Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 77]

Poste restante
Ron Elshout

De onkeerbare kracht van teveel

Een groot dichter worden en dan vallen
Nescio, Dichtertje

Wanneer de dichter de verzen ‘zo woest uit de bodem / getrokken’ heeft en zijn ‘grote zalige zingen’ is uiteindelijk aan drukpers, binder en boekhandelaar toevertrouwd, dan doet hij er goed aan zich te realiseren dat hij iets onomkeerbaars in gang gezet heeft. Slauerhoff dichtte al: ‘Maar toen het lag ontdekt, leek het verraad. /[...] Hij wilde 'tweer verheimelijken - te laat: / Het lag voor allen bloot.’ Het onverbiddelijke gevolg van publicatie is immers dat lezers en critici met ‘je uiteengescheurde hart’ aan de haal gaan. Wat kan er gebeuren als je literaire schepping een eigen leven gaat leiden?

Nadat zij in het literaire tijdschrift Maatstaf enkele gedichten gepubliceerd had, vroeg de uitgever ‘om meer’ en debuteerde Anna Enquist in 1991 op zesenveertigjarige leeftijd met de bundel Soldatenliederen. De bundel werd juichend ontvangen en de dichteres kreeg de C. Buddingh'prij s. De flapteksten van de herdrukken citeren gretig uit die eerste besprekingen: ‘briljante dichtbundel’, ‘mooi debuut’, ‘elan en scherpzinnigheid’ en zelfs het ronkende: ‘het zou een understatement zijn haar Soldatenliederen te bestempelen als hét poëziedebuut van 1991’. Het verhaal gaat dat de dichteres van deze reacties zo van slag was, dat ze drie maanden niet heeft kunnen schrijven.

Maar er school een adder onder het gras en wie het juryrapport van de C. Buddingh'prijs goed gelezen had, zag de halmen albewegen: ‘[...] een mooie bundel die geen exegeten maar lezers verdient,’ schreef de jury. Als de jury met exegeet ‘uitlegger’ bedoelde dan had ze gelijk, want de poëzie van mevrouw Enquist heeft geen uitleggers nodig. Waar deze gedichten ‘over gaan’ is meer dan evident, het staat er zéér letterlijk in:

's Nachts is hij bang, hij twijfelt
aan zichzelf, aan ons, de wereld.
Ik neem hem in mijn arm
en zonder spreken vaag ik
de oorlog weg en kinderkanker,
mijn eigen dood, het monster van
de tijd.

(‘Mijn zoon’)

Elders in dezelfde bundel: ‘pijn en bloedbad’, ‘schema van de wanhoop, / glanzende partituur van eenzaamheid’, ‘allerergste wanhoop’. Ondanks het gejubel in het begin ontstond over dit woordgebruik enige discussie en de dichteres was er nogal verbaasd over ‘dat het volgens de gangbare mening verboden is een gevoel als zodanig te beschrijven. [...] Wanhoop mag je geen wanhoop noemen, huilen geen huilen en woede geen woede.’ Wat de dichteres even over het hoofd zag hier, is dat een woord als ‘wanhoop’ het gevoel wanhoop niet beschrijft, laat staan verbeeldt of oproept, maar alleen maar benoemt. Als je als dichter al vindt dat gedichten ‘iets met gevoelens’ te maken hebben, dan is het verstandig niet zo naïef als Anna Enquist te zijn en je wél een beetje op de hoogte te stellen van ‘de gangbare mening’. Niet dat een beginnend dichter zich altijd aan die vigerende mening moet aanpassen, maar het voorkomt misschien teleurstellingen. Je kunt de eerste twee regels uit de hierboven geciteerde strofe toch moeilijk ‘plastisch’, ‘beeldend’ noemen? Alleen daarom al zou elke dichter, zo niet andere dichters, dan wel Vestdijks Glanzende kiemcel gelezen moeten hebben.

Maar het werd erger; de poëzie van Enquist kan blijkbaar veel agressie oproepen. Er verscheen een pamflet onder de veelzeggende titel ‘Waarom zijn de gedichten van Anna Enquist zulke shitgedichten’. Daarin fileren de schrijvers het gedicht ‘Sublimatie’, dat blijkens een aantekening geschreven is naar aanleiding van Schuberts Sonate in Bes, DV 960. Toegegeven, in hun hilarische bui slaan zij, ook stilistisch, wel een beetje door, maar de eindconclusie is onverbiddelijk: dat gedicht is kitsch. Of wat bij een ‘muziekgedicht’ beter past, maar dodelijker is: vals.

[p. 78]

Wanneer is poëzie vak? Je zou kunnen zeggen: als de woorden of beelden die de dichter gebruikt te groot, te zwaar zijn voor het onderwerp waar hij over schrij ft. Je krijgt dan, wat ik maar noem, een Tollenseffect. Die schreef in de trant van: ‘Hef aan! Hef aan de luit! Laat dreunen nu de wanden!’ Voorwaar een aardige toonzettingvoor de beschrijving van een aardbeving, maar het gedicht blijkt uiteindelijk te gaan over het eerste tandje van zijn kind.

