijze over zichzelf praten en rekenschap afleggen over hun leven. Die zijn er ontzettend weinig. Daarbij denk ik aan de dagboekschrijvers, maar in bijna geen enkel dagboek wordt helder over dat probleem van de eigen identiteit geschreven. Dat kwam ik wel bij Paul Léautaud tegen, al schrijft hij me nog een beetje te literair. Ik vind hem een miezerig mannetje, maar ik heb alle delen van zijn Journal littéraire ademloos uitgelezen. Hij praat over zichzelf zonder er doekjes om te winden. Dat was een openbaring voor mij, nog afgezien van de vraag of hij enigszins verwant met mij is, want dat is hij dus niet. Denk maar aan zijn erotische herinneringen. Ach, die zijn natuurlijk niet voor mij geschreven.’

[p. 76]

Ubent opgegroeid in de sfeer van Forum. Daarom ligt het voor de hand dat u zich in uw studententijd in Ter Braak en Du Perron ging verdiepen. Te zelfder tijd verschenen Gerard Reve - die u trouwens consequent Van het Reve blijft noemen - en W.F. Hermans aan het literaire firmament. Evenals metDu Perron hadu aanvankelijk nietveel met Reve op? Waarom niet?

Toen De avonden (1947) verscheen, was ik nog helemaal in de ban van Van Schendel. Deze aardige en wijze man gaf mij het voorbeeld van iemand die evenwichtig leefde. Tijdens mijn studentenperiode ben ik van hem afgestapt. Dat hing samen met hetgeen ik in Bij nader inzien heb beschreven. Hij behoorde tot een periode die voor mij was afgesloten. In die sfeer waarin Van Schendel een rol speelde, paste De avonden niet. Frits van Egters was het tegendeel van iemand die evenwichtig en wijsgerig tegenover het leven staat. Wat ik met name verwierp, was dat cynisme,-wat ik zelf ook heb: een nihilisme, bij gebrek aan beter. In een uitzending van het televisieprogramma Zeeman met boeken waarin Plankton werd beoordeeld, sprak Hugo Bousset er schande van dat ik mezelf vergeleek met Van het Reve. Dat kwam me nogal absurd voor. Je mag je, naar mijn idee, met iedereen vergelijken. Je bekijkt hoe iemand leeft en je denkt bij jezelf: in hoeverre lijk ik op dat leven? Het verschil tussen Van het Reve en mij is dat hij radicaal afstand heeft genomen van het sociale ideaal van zijn vader, terwijl ik dat nooit heb gedaan. Ik verwacht niets van de maatschappij, maar ik blijk in de grond van mijn hart een sociaal mens. Ik zou ontzettend graag zien dat de maatschappij heel anders werd ingericht. Die behoefte ontbreekt, geloof ik, bij de schrijver van De avonden. Dat blijkt steeds duidelijker uit zijn latere boeken. Als Van het Reve al iets is, dan is hij een religieus mens, alhoewel je daar je vraagtekens bij kan zetten. Hij is zeker niet iemand die in een andere maatschappij zou willen leven.

Zowel de vader van Reve als die van u waren socialistische voormannen. Gerard J.M. van het Reve schreef onder meer Mijn rode jaren (1967), een verhaal dat hij onder het pseudoniem Gerard Vanter ook al in de roman De voorsten (1930) te boek had gesteld. En Klaas Voskuil werd aan het einde van de oorlog tegen wil en dank hoofdredacteur van Het Vrije Volk. Bovendien hield hij na de oorlog zijn druk beluisterde ‘Zaterdagavond-toespraken voor de VARA-microfoon’. Deze werden onder meer gebundeld in Socialistisch commentaar (1948). In hoeverre is de socialistische opvoeding van invloed geweest op uw schrijverschap?

