Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 36]

Arie Storm
Een alien is ook een ding

Enige jaren geleden deed Hans van Mierlo de stellige uitspraak dat het veel beter met de wereld zou gaan als de mensen gewoon altijd thuisbleven. Van Mierlo, de vleesgeworden paradox, werd niet lang daarna minister van Buitenlandse Zaken, en vloog in die hoedanigheid de halve aardbol rond.

Ik kom zelf nauwelijks de deur uit. Mensen horen thuis te zitten, lezend in een boek of kijkend naar een film op de videorecorder. Ik zit dus vaak thuis en ik lees een boek of ik schrijf een boek of ik kijk naar een film of ik verkracht mijn vriendin of zij verkracht mij. Er gaat weinig boven een verkrachting in de huiselijke sfeer. Soms kijk ik uit het raam, meestal als het al donker is. Volgens een boek dat geschreven is door een sterrenkundige zie ik dan een kleine uithoek van een reusachtig evolutionair proces, een heelal dat misschien eindig, doch waarschijnlijk niet berekenbaar is, een groot kosmisch toneelstuk met een ontelbaar aantal bedrijven, een uitgestrekt firmament van quasars en quarks, gasnevels, stof, sterrenstelsels en clusters, donkere en lichtgevende materie en schaduwmaterie, elkaar kruisende krachtvelden, alles met of zonder begin, vrijwel zeker zonder schepping... Ik woon echter in een benedenwoning in de Pijp en zie slechts geparkeerde auto's, lantaarnpalen en aan de overkant huizen. De mensen die daar wonen lijken me stuk voor stuk verschrikkelijk en ik denk bij mezelf: fijn, ik ben thuis.

Een alien is een wezen dat heel erg niet is thuisgebleven. Voor alle duidelijkheid: aliens zijn fantasiefiguren die uitsluitend in dienst staan van de verhaaltechnische ontwikkeling van een spektakelstuk, een film of een boek. Zouden in de Star Trek-films Captain Picard of zijn voorganger Captain Kirk -en hun assistenten - in hun ruimteschip, de Enterprise, rustig op warpsnelheid door het heelal kunnen reizen zonder ooit iemand tegen te komen, dan zou het voor de scenarioschrijvers heel lastig worden een spannend verhaal te construeren. Vandaar dat Picard en Kirk buitenaardse levensvormen tegenkomen, daar moet verder niets achter worden gezocht, dat doen ze zelf ook niet, die aliens lopen slechts in het verhaal rond om de nodige spanning te creëren. Ze bestaan niet echt -maar daar hebben Picard en Kirk geen boodschap aan, want die bestaan ook niet echt -en ook hun metaforische waarde is gering.

Laat ik dit laatste even met een voorbeeld verduidelijken. Een van de engste ruimtevolken die er in sciencefictionboeken of -films zijn bedacht zijn de Borg, die, zoals in de Star Trek-film First Contact wordt uitgelegd, niet moeten worden verward met nazaten van de legendarische Zweedse tenniskampioen. De Borg zijn cybernetische wezens die hele planeten veroveren en assimileren, die alle culturen en soorten die ze op hun pad tegenkomen absorberen en vernietigen. Het Borg-collectief combineert 's mens zwartste nachtmerrie van een totalitair regime van sociale insecten aan de ene kant met de ultieme Machine -metaal, schakelonderdelen en mechanische stukken - aan de andere kant.

Stelt u zich eens voor wat er was gebeurd als Captain Jean-Luc Picard bij zijn ontmoeting met de Borg-Koningin te werk was gegaan vanuit de volgende gedachte: dit lijkt weliswaar een griezelige alien, maar in werkelijkheid is de Borg-Koningin een belichaming van de postmoderne visie van radicaal verschil dat een bedreiging vormt van de grenzen van de utopische toekomst waarvoor ik weer een metafoor ben en die door mijn bedenkers wordt verbeeld op grond van negentiende-eeuwse humanistische veronderstellingen.

Ik denk niet dat Picard het had overleefd. De Borg vormen een extreem gevaar niet omdat zij postmodern zijn en Picard als het ware een negentiendeeeuwse humanist is, maar omdat ze mensen gevangennemen en hun persoonlijkheid vernietigen om die te kunnen laten opgaan in een collectief robotwe-

[p. 37]

zen. ‘Verzet is zinloos,’ zoals de Borg - meervoud - de bemanning van de Enterprise voorhouden. Ze zijn natuurlijk ook griezelig omdat ze gedeelten van hun eigen lichaam vervangen door merkwaardige mechanische snufjes of gadgets, waarmee ik overigens niet wil beweren dat iedereen met een piercing ook meteen een alien is.

