Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 66]

Reprise
Yves van Kempen

Licht

Terwijl Vondels dichtersstem aansloot bij de gestrengheid van het barokke Rome, weerspiegelt die van Pieter Cornelis Hooft (1581-1647) het schitterige licht van Venetië en de libertijnse geest van Florence. Alledrie de steden heeft hij in zijn jeugd bezocht tijdens een drie jaar durende reis door het buitenland. Hij begon daar, zeventien jaar oud, in 1598 aan met een maandenlang verblijf in de havenstad La Rochelle, waar hij zich wat boekhouden en handelsrekenen eigen maakte, maar zich vooral toelegde op de Franse taal en daarmee op het schrift van de door hem zo bewonderde Montaigne en Pléiade-dichters als Ronsard en Du Bellay. Voor de handel zou hij al snel weinig belangstelling tonen, voor filosofie en poëzie des te meer.

Zijn trektocht ging via Parijs, Lyon en Marseille naar Italië. In Milaan bekeek hij de Dom; vervolgens verbleef hij een maand in Padua, de universiteitsstad van Venetië, mogelijk om er zijn Italiaans te perfectioneren. Dat hem die taal al voor een deel eigen was, blijkt uit het feit dat hij in 1598 enkele sonnetten van Petrarca had vertaald. Ten slotte arriveert hij op 21 augustus 1599 in de lagunestad, die hem in het van zon verzadigde zomerlicht lichter en fonkelender dan Amsterdam moet zijn voorgekomen. Toch zal het vele water met al die bedrijvigheid erop hem ook een thuisgevoel hebben gegeven. Iets valt hem in het bijzonder op. Anders dan in Amsterdam zijn het hier de adellijke families en niet de burger-kooplieden die de sfeer in de stad bepalen. Getroffen is hij vooral door de pracht en praal rondom de doge bij zijn optredens in het openbaar: ‘vooraan gaan de oudste senateurs met hun rokken van rood satijn of damast, en hij achter volgende, wordt voor hem gedragen de gulden stoel en kussen en het geschede zwaard’. De Amsterdamse elite kleedde zich in zekere zin democratischer. Zij droeg nooit officiële toga's zoals de doge en zijn gevolg van procurators en senatoren, maar vergelijkenderwijs eenvoudige, zwartlaken pakken.

Het licht, vaak in de metafoor van de zon of als van de sterren afkomstig, is naast de tijd en de liefde al vanaf zijn eerste gedichten een voortdurende terugkerend onderwerp in de poëzie van Hooft. Er is nog een andere lichtheid die hij de Nederlandse poëzie heeft binnengehaald. Licht is ook zijn taal: zijn woordkeus en zinnen zijn vaak van een on-Hollandse transparantie waardoor de indruk ontstaat dat de betekenissen worden meegevoerd op een gewichtloos net van woorden die ze als het ware laten verijlen. Hooft is de eerste dichter in onze literatuurgeschiedenis die aan de taal zwaartekracht onttrekt. Hij doet dat bijna moeiteloos en superieur in regels als:

Amaril, de deken zacht
Van de nacht,
Met zijn blauwe wolkenbuien,
Maakt de sterren sluimerblind
En de wind
Zoekt de maan in slaap te suien.

en:

Galathea, ziet de dag komt aan.
Gal. Neen mijn lief, wilt nog wat marren,
't Zijn de starren,
Neen mijn lief, wilt nog wat marren, 't is de maan.

De laatste vier regels zijn afkomstig uit een speelse variant op het middeleeuwse dageraadslied. Niet onmogelijk dat Hooft hier gebruikmaakt van de Noord-Hollandse

[p. 67]

gewoonte van het ‘queesten’. Wanneer een jongeling een meisje aan de haak had geslagen dan mocht hij haar 's nachts bezoeken, naast haar op bed liggen - boven op de dekens weliswaar -, met haar praten en haar minnen tot één uur voor zonsopgang. Dan moest hij verdwijnen.