In tegenstelling tot de vader van Van het Reve die een dogmatisch communist was, was die van mij sterk bereid tot het sluiten van compromissen. Hij behoorde tot de rechtervleugel van de PvdA. Ik ben dus opgevoed in een veel liberaler klimaat dan Van het Reve. Dat heeft ongetwijfeld invloed gehad op de ontwikkeling van ons beider schrijverschap, nog afgezien van het feit dat ik een ander karakter heb. Wat mij met Van het Reve verbindt, en Bij nader inzien met De avonden, is naar mijn idee het identiteitsprobleem: het niet weten wie je bent. Dat heeft aan de ene kant te maken met de invloed van je vader. Je bent het helemaal niet eens met wat hij wil. Aan de andere kant ben je min of meer erfelijk belast met onzekerheid. Mijn vader had ook een identiteitsprobleem. En die van Van het Reve waarschijnlijk niet minder. Daar heeft de oorlog nog een schepje bovenop gedaan. Ik begrijp wel dat deze houding als een nihilistische wordt gezien, maar iemand die twijfelt aan zijn identiteit verbergt ook ontzettend veel. Die accepteert namelijk geen knollen voor citroenen.

Als ik naga wat de kern van mijn werk op Het Bureau was - en dat wordt in de verschillende delen, onder meer in Het A.P. Beerta Instituut, uitententreure beschreven -, kan ik niet anders dan concluderen dat ik een grote afkeer van illusies heb. Ik kan er niet tegen om te leven met illusies, noch die van mezelf noch die van anderen. Dan draai jezelf een rad voor ogen. Je vindt dingen belangrijk die helemaal niet belangrijk zijn. Deze afkeer van illusies is in zekere zin een nihilistische benadering van de werkelijkheid. Je gelooft niet in waarden die je niet hebt beproefd. Daarom begin je alles te verwerpen. In Vuile handen zetten Ad Muller en Maarten op een gegeven moment een bibliotheek op. Dan zegt de laatste: ‘Wat ik het liefste zou willen doen, is alle boeken op een grote hoop gooien en daar met een stok in gaan roeren.’ Hij wil alles afbreken totdat het helemaal kaal is,- om het daarna weer op te bouwen. Deze neiging heb ik ook heel sterk en dat heeft Van het Reve niet. Alles wat in mijn ogen waardeloos is of waarvan ik

[p. 77]

althans de waarde niet zie, werp ik weg, maar wel steeds met de bedoeling om met een schone lei te beginnen. Dat is waarschijnlijk toch een restant van mijn opvoeding.

Koning volgt in Bij nader inzien en Meneer Beerta het schrijverschap van Reve: van De avonden tot en met Op weg naar het einde (1963). Ook het werk van W.F. Hermans komt in Bij nader inzien ter sprake. Zo bezoeken Koning, Dehoes en Nicolien het roemruchte proces naar aanleiding van diens roman Ik heb altijd gelijk (1951): ‘Hier zit veel meer achter dan een gewone politieke rel.’ In hoeverre valt het illusieloze in Hermans' vroege romans en verhalen te relateren aan uw werk?

Inderdaad, mijn boeken hebben iets gemeen met het werk van Hermans, alhoewel minder sterk dan met dat van Van het Reve. Dat zal toch wel weer met de oorlog te maken hebben. Zoals ik bij Van het Reve halverwege de jaren zestig ben afgehaakt, heb ik Hermans min of meer tot Onder professoren (1975) gevolgd. Wat ik erg mooi van hem vind, zijn de novelles ‘Electrotherapie’ in Moedwil en misverstand (1948) en ‘Het behouden huis’ in Paranoia (1953). In de trein, op de terugreis van een congres in Duitsland, ergens in Vuile handen, heb ik De donkere kamer van Damocles (1958) gelezen. Ik wist niet meer waar ik was, zo spannend vond ik dat boek van Hermans. Hetzelfde geldt voor Nooit meer slapen (1966). Die twee romans van Hermans... dat zijn eigenlijk thrillers. Alhoewel hij niet over zichzelf wil praten, heeft hij het in Nooit meer slapen daar natuurlijk wel over. Toen ik het slot van dat boek las, begon ik me gewoon te vervelen, omdat ik te sterk het gevoel kreeg dat hij de verhaallijntjes aan elkaar moest knopen. Het ging niet meer over hemzelf. En dat gevoel had ik ook bij de lectuur van Onder professoren. Daarin houdt Hermans zich veel te veel in de schaduw. Het is satire en daar hou ik niet zo van.

