Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 35]

Josje Kraamer en Arie Storm
Een wereld vol freaks?
Soap als low culture

Soaps gaan in wezen altijd om hetzelfde, constateerde Jan Paul Bresser in Elsevier (23-8-1997): ‘de familie als bakermat, het behouden huis, en daarbinnen de eeuwige strijd tussen man en vrouw, leven en dood, haat en nijd, trouw en ontrouw, macht en onmacht, schuld en boete.’ De thematiek van soaps kan nog wel wat meer worden toegespitst: alle gebeurtenissen draaien immers uiteindelijk om relatieproblemen. Díé problemen vormen de stuwende motor, een kenmerk dat de soap gemeen heeft met de vroegere keukenmeiden-, kasteel- en doktersromans. Dat er geen andere problemen dan relatieproblemen zijn, is volgens Portnoy in haar beschouwing in Madonna's appel over Dallas, ‘precies wat Dallas universeel maakt, want of we nu in Seoul wonen of in Sleeswijk-Holstein, relatieproblemen hebben we allemaal.’

Marginale veranderingen

Toch is de soap als genre, hoe marginaal wellicht ook, in beweging. Dat blijkt als we Ethel Portnoy's beschrijving van Dallas leggen naast onze eigen kijkervaringen met de populairste Amerikaanse soap die tegenwoordig op de Nederlandse tv te bewonderen valt: The Bold And The Beautiful. Allereerst valt op dat er in The Bold, in vergelijking met Dallas, iets is gedaan aan wat de menselijke aankleding kan worden genoemd: zoals in Dallas nog niet het geval was, komen er in The Bold wel degelijk negers (bijvoorbeeld Keith), verstandelijk gehandicapten (het broertje van Keith) en ongewassenen voor; Stephanie Forrester heeft zelfs een tijdje onder zwervers vertoefd, maar toen leed ze dan ook aan geheugenverlies - een klassiek soapgegeven.

De belangstelling van de personages voor de natuur is, net als in Dallas, nog altijd nihil, maar zeker niet geheel afwezig: de Forresters bezitten een huisje ergens in de bergen. Niet dat er in de bosrijke omgeving veel wordt gewandeld; de leden van de familie gaan regelmatig naar ‘de boshut’ om voor de open haard met elkaar of anderen kinderen te verwekken.

Ethel Portnoy merkt verder op dat een Europese toeschouwer zou kunnen denken dat de personages in Dallas Amerikaans zijn, maar dat dit op een vergissing berust, want geen van de personages heeft het ooit - zoals een echte Amerikaan voortdurend zou doen - over het doorlopen van enige school of universiteit, ook is niemand lid van een Labor Union (vakvereniging) en evenmin wordt er naar de kerk gegaan. God wordt zelfs niet genoemd. Portnoy: ‘Trouwerijen in Dallas zijn zorgvuldig onsektarisch en vinden plaats in de tuin.’

In The Bold heeft nog steeds niemand het over opleidingen of vakbonden, maar het opperwezen wordt wel degelijk en met een zekere regelmaat ter sprake gebracht. Huwelijken vinden weliswaar nog altijd vaak in de tuin plaats, maar worden uitsluitend kerkelijk ingezegend, en de bijbel ligt op het nachtkastje en wordt voor het slapengaan geraadpleegd. Het Boek der Boeken wordt niet bewonderd om het erin voorkomende mooie taalgebruik, maar uitsluitend gebruikt als een soort almanak en een How to behave-gids als bijvoorbeeld iemand aan een ongeneeslijke ziekte lijdt. Zo nodigde de doodzieke Caroline in haar laatste uren Ridge bij haar in bed uit om vervolgens samen met hem de Heilige Schrift te bestuderen.

Dát de bijbel uitsluitend wordt gebruikt als een boek met handige tips is logisch, want wat zelfs niet marginaal is veranderd in vergelijking met Dallas is dat de personages in The Bold nog steeds op gespannen voet staan met de wereld van de Hoge Kunst: een nichtje (Jessica) van Eric en Stephanie wilde toen ze nog maar net in de serie was geïntroduceerd nog wel eens een boek openslaan, maar dat deed ze alleen maar opdat de kijker begreep dat we hier met een heel duf en eigenlijk ook zielig meisje van doen hebben. Eenmaal geheel opgenomen in de gebeurtenissen van de plot taalde ze niet meer naar haar boeken.