Het gedicht is een dialoog tussen twee gelieven, maar een zonder regieaanwijzingen en van zo'n dichterlijke speelsheid dat het alle rederijkerslyriek van die dagen - Hooft zelf was lid van de Amsterdamse kamer ‘In Liefde bloeiende’ - in één klap naar het duister van de middeleeuwen terugwijst. Ook in de verwijzing naar de klassieken die het gedicht bevat, hier naar Ovidius, kondigt zich de renaissance aan. Galateia, de melkblanke, is in Ovidius' mythologische verhaal aanvankelijk de naam van een sculptuur. De kunstenaar Pygmalion vond geen behagen in de vrouwen die hij om zich heen zag en schiep uit sneeuwwit ivoor een volmaakt vrouwenbeeld waar hij prompt verliefd op werd. Aphrodite vervulde zijn wens en riep het beeld tot leven, waardoor zijn hartstocht voor haar zich zinnelijk kon uiten. Zij schonk hem een zoon, Paphos.

Door deze combinatie van factoren, een geavanceerd taalgebruik en de plaatsing van een oer-Hollands gebeuren in een klassieke context, ontstaat de paradox dat de dageraad van de moderne poëzie zich aandient in een middeleeuws wachterlied.

De komst van de zonsopgang herinnert de minnaars aan het verstrijken van de uren. Dit zal zeker niet de eerste keer blijven dat in Hoofts gedichten sprake is van de ervaring van relativiteit als de tijd in het geding is. De gedachte dat de tijd hevig lijkt te versnellen in het liefdesuur en te vertragen zodra de geliefde uit het zicht is, zal hij nog vele malen en op vele manieren variëren. Daarbij is hem enige sentimentaliteit zeker niet vreemd, zoals onder meer blijkt in dit sonnet:

Nijdige Tijd, waarom is 't dat gij u versnelt
Meer dan gij zijt gewoon? Laat gij het u verdrieten
Dat ik den hemel van liefs bijzijn mag genieten?
Wat schaadt u mijn geluk dat gij u daarin kwelt?

Een grijsaard zijt gij, Tijd, en proefde nooit 't geweld
Van ‘tgene dat ze liefde zoet en zoete weerliefd’ hieten.
Helaas, de tranen blank over mijn wangen vlieten
Als ik aan 't uurwerk denk dat kwalijk was gesteld.

Och meester, die de tijd met uren af kunt meten,
Gistr'avond miste gij, en had uw kunst vergeten:
Wel vier maal sloeg de klok in min dan een kwartier.
Maar na mijn liefs vertrek doordien 't begon te dagen,
En heeft de klokke boven zes maal niet geslagen
In enen tijd, docht mij, van twalef uren schier.

En in het sextet van Gezwinde grijsaard heet het:

Mijn lief, sinds ik u mis, verdrijf ik met mishagen
De schoorvoetige tijd, en tob de lange dagen
Met arbeid avondwaarts. Uw afzijn valt te bang.

En mijn verlangen kan den Tijdgod niet bewegen;
Maar 't schijnt, verlangen daar zijn naam van heeft gekregen
Dat ik den tijd, die ik verkorten wil, verlang.

Begin december 1599 verlaat Hooft, zoals later zou blijken verliefd op ene Isabella Hoens, Venetië en reist richting Rome. Daar komt hij aan op de dag dat de filosoof en mysticus Giordano Bruno in het centrum van de stad, op Campo dei Fiori levend verbrand wordt omdat hij tegenover de Romeinse Curie volhield dathetheelal oneindig was. De confrontatie met de macht van het kerkelijke apparaat kon nauwelijks heviger zijn. In de straten van de eeuwige stad ging ze verder; het wemelt er van de stoeten met koetsen en ruiters die hoge prelaten begeleidden op hun tocht naar het Vaticaan waar hij, zoals uit zijn Reisheugenis blijkt, ‘de ongelooflijke machine van de nieuwe Sint-Pieterskerk’ zag. Via Napels en Siena gaat het dan naar Florence waar hij aankomt op het moment dat de Toscaanse primavera net is begonnen.

De stad met zijn paleizen en bijbehorende lusthoven, de schitterende tuinen met fonteinen, grotten en cascades overweldigt hem. Florence was toen al een van leven bruisende stad. De jeunesse dorée reed er gewoonlijk in groepjes te paard rond, zich van het ene feest naar het andere verplaatsend, voortdurend erop uit om de kennissenkring te vergroten en daarmee het

[p. 68]

aantal feestelijke gelegenheden dat bezocht kon worden. In het centrum kon het er vaak luisterrijk aan toegaan, zeker wanneer steekspelen, openluchtvoorstellingen en allegorische optochten de straten vulden, of als vuurwerk en illuminaties de avond kleurden.