Ik vind Van het Reve boeiender dan Hermans, een veel interessantere man en naar mijn idee ook een echtere, maar hij heeft zijn schrijverschap tot een winkeltje omgebouwd, zoals hij overigens zelf niet nalaat om te onderstrepen. Hij vindt het allemaal wel best,-zo is het leven. Dat is het verschil tussen zijn nihilisme en het mijne. Ik zou niets liever hebben gewild dan iets zinvols te doen, maar dat beroep heeft de maatschappij nooit op mij gedaan. Dat steekt me. Daar kan ik niet tegen.

Niet alleen worden allerlei schrijvers in uw boeken besproken, maar ze verschijnen er soms ook als personage in. Daar bentu zelf natuurlijk het duidelijkstev oorbeeld van, maar dat laat ik nu maar even buiten beschouwing. Zoals in Het land van herkomst bij voorbeeld fan Greshoff als Graaf lant opduikt, geeft ChrisJ. van Geel op het slotfeest in Bij nader inzien als Chris van Heel acte de présence. Hij complimenteert Koning met een gedicht, maar dat wordt niet geciteerd. Van Heel wil het graag opnemen in ‘een bijlage anonieme poëzie van het volk’ in een gedichtenbundel van hem. Het verraste mij dat het bewuste gedicht uiteindelijk in Van Geels bundel Dank voor de koekoek (1980) werd gepubliceerd.

Mij ook. Op dat slotfeest kwam ik Van Geel voor de eerste en de laatste keer tegen. Ik vond hem te veel een geparfumeerde man, te veel de artiest, de kunstenaar. Een man die een verfijnde, uiterst scherpe blik had, maar hij was in mijn ogen eigenlijk niets anders dan een pure estheet. Dat bepaalde voor een belangrijk deel ook zijn verhouding met David Grobben. Die had hem een keer een gedicht van mij laten lezen en dat vond hij blijkbaar mooi. Op dat slotfeest uitte hij tegen mij daarvoor zijn bewondering, maar ik wilde van die man af. Hou dat ding maar, riep ik toen geërgerd. Daar komt het eigenlijk op neer. Toen heeft hij het in Barbarber 33 (november 1963) opgenomen,-en met mijn naam eronder, zoals hij had beloofd:

-Als ik groot ben
als ik groot ben
wil ik kousen
weet je van die hele blote
strak getrokken om m'n poten

-kousen, kousen, gekke kind
zorg maar eerst eens voor een vrind
zo maar kousen is zo zonde

Na de dood van Van Geel ging dit gedicht een eigen leven leiden. Zo kwam het bij voorbeeld in die bundel Dank voor de koekoek terecht. Toen ik dat boek onder ogen kreeg, kwam ik er pas achter dat hij woord had gehouden.

[p. 78]

Toen u aan Bij nader inzien schreef, werd in het ‘tijdschrift voor teksten’ Barharher aandacht voor de alledaagse werkelijkheid gevraagd. Voelt u enige verwantschap met de ideeën van Barharher? Ik denk bijvoorbeeld aan de dialogen in uw boeken en de minutieus beschreven wandelingen door Amsterdam.