Over het gebruik van metaforen in sciencefiction nog het volgende. In sciencefiction bestaat de neiging metaforen letterlijk te nemen. Wat in andere literatuur of kunstvormen (of het dagelijks spraakgebruik) als metafoor verschijnt, niet alleen in de vorm van beeldspraak maar ook in de uitgebreide versie ervan - namelijk dat de desbetreffende tekst moet worden opgevat als de figuurlijke overpeinzing van een bepaald ‘idee’ of thema -word tin sciencefiction vaak concreet uitgewerkt. Om een eenvoudig voorbeeld te geven: kunnen we in het dagelijks taalgebruik zeggen dat iemand die hard werkt een machine is (‘Die man werkt zo hard, die man is een machine’), in science-fictionteksten en -films ïs die man écht een machine (denk aan Data in Star Trek en aan Paul Verhoevens RoboCop). Wil je in dit verschijnsel tóch een diepere betekenis zien, dan moet je het zoeken in de richting van een vraag als: wanneer houdt een mens op mens te zijn en wanneer is hij veranderd in een machine (na hoeveel piercings, zeg maar), of andersom: op welk moment kunnen we een computer beschouwen als een mens? Ik laat deze vragen verder rusten, maar kijkt u eens om u heen.

In de film First Contact wordt tussen de bedrijven door ook de datum genoemd waarop voor het eerst aliens contact met ons opnemen. Dat is, noteer het in uw agenda, op 5 april 2063. Dan ben ik negenennegentig, dus dat ga ik nog makkelijk meemaken.

Maar zonder dollen: wij weten allang beter. Die datum klopt niet. De eerste alien werd namelijk opgevoerd in een zeer warrig geconstrueerd stuk scheppend proza (namelijk: de bijbel) en heet God. Hij wordt op de voet gevolgd door de duivel in de vorm van een slang, waarna ook nog een serie engelen op aarde arriveerden. Waartoe het letterlijk nemen van dergelijke fantasieën kan leiden wordt in de bijbel getoond. Er komt een personage in voor dat duidelijk megalomane en schizofrene trekjes bezit: Jezus. Jezus neemt aan dat hij de zoon van God is. Dan neemt het boek een bizarre wending: anderen beginnen óók te denken dat jezus de zoon van God is en vanaf dat moment ontaardt de bijbel in een soort fantasy-spektakel. Na zijn dood vaartjezus ten hemel. A.N. Wilson merkt hier in zijn boek Jezus. Een biografie over op: ‘Dit verhaal kwam uit de pennen van schrijvers die geloofden dat de hemel een soort schotel was. Je kon erdoorheen vliegen en dan kwam je in het paradijs. Een modern waarnemer, van welk geloof dan ook, kan er onmogelijk omheen dat een man die vanaf de Olijfberg verticaal omhoog gaat, metwat voor wonderbaar voortstuwingsmechanisme dan ook, in een baan om de aarde terechtkomt.’

De bijbel is kortom een van de vroegste vormen van sciencefiction en dan ook nog eens van het soort waarin de nadruk op de fictie ligt, en niet op de wetenschap, want de schrijvers hebben opmerkelijk weinig research verricht. In de meeste sciencefiction ligt trouwens de nadruk op de fictie, om de doodeenvoudige reden dat er over de toekomst nauwelijks iets zinnig wetenschappelijks te zeggen valt.

Wellicht ten overvloede: God, de duivel, engelen, Jezus als de zoon van God, Kirk, Picard en de Borg-Koningin bestaan niet echt en hebben ook nooit echt bestaan. Wanneer we over deze figuren gaan praten alsof het geen fictionele personages zijn maar echte mensen, dan stappen we door de spiegel en komen we terecht in het wonderland van de fictie. Science-fictionauteur Asimov heeft dan ook geen gelijk met zijn bekende uitspraak dat sciencefiction zich bezighoudt met ‘de impact die wetenschappelijke vooruitgang heeft op mensen’. Sciencefiction houdt zich bezig met de impact die schijnwetenschappelijke vooruitgang heeft op schijnmensen.