[p. 36]

Psychiatrie

Wanneer iemand in The Bold overigens erg godsvruchtig is (eerder genoemde Caroline, maar bijvoorbeeld ook de vrouwelijke psychiater Taylor), dan moeten wij als kijker begrijpen dat we hier met een nobel en goed personage te maken hebben (en omgekeerd: wanneer iemand veel rookt dan is het een slechterik) en dus niet, wat je eerder geneigd bent te denken, met een geestelijk gestoorde.

Dat er in soaps tegenwoordig veel acteurs voorkomen die een psychiater moeten uitbeelden, zegt misschien wél iets over de geestesgesteldheid van al die met relatieproblemen tobbende personages. Taylor houdt doorlopend spreekuur (als ze tenminste niet ergens ver weg op een sprookjeseiland gevangen wordt gehouden) en ook Anton uit onze eigen Nederlandse soap Goudkust heeft een drukke psychiatrische praktijk. Saillant detail: als vakliteratuur ligt op zijn bureau immer Voer voor psychologen van Harry Mulisch voor het grijpen (Anton is overigens inmiddels overleden).

Behalve met relatieproblemen tobben de personages dan ook prompt met een breed scala aan modieuze psychische afwijkingen: schizofrenie (in de vorm van een meervoudig persoonlijkheidssyndroom; Roy Keller in As the World Turns heeft minstens drie onafhankelijk van elkaar opererende persoonlijkheden in zich), myalgische encephalomyelitis (ME) en regelrechte paranoia - zaken die allemaal uit Amerika zijn komen overwaaien. De huidige soaps (inclusief de Nederlandse) geven daarmee wellicht een beter beeld van Amerika dan Dallas deed. Niet dat al deze afwijkingen serieus worden uitgediept; elke aberratie van een personage staat in dienst van de plot en stelt de soapschrijvers in staat weer de nodige verwikkelingen te verzinnen, en dan blijkt dat alles toch weer kan worden verklaard vanuit het gezichtspunt van de relatieproblematiek.

Een lege ruimte

Hoewel de soap als genre dus, hoe marginaal ook, in beweging is, wil het maar geen Hoge Kunst worden. Jan Paul Bresser merkte in Elsevier op: ‘In de trap van televisie-appreciatie staat de soap ergens onderaan.

Soaps zijn in cultureel correcte kringen nog steeds helemaal niks.’ En dat ondanks het feit dat er de laatste tijd steeds vaker wordt beweerd dat het hele onderscheid tussen high culture en low culture op onzin berust. Ondertussen is wel vaak op allerlei manieren geprobeerd een dergelijk onderscheid aan te brengen. Zo stelt Portnoy depreciërend: ‘De realiteit van Dallas is die van een woestijn, het zou allemaal net zo goed onder de grond kunnen gebeuren, of in een aquarium. [...] De personages van Dallas leven in een vacuüm, de kern is een lege ruimte [...].’ Maar daarin onderscheidt Dallas, of willekeurig welke soap, zich níét van de meest complexe van alle kunstvormen: de roman. Ook daarin schept de auteur een eigen wereld, een autonoom geheel dat slechts bij oppervlakkige beschouwing iets met onze ‘werkelijkheid’ te maken heeft. Het is vol te houden dat ook de kern van een goede roman een lege ruimte is.

Zwart-wit tekening

Ook een ander onderscheid tussen high culture en low culture, dat Arnon Grunberg naar voren heeft gebracht in de discussie rond Voskuils romancyclus Het Bureau, snijdt geen hout. Volgens Grunberg zal een schrijver die zijn lezers wil scherpen, proberen zaken te vermijden als het absolute goede en het absolute kwaad. Geen zwart-wit-tekening dus. En daarmee lijkt Grunberg een handvat aan te reiken waarmee we soaps tot low culture kunnen uitroepen. Immers, een bekend vooroordeel luidt: in een soap zijn de goeden altijd goed en de slechten altijd slecht. Toch werkt deze redenering niet, want juist in soaps liggen de zaken veel genuanceerder. In soaps komt het absoluut goede en het absoluut kwade niet onversneden voor. In The Bold kent zelfs Sally Spectra zo haar zwakke (lees: goede) momenten. Ethel Portnoy bekent over de personages in Dallas: ‘Als Bobby opeens bij mij kwam binnenwandelen zou ik niet uit het veld zijn geslagen: ik ben gewend geraakt aan Bobby en ik mag hem wel. Zelfs voor de gemene J.R. heb ik een zwak plekje.’