In de eerste plaats heb ik Barbarber nooit gelezen. Sterker nog, ik heb zelfs nooit een nummer in mijn handen gehad. De enige Barbarber-man van wie ik iets heb gelezen - en lang niet alles - is K. Schippers. Wat ik erg mooi vind, is Een avond in Amsterdam (1971), al is mijn bezwaar daartegen juist het ontbreken van een noodzaak. Voorzover ik uit dat boek heb begrepen, probeerde Barbarber de zin van het leven te betrappen door het beschrijven van dingen. Details. De wereld krijgt bestaansrecht door haar heel precies te beschrijven. Vergelijk deze methode met wat de groep van de nouveau roman in Frankrijk heeft gedaan: Alain Robbe-Grillet, Nathalie Sarrau te. En denk ook aan Jean-Paul Sartre en zijn prachtige roman La Naussée (1938). Je lokaliseert een kamer door alles daarin heel nauwkeurig op te schrijven. Die behoefte ken ik wel, maar ik voel de psychische noodzaak van Een avond in Amsterdam niet. Ik zie ook wel dat K. Schippers een interessante man op de kop heeft getikt die allerlei dingen goed observeert en ook erg leuk is om aan te horen, maar hij doet dit alles alleen, omdat hij een soort postzegelverzamelaar is. Daarin kan ik hem niet meer volgen.

Het is, denk ik, toch wel typerend voor de generatie waartoe ik behoor om de werkelijkheid door middel van gedetailleerde beschrijvingen terug te winnen. Wat dit betreft voel ik wel enige verwantschap met Barbarber, maar niet genoeg om mij blijvend te kunnen boeien.

Ik kan het niet nalaten om een korte dialoog uit Plankton te citeren:

‘Dag meneer Slofstra,’ zei Maarten toen Slofstra de hoorn had opgenomen en zijn naam had genoemd,

‘met Koning.’

‘Dag meneer Koning,’ zijn stem was mat.

‘Hoe gaat het met u?’

‘Niet zo best.’

‘Wat mankeert er dan aan?’

‘Gedeprimeerd.’

‘Gedeprimeerd?’

‘Jawel,’ zei Slofstra met iest van zijn oude militarire toon.

‘Maar het weer is toch redelijk?’

‘Ja, de ventilator doet het.’

‘Waarom gaat u dan niet wat fietsen?’

‘Waar zou ik heen moeten fietsen? Ik ken alles al.’

‘Wandelen dan?’

‘Wandelen is niks voor mij.’

‘Nee,’ hij kon zich dat van deze man voorstellen.

‘Mijn vrouw wil dat ik in een bejaardenhuis ga.’

‘Dat heb ik gehoord.’

Ze zwegen.

‘Dus dat zal er wel van komen.’ Het klonk berustend.

‘U zou toch iets moeten verzinnen wat u leuk vindt.’

‘Ja, maar wat?’

‘Ja,’ hij wist het ook niet.

Ze zwegen.

‘U moet weer eens langskomen.’

‘Ik zal wel zien. Dag meneer. Tot genoegen.’

Maarten hoorde het in-gespreksignaal. ‘Slofstra is gedeprimeerd,’ zei hij, de hoorn neerleggend.

Ik had, eerlijk gezegd, helemaal niet vreemd opgekeken als ik in een oud nummer van Barbarber op deze dialoog was gestuit.

Ja, datkan ikmevoorstellen. Ookin technisch opzicht is er een grote overeenkomst tussen de teksten van Barbarber en de beschrijvingen en dialogen van mij. Dat begrijp ik tenminste uit de stellingname van K. Schippers en de zijnen.

Dergelijke dialogen monden dikwijls in een fraaie slotzin uit. Daarin wordt de voorafgaande dialoog of paragraaf tegelijk samengevat en gerelativeerd. Dit stijlkenmerk van de afhechtende slotzin komt in Het Bureau nog sterker tot uiting dan in Bij nader inzien. Heeft u daar speciaal op gewerkt?

