Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 74]

J. Heymans
Ontsnappingskunst (2)
In gesprek met Huub Beurskens

Terug naar de poëzie. Is de stap van het gedicht Charme naar de bundel Hollandse wei niet buitengewoon groot? Ja, maar het is heel verklaarbaar dat die breukzo groot lijkt. Tussen beide uitgaven heb ik namelijk nog een gedichtenbundel geschreven die de buitenwereld nooit heeft gezien. Na de verschijning van Charme was ik, door de reacties erop, behoorlijk aangeslagen. Ik had naar mijn gevoel iets gemaakt wat, zeker toen-tertij d, in de Nederlandse literatuur niet vaak was aangedurfd, maar het werd in een vloek en een zucht van tafel geveegd. Daardoor raakte ik gedeprimeerd. Toen heb ik me, naar het voorbeeld van mijn schilderkunst, voorgenomen om een tijdje niemand te laten zien wat ik aan het doen was. Ik dacht: ik ga niet meer naar een stad als Venetië, maar ik blijf thuis en ga me bezighouden met de dingen om mij heen. Dat heeftin de gedichtenbundel Huisraad ( 1988) geresulteerd die ik op eigen kosten heb laten drukken en vervolgens à titre personel heb verspreid. Geen enkele criticus heeft de bundel Huisraad onder ogen gehad. De gedichten gaan over alledaagse onderwerpen zoals ‘Het raam’, ‘De televisie’, ‘De krant’ en ook ‘De kurkentrekker’: ‘O thyrsische spiraal, bij elke slag waarmee je daalt, windt / uit mijn pols zich iets en in de schouder vormt hetblad,// weldra daaronder ook het bloed dat, in plaats van dat het zich / spoedt als de mensen door een stad, in trossen hangt en droomt, // niet van watwasofkomen gaat, maarwathet dromend is. / Slechts wij torsen een hoofd, ons sisyfus-gewicht -Kom, / / blauwe hellingen, maak het als jullie zonnen: licht!’ Als je de gedichten in Huisraad leest, dan is de stap tussen Charme en Hollandse wei veel minder groot dan hij op het eerste gezicht lijkt.

Ik kan me voorstellen dathet schrijven van een gedicht als ‘Hollandse wei’, na al die Benn-achtige poëzie, geweldig bevrijdend werkte.

Ik zie ‘Hollandse wei’ nog steeds als een van de meest barokke en tegelijkertijd gecomprimeerde gedichten van de gehele bundel. Dat gedicht is op verzoek van de redactie van De Gids in 1989 geschreven, honderd jaar nadat de Mei van Herman Gorter was gepubliceerd. In ‘Hollandse wei’ heb ik een citaat uit dat lange gedicht van Gorter naar mijn hand gezet. Hij heeft het over: ‘roodgelipte schelpen, van het strand / De bloemen, witte en gele als room en rood’ / Als kindernagels en gestreepte, lood- / Blauw als een avondlucht bij windgetij’. In die tijd vonden ze een loodblauwe lucht kennelijk heel mooi. Als je tegenwoordig lood met lucht combineert, krijg je iets heel verstikkends. Wij kunnen niet meer zo naar de natuur kijken. De impressionisten zijn misschien de laatsten geweest die de natuur nog in haar ware glorie hebben gezien. Op de schilderijen van Sisley en Monet verschijnen al de eerste schoorsteenpijpen, nog mooi in een compositie, maar als je die dingen nu zou schilderen, doe je er hoe dan ook een uitspraak mee over ecologie. Daarom heb ik dat citaat van Gorter verkracht tot: ‘Loodblauw kucht bij windtij de dag’. Wat bij Gorter nog mooi was, heeft bij mij iets asmatisch en bedreigends gekregen.

In ‘Hollandse wei’ heb ik me willen bevrijden van het voorafgaande, het Benn-achtige, maar tegelijkertijd heb ik mezelf een keurslijf willen opleggen. Daarom ben ik de lettergrepen gaan tellen. Alle gedichten in Hollandse wei hebben een strak schema, al heb ik dat met die barokke overvloed willen camoufleren. Het is een gevoelskwestie. Vergelijk deze dichter met een hordenloper die een bepaald pasritme in zijn lijf probeert te krijgen. Als zijnde vanzelfsprekend.

Wildwoekeringen

Op de laatste bladzijde van Charme wordt het hoofdpersonage door een engel uit het gedicht ontvoerd. Dit vormt de inleiding tot het verhaal over de engel ‘Badhok’ in de gelijknamige bundel. De bundel Hollandse wei besluit met het impressionistische gedicht ‘Magnoliaboompje’.