Roman- film- of bijbelpersonages zijn niet een soort eigenaardige mensen, het zijn helemaal geen mensen, zoals aliens ook niet een soort asielzoekers zijn die we met enig respect moeten bejegenen, al hebben ze dan - die asielzoekers dus - niet de raad van Hans van Mierlo opgevolgd door gewoon thuis te blijven. Die asielzoekers zijn meestal een ander onderkomen gaan zoeken omdat ze door de omstandigheden werden gedwongen, een excuus dat voor aliens doorgaans niet geldt. Aliens, laten we daar gemakshalve

[p. 38]

maar van uitgaan, zijn niet vredelievend. De visie van de Marsmannetjes wordt in de film Mars Attacks! beknopt samengevat door middel van hun credo: ‘Nice planet. We'll take it!’ De zanger Tom Jones moet vervolgens de aarde redden, en om de een of andere reden heb ik daar weinig fiducie in.

Ik denk ook niet dat door de onverhoopte komst van aliens de mensen aardiger met elkaar zullen omgaan, of zoals het in Star Trek optimistisch heet: ‘De mensheid verenigt zich, nu ze weet dat ze niet de enigen zijn.’ De ontdekking van de blanke mens dat er ook nog mensen met een andere huidskleur bestonden, heeft er immers, ondanks het tijdelijk gemeenschappelijke doel - indianen uitmoorden en negers vangen en er slaven van maken -, ook niet toe geleid dat de blanken zich verenigden, op enkele zeer griezelige clubjes na.

De kans is zeer klein en eigenlijk vrijwel uitgesloten dat er aliens bestaan, maar wat te doen als u onverhoopt toch in een soort sciencefictionfilm belandt en oog in oog komt te staan met zo'n buitenaardse levensvorm? Schiet 'm meteen overhoop, dat is verreweg het veiligste. Soms worden in sciencefictionfilms sympathieke aliens opgevoerd, denk aan Spock uit Star Trek en die kwezels uit Close Encounters of the Third Kind, maar dat lijken me duidelijk gevallen van misleiding. Denkt u dat u van nature niet zo gewelddadig bent of hebt u toevallig even geen machinegeweer bij de hand, dit laatste lijkt me het waarschijnlijkst, kies dan voor optie twee: lees de alien - hem, haar of het - de hand, als het wezen tenminste over een hand beschikt. (Deze laatste tip heb ik van Frans Kellendonk, die eens de volgende uitspraak deed: ‘Net als bijvoorbeeld astrologie is racisme een onderwerp waarover mensen die niets weten en niets gemeen hebben toch samen kunnen praten. Hoe hoger het flauwekulpromillage van een onderwerp, des te groter de gezelligheid.’) Ga nooit neuken met een alien, want in de film Species heb ik gezien dat daar rare kinderen van komen. De tips die ik u zojuist heb verschaft over de omgang met aliens zijn overigens niet automatisch overplantbaar op uw omgangsvormen met asielzoekers. Waarmee ik maar wil zeggen: schiet asielzoekers niet overhoop, neuk gerust met ze - mits beide partijen hiermee instemmen, u bent immers niet thuis - en lever ze niet uit aan de goedertierenheid van een cryptohandlezersorganisatie als de Nederlandse Raad van Kerken.

Nog één advies: belt er ooit een engel bij u aan, doe dan niet open. Binnen de kortste keren zorgt die engel ervoor dat u in de grootste moeilijkheden verzeild raakt. (Dit kunt u verder nalezen in de novelle De vieze engel van P.F. Thomése.) En tot slot: bedenk altijd dat de sympathiekste alien een alien is die naar huis wil. E.T. dus. En naar huis gaan betekent voor een alien: terug naar de wereld van de fantasie.

Verantwoording:
Dit is de licht bewerkte tekst van een lezing die ik heb uitgesproken in het kader van een SLAA-avond op 21 oktober 1997, met als thema: ‘De alien als metafoor’. Voor de metaforische duiding van de Star Trek-film First Contact verwijs ik naar het artikel ‘Where no man has gone before. Star Trek and the death of cultural relativism in America’ van Kenneth Anderson (The Times Literary Supplement, 3-1-1997).
 
Arie Storm (1963) is auteur en redacteur van BZZLLETIN. Recent werk: Hémans duik (1994) en Hemellicht (1997).