Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 70]

Poste restante
Ron Elshout

Verstand gekregen van het licht

Het poëtisch oeuvre van Kees Ouwens staat bijna geheel in het teken van ‘de ontmoedigende / waarschijnlijkheid van mijn Verhouding tot de Dingen’, zoals hij het al in Arcadia (1968, 1977²) omschreef. Gezien de hoofdletter van het laatste woord gaat het om meer dan de gewone ons omringende werkelijkheid; bij Ouwens komen we vaak terecht in de natuur. Die Verhouding wordt gekenmerkt door ‘waarschijnlijkheid’ doordat haar aard niet vast ligt: het is duidelijk dat het Ouwens niet gaat om een neutrale onderlinge betrekking, maar om een soort verstandhouding die veel wegheeft van een liefdesrelatie. Hij lijkt, vaak in de natuur, op zoek naar een vervulling in de vorm van wat misschien het beste te omschrijven is als een wederzijdsheid, of mogelijk duidelijker: een vereenzelviging met zijn omgeving. Het ‘ontmoedigende’ zit hem er in dat deze zoektochten naar wat in wezen als een onmogelijkheid te beschouwen is, uitlopen op een echec. Daarmee eindigt een dergelijke tocht, met als inzet het in taal (terug)vinden van zo'n moment van ondeelbaarheid, vaak in isolement, eenzaamheidsgevoelens, vervreemding. Naar mijn indruk hebben die gewaarwordingen niet uitsluitend betrekking op de dagelijkse realiteit, maar gaat het (dus) om iets bovenzintuiglijks. De bundel Klem (1984) bevat een gedicht, getiteld ‘Tocht’, dat een schitterende evocatie van het bovenstaande biedt. Voor de tweeëntwintigjarige ‘ik’ lag de wereld open, hij ‘had met toereikend gevolg examen afgelegd’, alle omstandigheden (‘lentelijk’ weer in april) zijn gunstig en hij besluit zijn succes te vieren met een fietstocht:

[...] Zo naderde ik Zijvaart. Ik volgde er haar
gestrektheid langs een tocht, en dit bracht mij aan de
voet van de dijk, die mijn doel was, niet mijn eindpunt,
en nu reed ik op tegen de dijk, en de rivier was daar, in
haar bed, met groen omboord. Er viel het mateloze te zien,
en ik keek om mij heen, en rustte bedaagd op mijn stuur,
en mijn hoofd wentelde zich, want door dit zag ik, en
anders zou mijn bestaan niet zijn. Aldus genootik met volle
teugen, want deze ruimte was op mijn hand, en nam
mij in zich op. Maar ik wist niet dat mijn lichaam
oneindig klein was in haar grootsheid, noch dat mijn
fiets na mij leefde, al was deze doorzichtiger van
bouw en lichter van gewicht dan ik. Ik besefte, dat, in

het zomerbed, de rivier haar hart

verspeelde aan

een Hoogland, ik schonk haar dat

van mij, [...] Ja, ik bestond

ten volle [...]

Wie goed leest, ziet een pijnlijk verschil met een passage van Nescio, die in ‘Buiten-IJ’ een vergelijkbare ervaring beschrijft: ‘Groot was God dien middag en goedertieren. Door onze oogen kwam Zijn wereld naar binnen en leefde in onze hoofden. En onze gedachten gingen woordeloos uit over de wereld, ver over den gezichtseinder gingen zij. En zoo vloeiden de wereld en wij beurtelings in elkaar over. [...]’ Het gaat om Nescio's laatste zin: de grenzen tussen ‘wij’ en ‘de wereld’ zijn verdwenen, de wederzijdsheid, de vereenzelviging, is volledig (een woord dat naar mijn idee goed de gemoedstoestand uitdrukt die Ouwens' ‘ik’ zoekt), Ouwens' volheid is echter eenzijdiger: de ruimte neemt hem in zich op, hij schenkt er zijn hart aan, maar vice versa? De volledige wisselwerking komt niet tot stand.

Hoewel ook Nescio na zo'n mystiek te noemen ervaring zijn personages meestal nogal hardhandig met beide benen op de grond zet, is Ouwens' ‘thuiskomst’ vele malen desolater, ‘april is niet voor niets the cruelest month’:

[p. 71]

 

[...] Ik zette mijn fiets

 

tegen de zijmuur en wist niet hoe de dag te

 

vervolgen. Maar plotseling viel ik uiteen, ik sloeg

 

mijn hoofd af en ontwrichtte mijn lichaam. Op mijn

 

kamer doodde ik mij want ik wist niet wat te doen met

 

de tijdsvoortgang, want nog was ik jong, maar de wereld

 

sloot zich.