In deze omgeving raakt Hooft in de ban van de renaissancegeest, van een denken dat de hemel nog wel niet heeft afgezworen maar dat zich wel nadrukkelijker op het aardse en de mens gaat richten. De sfeer van rationalisme die in intellectuele kringen wordt uitgedragen, het voorzichtige verzet tegen de godsdienstige traditie, moet hem bewust gemaakt hebben van een breuk met het verleden. Ook de mentaliteit die de inwoners van stad uitdragen, zendt een signaal van vernieuwing uit. Net zo min als de Amsterdammers, hebben de Florentijnen veel op met aristocratische praalzucht. Ze laten zich in de allereerste plaats voorstaan op hun burger-zijn en dwingen op die manier de hertogen uit het huis van de Medici's om af te zien van een zelfverheffing in het koningschap. Naar het geestelijk klimaat geoordeeld, komen Amsterdam en Florence meer met elkaar overeen dan de twee havensteden.

Wat de Florentijnen betrof, zat de aristocratie in de geest en daar zocht Hooft het ook. Hij benut zijn tijd in Florence met het lezen en bestuderen van de belangrijke eigentijdse Italiaanse auteurs als Bembo, Ariosto (‘de Goddelijke Poëet’), Sannazaro en Tasso, die met zijn herderspel Aminta naast Guardins Il pastor fido (waaraan hij in het eerste bedrijf nogal wat ontleende), een voorbeeld is geweest voor zijn eigen sprookjesachtige pastorale Granida (1605). In Granida thematiseert hij naast de tegenstelling tussen stad en platteland tevens de verhouding tussen de geestelijke en lichamelijke liefde.

Op 8 mei 1601 keert Hooft terug in eigen land, een schat aan nieuwe inzichten en ervaringen rijker. Hij zet zich vervolgens aan de studie van het werk van onder meer Caesar, Suetonius en Livius. Van Cicero en Herodotus wist hij al het een en ander dankzij de Latijnse School. Hij raakt vooral gefascineerd door de verschillende parallellen tussen gebeurtenissen uit de historie en die in zijn eigen tijd en legt zo een fundament voor zijn indrukwekkende geschiedschrijving van de onafhankelijkheidsoorlog die hij veertig jaar later, in 1642 publiceert onder de titel Nederlandsche Historiën, een boekwerk ‘dat opgeleid is van lotswissel en menigerlei geval; gruwzaam van veldslagen, waterstrijden, belegeringen, bitter van twist, warrig van muiterij; beklad van moorddaad buiten de baan des krijgs; wrang van wreedheid, zelf in pais’.

Hoofts vernuftige penvoering is onomstreden, maar zwierig wordt ze toch vooral in zijn poëzie en die is vervuld van passie voor de vrouw. ‘Loshartig’ heeft hij zich ooit eens genoemd - hij was zonder meer een man die niet zonder vrouwen kon. Helionora Hellemans stelde kennelijk niet voor niets voorwaarden aan een huwelijk. Al zijn liefdes heeft hij bezongen en de meeste van hen overeenkomstig de nieuwe mode in Frankrijk en Italie door hen namen te geven van godinnen, nimfen en droomherderinnen.

Ida Quekels heet in zijn gedichten Dia, behalve een letteromzetting van haar naam een verwijzing naar de partner van een lichtgod; samen met Brechje Spiegel is zij zijn Granida, een inspiratiebron. Anna Spiegel, die hij na Brechjes zelfmoord het hof maakte, werd in zijn gedichten Elektra, de zus van Iphigenia die door Diana in een wolk uit deze wereld was weggevoerd. Ergens vergelijkt hij Anna met een priesteres uit Diana's tempel. En dan is er nog zijn Gran Ida, de grote godin, die stralender is dan de zon, ja, het licht zelf is, zijn eerste vrouw Christina van Erp. Hij eert haar in een van de mooiste sonnetten die hij schreef in zijn slot te Muiden. Het gedicht dateert van 28 maart 1610:

Wanneer de Vorst des lichts slaat aan de gulden
tomen
Zijn hand, en beurt omhoog aanzienlijk uit de zee
Zijn uitgespreide pruik van levend goud, waarmee
Hij nare angstvalligheid, en vaak, en kreuple dromen

Van 's mensen lichaam strijkt, en berg, en bos, en bomen,
En steden vollekrijk, en velden met het vee,
In duisternis verdwaald, ons levert op hun steê,
Verheugt hij, met den dag, het aardrijk en de stromen.