[p. 75]

Dat is enerzijds een verzet tegen de voorafgaande, barokke zwaarmoedigheid en anderzijds een opmaat voor de impressionistische speelsheid van de bundel Klein blauw aapje. Ook de bundel Aangod en de afmens eindigt met een gedicht dat niet bij het voorafgaande past: ‘Eigennijd’. Waar vormt dit een opmaat voor?

Zo'n merkwaardige voorbode dwingt me om verder te gaan, maar waarmee? In het geval van ‘Eigennijd’: de roman Wilde boomgaard. Die gaat over de pogingen om allerlei rottingsprocessen injezelf te snel af te zijn. Daarom wordt de verteller in Wilde boomgaard alvast twee-entachtig jaar. Gedurende bijna zeventig jaar bij ft hij dezelfde leeftijd houden. Een krankzinnige gedachte, uit angstvoor de onvermijdelijke aftakeling ontstaan. Die boomgaard is een metafoor voor het innerlijke leven waar je geen greep op hebt, - wild-woekeringen. Daar gaat het in het gedicht ‘Eigennijd’ ook om: ‘Ik wou ik was mijn eigenste poliepen’ en andere ‘pretjes van binnen’. Al die woekeringen zoals fijt, wolf en vliegende tering vormen ook een tuin die daarbinnen begint te groeien. In Wilde boomgaard gaat die tuin een eigen leven leiden. Een paradijselijk toevluchtsoord dat bijna iets infernaals dreigt te worden.

In Wilde boomgaard komt een gedicht voor dat u citeert in de ‘Verantwoording en opmerkingen’ van Bange natuur. In zekere zin heeft u het dus toch in uw verzamelbundel opgenomen. Waarom?

Het gedicht, ‘Oplosbare vis’ getiteld, was ook al eens in De Gids gepubliceerd, ergens halverwege de jaren tachtig, maar het heeft nooit een plaats kunnen vinden in een van mijn poëziebundels. Het paste niet in een of andere reeks. Op een gegeven moment kwam ik in Wilde boomgaard op dezelfde thematiek uit: een oud mannetje hoopt dat hij weer kinderachtig mag doen, doordat hij seniel wordt gevonden. Als je oud en seniel bent, heb je niet meer de flexibiliteit van een kind om visjes te vangen. Toch wil die man naar de sloot om zo'n visje te vangen, terwijl hij niet eens een hengel in de beek kan werpen. Hij doet z'n uiterste best, maar het mislukt steeds. Hij bibbert. Dat is een tragische confrontatie tussen de jeugd en het seniel willen worden. Toen kwam het gedicht dat ik destij ds in een kinderachtige toon en beeldspraak heb geschreven, goed van pas. Een gedicht vol kinderfantasieën:

Ach, dat ik visje was. Een sloot lijkt wel heelgroot
als je visje bent maar je kunt er alleen naar buiten
zien als je naar boven kijkt. Ik ving me dus liever
om rond te zwemmen in het glaasje aan het raam.

's Nachts waren de gordijnen dicht. Ik
moest er niet aan denken hoe ik temidden
van het duistere land in het water zou staan
onder mijn dekens om over het hoofd te slaan.

's Morgens stond ik op en lag op de bodem dood.
Zo eenvoudig deed ik dat. Ik begroef me
in de tuin, in een heel klein gat. Toen ik er
naderhand naar zocht vond ik niets terug,

ik maakte slechts mijn vinnen vochtig zwart,
mijn handen vanzelfsprekend, het wordt tijd
dat ik ze was: omdat ik venzo oplosbaar ben
ben ik nog geen vis. Of vind je wel? Ruik 's.

In uw latere gedichtenbundels beoefent u met enige regel-maat hetgenre van het prozagedicht. Heeftu, omgekeerd, ook prozagedichten ondergebracht in uw romans?

Bij mijn weten niet, maar ik ga het ongetwijfeld in een volgende roman doen. Ik zie mijn prozagedichten nog steeds niet als stukken uit een groter geheel. Als je, zoals ik, aan de vorm wilt ontsnappen, blijf je eigenlijk steeds in tegenspraak met jezelf. Daarvoor heb je namelijk een heel specifieke vormgeving nodig. Tegelijkertijd moet een tekst voor mij een eenheid blijven. Als ik hier begin en daar eindig, dan heb ik niet het gevoel dat het een fragment is, terwijl het natuurlijk deel uitmaakt van iets groters dat je niet kunt vangen. Er komen al in Slapende hazen een paar teksten voor die alleen maar drijven op de lyrische stemming die ze proberen te evoceren, zoals ‘Een paarden-hoofdstel’ of ‘Bonaire’.