Nee hoor, dat gaat vanzelf. Ik heb inderdaad sterk de neiging om een stukje proza af te sluiten. Daar hoef je niets voor te doen. Die zinnen vloeien automatisch op papier. Het eigenaardige is dat juist doodgewone zinnen vaak die uitwerking hebben, alleen al doordat ze iets afsluiten. Dan lichten ze als het ware op. In de voorpublicatie van de fragmenten over ‘De moeder

[p. 79]

van Nicolien’ in Tirade 362 (januari/februari 1996) krijgen Maarten en Nicolien ruzie als ze vanuit het verpleeghuis waar haar moeder verblijft, door het Zuiderpark naar het station lopen. Dan zegt Nicolien: ‘Had ik haar niet in huis moeten nemen?’ Waarop Maarten zegt: ‘Hoe kan dat nou [...] Dat had toch niet eens gekund, in die twee kamers?’ Hij is geïrriteerd: ‘Wat je besloten hebt, heb je besloten! Daar kun je niet op terugkomen. Wat je gedaan hebt, heb je goed gedaan, omdat je niet anders kon!’ Bij het overtikken dacht ik: die ruzie is te lang. Dat overkomt me overigens zelden. Het stuk eindigt met het drinken van een borrel bij De Posthoorn. Dat had een aardige afsluitende zin, maar die moest er dus uit. Ik keek het stuk nog eens door: Maarten en Nicolien lopen ruziënd door het Zuiderpark, onder een boom door waarin een duif zit. Die doet zijn kop opzij en kijkt met zijn ene oog naar beneden. Een prachtige afsluiting. Dat relativeert meteen die ruzie. Zo zie je maar: de werkelijkheid biedt een mens heel veel aan.

Een van de belangrijkste dagfragmenten die u in Het Bureau heeft opgenomen, is in Meneer Beerta te vinden. Het handelt niet alleen over het ‘Verweer tegen de angst’, maar ook over de grenzen van het realisme: ‘Alleen al aan het beschrijven van N. zou ik dagwerk hebben. (...) Ze schuift aan een stoel. Ze zit al weer en kreukt aan de krant. Het is niet om bij te houden. Als je het probeert, word je je bewust wat een simplificatie schrijven is’. Was het schrijven van Het Bureau een poging tegen beter weten in. Desondanks heeft u Het Bureau geschreven. Hoe verhoudt dit fragment zich tot Het Bureau?

Toen ik aan Het Bureau begon te schrijven, had ik een sturend principe gevonden. Anders was ik in de oeverloze situatie terecht die ik in dat dagboekfragment heb aangestipt: de onoverzienbare overvloed. Het sturende principe in Het Bureau is natuurlijk: het onvermogen om sociaal binnen een gemeenschap te verkeren. Op grond van dat principe maak je tijdens het schrijven voortdurend keuzes. Die worden je trouwens toch al aangereikt, omdat je afstand van de situatie hebt genomen.

Op het moment zelf is een beschrijving oeverloos. Dan word je met veel te veel details geconfronteerd. Een paar dagen later ontstaat er al enigszins een hiërarchie in de gebeurtenissen. Als je daar dertig jaar later naar terugkijkt, dan weet je bijna zeker dat die hiërarchie voldoende is uitgekritalliseerd om dat boek te kunnen schrijven. Daarin verschijnt je probleem dan ook pas goed. Zonder zo'n centraal probleem kan ik als schrijver eigenlijk niet uit de voeten. Daar komt het eigenlijk op neer. Ik heb bij voorbeeld het verzoek van de Optima-redactie gehad om mee te doen aan een dagboeknummer. Dat had de Maatstafredactie me trouwens ook al eens gevraagd. Ik heb die verzoeken moeten weigeren, domweg omdat ik niet zomaar iets in het wilde weg kan opschrijven. Als ik dagboek schrijf, geldt eigenlijk hetzelfde. Er zijn periodes dat ik helemaal niet naar mijn dagboek omkijk, maar in die tijd waaruit het genoemde fragment stamt, zag ik in de verste verte niet hoe ik de situatie op kon lossen. Ik had totaal geen aanknopingspunten. Ik moet dus het gevoel hebben dat ik de omstandigheden toch enigszins beheers,- hetgeen dus inhoudt dat ik mijn situatie onderken en dat probleem ga ik dan in mijn dagboek beschrijven.