Om nog een andere reden werkt de redenering van Grunberg niet; zij berust namelijk op een misverstand. W.F. Hermans merkte in zijn essay ‘Experimentele romans’ onder meer het volgende op: ‘Geen

[p. 37]

zwart-wit-tekening? Waarom niet? Wanneer een vreemde, gemaskerde rover mij aanvalt in een donkere straat, mij een klap geeft en daarna voorgoed en voor altijd uit mijn leven verdwijnt, ben ik verplicht hem anders af te schilderen dan zwart?’ Hermans vervolgt: ‘Geen roman kan boeien als hij alleen enkele onzekere tinten van grijs vertoont. De intensiteit van het wit, wordt alleen groter door dieper zwart.’

Soap als spiegel

En daarmee hebben we dan toch misschien een van de oorzaken te pakken waarom soaps tot de low culture moeten worden gerekend. ‘De vorm [van soapseries] is gebaseerd op een klassieke behoefte aan herkenning, dicht bij huis, als reflectie van de eigen emoties, de eigen dromen, de eigen relaties. Het is de laatste variant op die eeuwige spiegel waarin we kijken en hopen iets van onszelf terug te vinden,’ schreef Jan Paul Bresser in Elsevier. De soap als spiegel. Het succes van soaps berust kortom mede op het effect dat de toeschouwers zich kunnen identificeren met de erin opgevoerde personages. Vandaar dat de soapschrijvers zich bij het invullen van de personages bedienen van onzekere tinten van grijs; de algemene opvatting is immers dat ook ‘echte mensen’ ambivalent zijn, en nooit helemaal goed of slecht.

Portnoy: ‘Het beste bewijs dat Dallas [...] een familieverhaal is, is wel het volgende: ik kijk er al een poosje niet meer naar, ik houd het nu voor gezien. Maar ik betrap me erop dat ik van tijd tot tijd bij mensen die nog wel kijken informeer naar het wel en wee van de hoofdpersonen. Hoe maakt Anton het? Wat is er geworden van Mitch? Is er een beter compliment denkbaar?’ Ja, want eigenlijk is dit geen compliment: juist door dit gevoel van warmmenselijke betrokkenheid verwijdert het genre zich van werkelijke kunst. ‘Het domste dat een lezer kan doen is dat hij zich identificeert met een romanpersonage,’ beweerde Nabokov eens. Kunst heeft als taak het bijzondere zo weer te geven dat het bijzonder (afwijkend, pervers, verontrustend) blijft, dus vooral niet herkenbaar, of op een merkwaardige manier juist weer wel, want een gedeelte van de truc bestaat er natuurlijk uit de toeschouwer of lezer niet te vervelen of zelfs helemaal kwijt te raken. ‘Ik kijk in een mij vreemde wereld,’ laat Willem Brakman in zijn roman Inferno een van zijn personages gefascineerd uitroepen. Dat is misschien wel het grootste compliment dat je aan kunst kunt geven. En dat compliment gaat dus niet op voor soaps. Hoewel ze soms wel in de buurt komen. Portnoy: ‘In Dynasty wordt er vreemd genoeg weer wel een wereld van buitenaf bekeken; een wereld vol freaks. [...] Dynasty is een gekkenhuis, vol sensationele gebeurtenissen. Je krijgt te zien hoe een man een hartaanval krijgt terwijl hij bezig is een nummer te maken. Een personage dat verongelukt is met een vliegtuig krijgt een volkomen nieuw en ander gezicht door middel van plastische chirurgie. Iemand in een kantoor wordt langzaam tot waanzin gebracht door de vergiftigde verf die een rivaal op de muur heeft gesmeerd. Zulke dingen komen op een of andere manier niet voor in mijn universum en ik voel me er niet in thuis.’

En juist dat maakt Dynasty misschien wel tot de beste soap die er tot dusver is gemaakt.

Literatuur

Jan Paul Bresser, ‘De wereld draait om soap’. In: Elsevier, 23-8-1997.

Willem Frederik Hermans, ‘Experimentele romans’. In: Het sadistische universum 1. Amsterdam, De Bezige Bij, 1983 [eerste druk: 1964].

Ethel Portnoy, Madonna's appel. Over vrouwen en de media. Amsterdam, 1992, Meulenhoff.