[p. 69]

 

 

 

Maar de and're sterren, als naijv'rig van zijn licht,

 

Begraaft hij, met zijn glans, in duisternissen dicht,

 

En van de ontelb're schaar mag 't niemand bij hem houwen.

 

 

 

Al eveneens, wanneer uw geest de mijne roert,

 

Word ik gewaar dat gij in 't heilig aanschijn voert

 

Voor mij den dag, mijn zon, de nacht voor de and're vrouwen

Hoofts passie voor de vrouw krijgt altijd het elegantst vorm als ze, zoals hier, in toom wordt gehouden door de wetten van het sonnet. Dit gedicht is zonder meer van internationaal allure. Op het punt van hoofse ingetogenheid komt het overeen met de dizijnen van Maurice Scève, de Franse dichter uit de zestiende eeuw, petrarkist en neoplatonist die met zijn bundel Délie. Beeld van Allerhoogste deugd (1544) zo'n vierhonderdvijftig tienregelige verzen schreef waarmee hij de Pléiade-dichter vergaand heeft beïnvloed. Hooft zal hem ongetwijfeld gelezen hebben. Er zijn nog andere parallellen. Scève noemde zijn zon Délie, naar algemeen wordt aangenomen een anagram van l'Idée, het platonische oerbegrip, bij Scève de personificatie van de liefde, deugd en kennis. Dat ze daarnaast een naam had, Pernette de Guillet heette en een bewonderaarster was van zijn werk, is hooguit een biografische bijzonderheid.

Ook Hoofts sonnet, waarin liefde, licht en tijd opnieuw zijn samengebracht, overstijgt het particulier belang uitsluitend een gedicht te zijn voor zijn geliefde, al is het dat zeker ook. Zijn zon vertegenwoordigt meer, in haar eert hij de vrouw in het algemeen en zoals ze daar oprijst en zichtbaar wordt, letterlijk uit een wereld van contrasten waarin lichaam en geest om voorrang strijden, platonische en sensuele liefde, het aardse en het hemelse, is ze misschien nog wel het meest de inspiratiebron die Muze heet.

In hoeverre gaat in deze ode aan de creatieve idee een verwijzing schuil naar de rede waaruit de Verlichting zal voortkomen? Door het gedicht waart - hoe kan het anders - eveneens de geest van Plato. Hoofts metafoor van de zon als wagenmenner aan het begin van het eerste kwartet kent een equivalent in de wagenmenner met zijn twee paarden uit Phaedrus die Plato daar invoert als beeld voor de rede. De parallelliteit tussen de metaforen is in elk geval hoogst opvallend en lijkt me meer dan toeval.

Pieter Cornelis Hooft stierf driehonderdvijftig jaar geleden. Geboortedagen worden altijd wat feestelijker herdacht dan sterfdagen. Dat zal verklaren waarom de aandacht voor zijn werk bij deze gelegenheid wat mager is geweest. Gelukkig is er wel de heruitgave van een alleraardigste introductie op het leven van de renaissance-auteur, geschreven door Hella Haasse en van illustraties voorzien door Arie-Jan Gelderblom.

Ter gelegenheid van de driehonderdvijftigste sterfdag van P.C. Hooft verscheen in herdruk Het licht der schitterige dagen. Het leven van P.C. Hooft, door Hella S. Haasse & Arie-Jan Gelderblom bij Querido. Bij dezelfde uitgever verscheen in 1981 een bloemlezing uitzijn gedichten in een aangepaste spelling: Overvloed van vonken. Alle hier geciteerde fragmenten en sonnetten zijn daaruit afkomstig. Peter Burke schreef in Venetië en Amsterdam. Een onderzoek naar elites in de zeventiende eeuw. (Agon, 1991) over overeenkomsten en verschillen tussen beide steden. Prisma gaf in de serie Spectrum van de Nederlandse Letterkunde een deeltje uit met teksten uit de Muiderkring, 't Hoge Huis Te Muiden (1972). Honderd dizijnen van Maurice Scève zijn verzameld in Délie. Beeld van allerhoogste deugd (1994) bij Athenaeum-Polak & Van Gennep in een opmerkelijk knappe vertaling van Robert de Does.