Toen u het sturende principe voor Het Bureau eenmaal had gevonden, zeg maar, het probleem had getraceerd, bent u tamelijk radicaal aan het werk gegaan. U heeft - om maar eens iets te noemen - Meneer Beerta op 20 juni 1991 afgerond en de volgende dag bent u aan Vuile handen begonnen. In totaal heeft u ruim vier jaar van uw leven bijna dagen nacht geschreven. Was deze verwerking van de jaren op Het Bureau niet uiterst beklemmend?

Nee, het was eerder spannend dan beklemmend. Ik was zo ontzettend geconcentreerd dat er in die viereneenhalf jaar niets meer buiten je bestaat. Daar heb je ook geen tijd voor. Je gaat naar bed, je staat op, je maakt een ochtendwandeling en je blijft zitten wachten tot je weer aan je bureau durft te gaan zitten. Dit is een belangrijk punt: elke dag moet je opnieuw durven. Het is net of je elke dag de honderd meter moet lopen in 9.8 seconden. Dat is heel snel, hoor! Soms zit je een uur te wachten, soms twee uur, maar ineens sta je op en dan durf je verder. Ik heb in die viereneenhalf jaar niet buiten dat boek om geleefd. Als ik aan het einde van de middag uitgeput buiten kwam, dan was ik stomverbaasd dat de lente me tegemoet kwam, omdat ik zojuist had geschreven dat het vroor dat het kraakte.

[p. 80]

Een van de grootste idealen die een romancier kan hebben, is het schrijven van ‘het grijze boek’,-een kloeke roman waarin nauwelijks iets gebeurt. Is Het Bureau niet uw poging geweest om het grijze boek te verwezenlijken?

Ik heb altijd al gehouden van die passages in boeken waarin niets gebeurt. Als jongen hield ik bij voorbeeld van de boeken van Karl May. De passages waarin Winnetou en Old Shatterhand gewoon bij elkaar voor een wigwam zaten te praten, vond ik altijd de mooiste. Hetzelfde geldt eigenlijk voor Ome Keesje. Dat zullen zich veel mensen niet meer herinneren, maar 's zondagsmiddags op de radio beleefde hij allerlei avonturen over de hele wereld. Van tijd tot tijd kwam hij naar huis. Hij woonde op kamers bij een zekere Arie en een vrouw waarin de naam mij is ontschoten. Dat gekeuvel in die Hollandse huiskamer vond ik veel spannender dan al die verhalen over de krokodillen in Afrika. Ik hou van gewone niks-gebeurtenissen. Die zijn natuurlijk ook in Het Bureau aan de orde van de dag. Ik heb een hekel aan dramatiek en lawaai, omdat ik het gevoel heb dat mensen zich daarin verbergen. Zoals mensen die de muziek keihard aan hebben staan. Die hoeven nergens aan te denken en nemen dan ook niets waar. Pas als er helemaal niets gebeurt, begin je iets waar te nemen. Het moet stil zijn. Je leert mensen het beste kennen aan hele simpele dingen. Details. Een voorbeeld daarvan heb ik in dat grote gesprek met Jan Fontijn verteld. In de oorlog ontmaskerden de geallieerden de Duitse spionnen die achter de linies waren gedropt, door hen een pakje sigaretten te geven. In tegenstelling tot de Engelsen die een hoekje uit het pakje scheurden - een gewoonte die ik sindsdien heb overgenomen -, trokken de Duitsers de hele bovenkant open. Dankzij dat handigheidje werden ze genadeloos betrapt. Zo'n detail zegt veel meer over een mens dan wanneer hij met een Raskalnikov om zich heen loopt te schieten. Dat spreekt mij niet aan. Ik hou ook niet van boeken waarin zulke enorme avonturen worden beleefd en veel lawaai wordt gemaakt. Dat is het ware leven niet.

J. Heymans (1954) is redacteur van BULLETIN.