Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 16]

Josje Kraamer en Arie Storm
Kakelbonte beelden contra pietepeuterige overpeinzingen
Over De televisie van Jean-Philippe Toussaint

De Franstalig Belgische auteur Jean-Philippe Toussaint verklaarde in een interview in de Vlaamse krant De Morgen (4-9-1997) dat de televisie een veel te belangrijke plaats in ons leven heeft ingenomen. Zijn nieuwste roman heet De televisie. Daarin doet de ikfiguur al in de eerste zin de lezer kond van het feit dat hij is gestopt met televisiekijken, al blijkt dat in de praktijk nog niet zo eenvoudig te zijn. In no time, er is bij wijze van spreken nog geen uur verstreken, voelt hij ‘een gemis, het eerste onthoudingsverschijnsel’. Het apparaat lonkt: ‘Terwijl ik daar zo zat op de bank in de woonkamer voor het televisietoestel dat uit stond, keek ik naar het scherm tegenover me, en ik vroeg me af wat er op dat moment op de televisie te zien zou zijn.’

De ikfiguur is alleen thuis - in Berlijn - om rustig te kunnen werken aan zijn studie over de renaissancistische schilder Titiaan, zijn vrouw en zijn zoontje (niet van Titiaan maar van de ikfiguur) houden vakantie in Italië. Bij terugkomst blijken ze een cadeau voor hem te hebben gekocht: een videorecorder. De ikfiguur sluit met zijn zoontje een compromis: de televisie mag verder uitsluitend worden gebruikt als videomonitor. Maar zijn vrouw wil ook wel eens televisiekijken en dus koopt hij voor haar een draagbaar toestel voor in de slaapkamer. Tegen het einde van het boek constateert de zich dapper tegen de televisie te weer stellende ikfiguur berustend: ‘Moraal: sinds ik was opgehouden met naar de televisie te kijken, hadden we twee tv's in huis.’

Werkelijkheid in het klein

De televisie van Jean-Philippe Toussaint kan in het verlengde worden gezien van de radioroman Chaos en Rumoer van Joost Zwagerman en de televisieroman Dubbelster van Gerrit Komrij. Maar waar Zwagerman en Komrij hun pijlen vooral richten op hóé radio en tv worden gemaakt, en welke invloed dat heeft op de makers ervan, gaat de aandacht van Toussaint uit naar de invloed van de televisie op de kijker. Toussaint benadrukt vooral het afstompende effect van televisiekijken. Zijn hoofdpersoon constateert op een gegeven moment dat er nooit enige wisselwerking tot stand komt tussen onze geest en de televisiebeelden ‘omdat ons hart er geen deel aan heeft en ze [de televisiebeelden] onze gevoeligheid en onze reflectie ontberen’. De televisie biedt ‘ongedifferentieerde beelden, beelden zonder kop of staart, zonder uitleg, rauwe, onbegrijpelijke, lawaaiige en kakelbonte beelden’.

Wie echter denkt zonder televisie door het leven te kunnen komt bedrogen uit: vrijwel alle gesprekken op straat, in de kroeg en thuis gaan over wat mensen op de televisie hebben gezien - sterker nog: iets of iemand lijkt pas werkelijk te bestaan als het (of hij of zij) op de tv is geweest. Toussaint lijkt te willen suggereren dat de werkelijkheid volledig wordt ondergesneeuwd door de rauwe schijnwerkelijkheid van de televisiebeelden en dat er voor de meeste mensen - paradoxalerwijze - eigenlijk maar één realiteit overblijft: die van de tv. De televisie staat het werkelijke contact tussen mensen onderling in de weg en doet ze van elkaar vervreemden: op de televisie zijn nog mensen te zien zoals ze werkelijk zijn, daarbuiten bewegen ze zich voort als zombies.

De rustieke overpeinzingen van de hoofdpersoon staan ondertussen haaks op de veelkleurige, gefragmenteerde en onzinnige televisiebeelden. De ikfiguur houdt ons tegen de klippen op voor: ‘Wat de televisie ons toont is niet de werkelijkheid, hoewel het in alle opzichten de werkelijkheid lijkt te zijn (in het klein, dat wel, ik weet niet of u al eens televisie hebt gezien), maar een weergave van de werkelijkheid.’ De

[p. 17]

hoofdpersoon dreigt uiteindelijk te worden vermangeld (‘Het werd me te veel’) tussen de geluiden van de video waar zijn zoontje naar zit te kijken (een in het Frans nagesynchroniseerde tekenfilm) en de politieke discussie die zijn vrouw op de draagbare tv in de slaapkamer volgt. Hij vindt past rust als vrouw en zoon in slaap zijn gevallen en hij de beide apparaten kan uitschakelen: ‘Ik schoof [...] achterover in het bed en geruime tijd bleef ik roerloos liggen in het donker, genietend van dit simpele moment van eeuwigheid: stilte en duisternis die waren weergekeerd.’