Als de wereld zich sluit, blijft er weinig anders over dan in te zien dat de werkelijkheid ons ontsnapt en haar eigen weggaat, ‘Als een beek’ (1975), zoals de titel van de voorgaande bundel luidde, waarin Ouwens in het motto sprak over ‘gewaande paradijzen’. Het is in dit ‘doorborend licht’ gezien niet vreemd dat een groot deel van Klem handelt over een ‘ik’ dat de wereld reduceert tot zijn eigen lichaam. Droom (1988) heeft het meeste weg van een terugblik die bewust maakt van de werkelijkheid zoals die nu voor het eerst werkelijk opgemerkt wordt zonder de delen te bezielen tot ‘de roes van de gehelen’. Het reiken naar de ‘goddelijke oorsprong’ is mislukt, - dat inzicht en de smart erover verhinderden de dichter niet Afdankingen (1995) in te zetten met een aantal voortvarende imperatieven: laat, tref voorbereidingen, ruim plaats in, leg de zweep, drijf... Het gaat echter om voorbereidselen tot een reis die moet leiden tot om ‘het omzien naar - het vatbaar voor herhaling maken van - het moment, het snijpunt van voortijd en plaats in beweging’. ‘Op stond hij na de telbare keren nogmaals’, staat ergens in deze bundel. Sisyphos nam andermaal zijn steen op.

En dan verschijnt Van de verliezer & de lichtbron (1997). Het & teken in de titel markeert, voor wie het werk van Ouwens gevolgd heeft, een omineuze tweespalt en er lijkt sprake van een veranderende opvatting: ‘Hij had in de periferie geleefd maar zou de werkelijkheid / gaan zien zoals zij geworden was sinds hij voor het laatst // Naar haar keek. [...] Hij zou degene zijn die hij nog niet/Was, pas dan zou hij het bestaande zien in zijn eigenlijke staat en niet als gereedschap. [...] En het voorjaarslicht stelde hem de vrijheid in het//Vooruitzicht.’(‘Een en ander’ [!], p. 11) Uit het zelfde gedicht blijkt dat ‘hij’ ‘geen partij was voor de wereld/daarbuiten.’ Verderop in de bundel staat: ‘Er is niets anders dan er te zien is.’ Sisyphos die het opgeeft? En waar blijft Pegasus dan? Worden hem de wieken uitgetrokken? Nee, van wat ‘ik’ de slagpennen uittrek: van ‘de ogenschijnlijk onherleidbare angst’.

De bundel staat voor een groot deel in het teken van verzoening met de tweespalt: ‘Want de vleugels dun ik uit en spek mijn spanwijdte;/mijn spanwijdte voed ik met mijn herleiding van de angst / op het ontbreken van het bewustzijn van doem’. Het lijkt er op dat Ouwens een last van de schouders is gevallen, het lijkt er op dat hij de vloeibare ongrijpbaarheid van de werkelijkheid die hij in Als een beek grimmig met ‘gewaande paradijzen’ bevocht, accepteert: ‘De werkelijkheid was dan ook [!] als een vloeistof. [...] Maakt van de nood een deugd en leert zwemmen.’ Ouwens laatste bundel is daarmee verreweg de lichtste (in alle betekenissen van dat woord) van alle. De verliezer uit de titel is wellicht de illusies van zijn verzonnen lusthoven kwijt, maar de lichtbron schijnt feller en vitaler dan ooit. Is dat het einde van Ouwens' dichterschap? Hij stelt ons zelf gerust waar hij schrijft: ‘maar de berusting/doet voor de revolte niet onder’. Wanneer ‘berusting’ en ‘revolte’ als metaforen voor respectievelijk zijn huidige en vroegere poëzie mogen gelden, is het een onbescheiden, maar van zelfkennis getuigende uitspraak, die ik graag beaam: zijn dichterlijke vitaliteit blíjft in het zeggen zichtbaar. Om enkele regels uit een van de laatste gedichten naar mijn hand te zetten: Hij bespikkelt zijn lippen met lichtmoedigheid en lost zijn handreiking niet op in een grijze doem.

Literatuur

Kees Ouwens, Van de verliezer & de lichtbron. Amsterdam, 1997, Meulenhoff.