In Het lam, de roman die op Suikerpruimen volgt, verwijs ik naar sommige verhalen in Slapende hazen en de gedichtenreeks ‘Het graf van Dubois’ in Het vertrek terug, maar ik maak mijzelf als schrijver ook belachelijk. In het zevende hoofdstuk zegt de ik-figuur bijvoorbeeld tegen zijn kompaan en jongere alter ego

[p. 76]

Caspar Wittel: ‘Poe, poe... Het is maar goed dat dichterlijk bezielde types zich over het algemeen beperken tot het door hen superieur gewaande literaire genre van de poëzie en zich niet tot de romankunst verwaardigen’. En dan volgt er een geweldig gezwollen citaat van die jongeman over zijn natuurbeleving. Dat het overdone raakt, is in mijn poëzie en proza natuurlijk ook steeds het gevaar.

Behalve prozagedichten heejt u in uw bundels volgend op Hollandse wei ook steeds een lang gedicht gepubliceerd: ‘De Snelle Sprong’ in Klein blauw aapje, ‘Bij een graf in Casarsa’ in Aangod en de afmens, ‘Iets zo eenvoudigs’ in de gelijknamige bundel en “O'-een kleine rapsodie” in Bange natuur. Is ‘Iets zo eenvoudigs’ een inleiding op de bundel of een samenvatting daarvan?

Allebei. Je ziet een aantal elementen, zoals die klaprozen, verderop in de bundel verstrooid worden. Het is een soort opmaat voor een aantal gedichten, maar het bevat ook de zaadjes voor de andere gedichten die er weer als planten uit ontkiemen. Over het algemeen ontstaan mijn gedichtenbundels vrij chronologisch. Ik heb meestal wel een vaag idee waar iets moet komen te staan, - ik kan het alleen nog niet benoemen. In die zin is een gedichtenbundel een compositie waaraan ik werk.

‘O'-een kleine rapsodie’, het lange, dialogische gedicht dat onmiddellijk op het titelgedicht van de bundel Bange natuur volgt is een reis door de tijd van het oude Griekenland naar het moderne Westen. Dit complexe gedicht van dioscurxstische allure dat veel van uw literaire motieven bevat, eindigt als een meerstemmig prozagedicht. Hoe is het ontstaan?

De dialoogvorm is een steeds belangrijkere rol in mijn poëzie gaan spelen, - en dan vooral op een lyrische wijze, zoals in ‘“O” -een kleine rapsodie’. De rapsoden trokken in het oude Griekenland rond. Voor geld reciteerden zij gedichten, waartussen ze dan iets van zichzelf breiden. Dat klinkt ook in mijn rapsodie door: het aan elkaar stikken van liederen. ‘“O” - een kleine rapsodie’ bestaat uit zeven gedichten. Daardoorheen speelt een stem die vooraf en naderhand commentaar op die gedichten levert. Deze rapsode vertelt dus iets over iemand anders, de dichter van ‘O’. Daar zie je voor de zoveelste keer de splitsing van het personage in twee verschillende schrijvers, zoals ook in Het lam gebeurt. In ‘“O” - een kleine rapsodie’ zijn twee soorten dichters met elkaar in dialoog. En eigenlijk was mijn dichterlijke samenspraak met Vroman in de bundel Iets zo eenvoudigs daar ook al een voorbeeld van.

Bij mijn rapsodie ben ik gewoon begonnen met het eerste gedicht. De superdichter Orpheus zong dat de natuur naar hem kwam luisteren, maar ik wil juist naar de natuur kunnen luisteren. Daarom ben ik gedwongen om te zingen. Ik streef naar een gedeeltelijk samengaan of opgaan in de natuur, maar ja... die natuur heeft het niet zo op de mens. In het eerste gedicht geef ik bijna een persiflage op de hedendaagse dichter. Daarin krijgen allerlei dingen in de natuur plotseling oog voor hem. En hij kan er niets mee. Op het moment dat hij iets met de natuur wil doen, vlucht ze weg. Hij is niet in staat tot het orphische. Op dit eerste gedicht heb ik vervolgens een commentaar geschreven en zo is die tweede stem als vanzelf in het geheel gekomen. Zodoende is het een soort beurtzang geworden, waarin de commentator overigens ook gaandeweg zijn soevereiniteit moet opgeven.

Uiteindelijk zijn we, vertrokken bij een Benn-achtig hermetisme, terecht gekomen bij een uiterst speelse variant van het neo-impressionisme. Mag ik u een neo-impressionist noemen?

Ik ben vereerd. Maar mag ik me nu dan ook gelijk excuseren? Ik vertrek weldra naar de Japanse zeventiende eeuw en ik moet nog pakken.

J. Heymans (1954) is redocteur van BULLETIN.