Nietsdoen

Zo beschouwd lijkt het allemaal onthutsend simpel te zijn: men moet gewoon minder televisiekijken, dan heeft men vanzelf meer tijd voor andere, belangrijke zaken en komt men (weer) in contact met niets minder dan de eeuwigheid. Het merkwaardige evenwel is dat de ikfiguur uit De televisie juist minder tijd tot zijn beschikking krijgt nu hij niet meer naar de televisie kijkt en dat hij volledig op het hier en nu wordt teruggeworpen. Daarbij gaat al zijn tijd op aan nietsdoen. Dat gaat zelfs zo ver dat hij moet constateren dat hij ‘volledig in beslag genomen door het nietsdoen, geen tijd meer had om naar de televisie te kijken’. En: ‘Anders dan iemand wat overhaast zou concluderen, vereist nietsdoen methode en discipline, openheid van geest en concentratie.’

Hiermee wordt het tweede thema de roman ingezogen: De televisie is ook een roman over nietsdoen, over hoe vanuit dit nietsdoen (‘openheid van geest’) ideeën kunnen ontstaan, hoe je vandaar uit een boek zou kunnen schrijven, of hoe je juist helemaal niet meer aan het schrijven van een boek toekomt. Dit thema krijgt zeer letterlijk gestalte in de weergave van de overpeinzingen van de ikfiguur die - zoals gezegd - bezig is met het schrijven van een studie over Titiaan. Erg veel schot zit er niet in het schrijfwerk, eigenlijk zit de studie al muurvast nog voordat er een letter in het geheugen van de tekstverwerker is opgeslagen: ‘Hoe moest ik de schilder noemen over wie ik het wilde hebben, dat was kort gezegd het netelige probleempje dat mijn geest in zijn greep hield. Hoe moest ik hem aanduiden, als Titiaan, Il Tiziano, Vecelli, Vecellio, Titiaan Vecellio?’

[p. 18]

De hoofdpersoon slaagt er totaal niet meer in knopen door te hakken en begint steeds merkwaardiger gedrag te vertonen. Daarmee wordt de schaduwzijde van het niet meer naar de tv kijken getoond en dringt de gedachte zich op dat niet de mensen die nog wel naar de tv kijken geleidelijk aan in zombies veranderen, maar dat juist de enige persoon die in het boek niet naar de televisie kijkt metamorfoseert in een oppervlakkige, ja zelfs lege persoonlijkheid.

Zijn omgeving -Berlijn -wordt door hem afstandelijk neergezet middels minutieuze beschrijvingen van de parken, de musea, de zwembaden, de bibliotheken, de buitenwijken én door middel van een gastrolletje van onze eigen en in Duitsland zeer populaire Cees Nooteboom. De ikfiguur wil - om zijn gedachten te ordenen - even geheel naakt in een grote vijver van een Berlijns stadspark gaan zwemmen en juist op het moment dat hij zich te water wil begeven, komt hij de man tegen die hem de beurs voor zijn verblijf in Berlijn heeft bezorgd. Deze Hans Heinrich Mechelius wordt vergezeld door Nooteboom. Beiden zijn piekfijn gekleed, wat van onze held niet kan worden gezegd. Het drietal begint rustig met elkaar te converseren, al onderneemt Nooteboom nog even een dreigende actie: ‘[...] hij trok zijn jasje uit dat hij over zijn onderarm legde (ik hoopte dat hij zich niet ook helemaal zou uitkleden).’ Zó ver heeft het niet meer naar de tv kijken de hoofdpersoon gebracht: hij belandt in een situatie waarin hij naakt moet converseren met twee belangrijke cultuurdragers van onze beschaving.

Complex

Een verklaring voor het feit dat de hoofdpersoon volledig vervreemd raakt van zijn omgeving moet niet worden gezocht in de richting van de omstandigheid dat die omgeving vreemd zou zijn, maar schuiltvooral in het feit dat de hoofdpersoon zélf vreemd is. En hij wordt vreemd omdat hij niet meer televisiekijkt. Maar zelfs dat met veel aplomb gepresenteerde ‘feit’ - namelijk het feit dat de ikfiguur geen televisie meer kijkt - moet met een korreltje zout worden genomen: de ikfiguur weet weliswaar al vrij snel de indruk te wekken van zijn televisieverslaving af te zijn, maar als lezer realiseer je je opeens dat hij het toestel dan nog maar net heeft uitgeschakeld en dat van hem nog niet echt kan worden gezegd dat hij is afgekickt.

Complexiteit, gelaagdheid, ambiguïteit en these en antithese zijn zaken die onlosmakelijk met literatuur verbonden zijn en die er mede de grootheid van bepalen. De televisie is een roman die niet tot een eenduidige conclusie leidt. Er zijn vaker romans geschreven waarin de tv een overheersende rol speelt en merkwaardig genoeg zijn dat ook vaak volledig mislukte romans. Het afschrikwekkendste voorbeeld is wel Het uur van lood van Rob van Erkelens, een roman die eindigt met de simplistische en programmatische zinnetjes (het zijn nauwelijks zinnetjes te noemen): ‘Tv uit. Ogen open.’ Was het allemaal maar zo eenvoudig. Toussaint laat zien dat juist met de beslissing om de tv definitief uit te schakelen, de moeilijkheden beginnen.

Een ander niet te veronachtzamen kenmerk van grote literatuur is stijl. Er wordt wel eens beweerd dat in een roman alles begint en eindigt met de stijl waarin hij is geschreven. Dat is overdreven -een prachtige stijl kan een waardeloze inhoud niet verhullen -maar een verkeerde woordkeuze of een fout ritme van de zinnen kan wel alles bederven. Toussaint kiest in De televisie voor meanderende, labyrintische zinnen, die echter nooit in zompigheid verzanden. De trage gedachtestromen van de ikfiguur komen op deze manier volledig tot hun recht. Bovendien dragen die zinnen bij aan de beschrijving van het proces van vervreemding dat door Toussaint wordt nagestreefd. Door allerlei zaken zeer uitgebreid te beschrijven vindt de schrijver niet iets nieuws uit, maar staat hij stil bij wat we eigenlijk al wisten maar waar we nooit de tijd voor hebben genomen. Toussaint maakt dingen vreemd die bij oppervlakkige beschouwing gewoon leken maar inderdaad vreemd blijken te zijn.

Planten die duits spreken

Het is een procédé dat al zijn werk typeert. Het zit hem niet alleen in zoiets als lange zinnen, maar ook in de keuze van een naam van zijn hoofdpersoon. Zo wordt de hoofdpersoon van de roman Meneer consequent aangeduid als ‘Meneer’, waardoor Meneer wordt gedepersonaliseerd, wordt verdingelijkt als het ware -en het kunstige is dat Toussaint in de loop van de

[p. 19]

roman er toch weer in slaagt Meneer vol leven te blazen. Omgekeerd komt dit procédé ook voor: dingen worden zo uitgebreid beschreven dat ze menselijke trekjes krijgen. In De televisie wordt de ikfiguur op een zeker moment gevraagd de planten van zijn buren te verzorgen. De buren gaan zelfs zo ver de ikfiguur eerst even voor te stellen aan de planten: ‘Langzaam drentelden we van vertrek naar vertrek, Uwe voorop [...] en Inge naast me [...], die zo af en toe bleef staan bij een bepaalde plant die ze op vertrouwelijke toon aan me voorstelde waarbij ze de plant er in het Duits van in kennis stelde dat ik deze zomer voor haar zou zorgen (het is altijd weer verbazend, vind ik persoonlijk, planten die Duits spreken).’

Planten krijgen menselijke eigenschappen toegeschreven, mensen veranderen in zombies, zombies blijken toch normale mensen te zijn en normale mensen zijn juist zo gek als een deur: in het universum van Jean-Philippe Toussaint staat alles op losse schroeven.

De roman De televisie van Jean-Philippe Toussaint verschijnt - vertaald door Marianne Kaas -half maart 1997 bij Uitgeverij Van Gennep.
 
Josje Kraamer (1964) en Arie Storm (1963) zijn beiden redacteur van BZZLLETIN