Wanneer Enquist ‘de allerergste wanhoop’ wil verbeelden, schrijft ze bijvoorbeeld (in het gedicht ‘Als water ben ik uitgestort’): ‘Ik brul met doorgesneden keel, / zonder geluid, van woede en verlies.’ Wéér worden emoties als woede en verlies genoemd en van het beeld dat er vóór staat kunnen we toch minstens zeggen dat de dichteres zich hier overschreeuwt, waardoor zo'n passage zijn doel geheel voorbijschiet. In hetzelfde gedicht, dat, voor zover ik dat kan zien, niets met de oorlog of met het joodse gedachtegoed te maken heeft, geeft ze het abstractum tijd een hoofdletter en het predikaat ‘kamparts’ mee. Mare Reuge-brink heeft, mijns inziens terecht, in een bespreking van Enquists poëzie dit ‘een wel zeer onkies, fout en beledigend beeld’ genoemd en verbindt daar de strenge conclusie aan dat het haar ontbreekt aan het ‘gevoel voor de waarde van woorden’.

Je kunt als dichter aan dit alles natuurlijk glad maling hebben. In Jachtscènes schrijft Enquist ergens, in een overigens ander verband: ‘Klets maar raak, dacht ik’, maar het is onmiskenbaar dat zij in de loop van de tijd zo nu en dan probeert een enigszins ingetogener toon aan te slaan. Enigszins en zo nu en dan - dat wil dus niet zeggen dat het dan altijd ‘goed’ gaat, want waarom ze aan een eenvoudig gedicht, dat de dichteres zelfs als ‘het mooiste’ beschouwt, die laatste zin toevoegt, is me een raadsel. Ziet ze nu echt niet dat ze mij, de lezer, het heldere heel-de-wereld-gevoel dat in het gedicht opgeroepen werdjuist door die uitleguithan-den slaat?

Mijn zoon was zeven jaar; zijn schaatsen
waren veel te groot. Wij zagen vissen en
een kikker onder het ijs, suisden langs riet,
langs elf verzonnen steden, aten bevroren
chocola en zaten op de wal. Wij vonden
in het veen een potscherf. Heel de wereld
lag helder en droog aan onze voeten.

Schrap één keer ‘langs’, vervang de laatste zin door ‘en suisden langs het riet’ - een bijna-herhaling die de terugtocht verbeeldt - en er is een zuiver en puur (ver)beeldend gedicht.

‘Met bloedende vuisten / op het plaveisel hiertegen zijn.’ -wat is er dan aan de hand, oorlog, dood, ziekte? Nee, ‘de dochter’ gaat op kamers wonen. Heel erg, maar als je voor dit soort emoties al zulke woorden gebruikt, wat dan als het er écht toe doet?

In haar vierde bundel, Klaarlichte dag, eindigt het gedicht ‘Ontsnappen’ met het advies: ‘Sta op, grijp de tralies, / haal de diepste adem en / scheur je hart uiteen.’ Maar... eh... als iemand in ‘de kooi van dag en nacht’ (en ik lees daar maar even in: de kooi van het dagelijkse leven, terwijl er in het gedicht sprake is van nog minstens vijf andere kooien) gevangen zit, dan zou je toch verwachten dat hij... eh... de tralies uiteenscheurt en niet zijn hart, want dan ga j e namelij k dood. En het gedicht ook. Maar dat blijkt niet waar; er mag in de poëzie van Enquist, van wie je tenminste kunt zeggen dat ze zichzelf trouw gebleven is, enigszins iets een heel klein beetje veranderd zijn, inmiddels heeft er in de kritiek een kleine ommezwaai plaatsgevonden. Het is wel duidelijk dat Enquist ‘geen dichteres van ingetogen weemoed of ironie’ is en ook dat het ‘vooral het heftige temperament is’ ‘waardoor haar poëzie er binnen Nederlandse verhoudingen uitspringt, de ongetemperde emotionaliteit’. Zij bezit gelukkig ‘een naturel soort dichterlijk raffinement dat het pathos in goede banen leidt’; desondanks (dezelfde criticus in dezelfde bespreking) scheert haar ‘poëzie nogal eens langs de rand van kitsch’ en ‘soms tuimelen ze [sic] er overheen’, maar met die duikeling weet een andere recensent wel weg: ‘Enquist is namelijk op haar sterkst als ze de macht over het stuur verliest, als ze met meedogenloze metaforen uit de bocht vliegt, als de zo lang in toom gehouden emoties losbreken.’

Maar, ten eerste, een emotie is iets anders dan een metafoor en, ten tweede, zo'n ‘meedogenloze’ meta-

[p. 79]

foor slingert mij, de lezer, nu juist óók het gedicht uit. In de slotzin van ‘Winterdag’ vertoef ik écht niet meer bij ‘mijn zoon’, maar loop vast in een aforisme van een dubbeltje.

Oordeel nummer drie: ‘Dat de gevoelens af en toe sterker zijn dan de formuleringen die ze moeten dragen, dat gevoeligheid wel eens afglijdt naar sentimentaliteit [...] valt allemaal weg tegen de onmiskenbare gedrevenheid [...] van haar dichterschap.’ Alsof juist bij een dichter de formuleringen niet sterker zouden moeten zijn dan de gevoelens.

De moraal voor de debutant: passeer redacteur en uitgever, teken het contract en trekje geen fluit aan van de kritiek, die draait vanzelf bij. Soldatenliederen is aan zijn negende druk toe, Jachtscènes aan zijn vierde. Een aantal exegeten draaide bij, lezers zijn er blijkbaar en Tollens' standbeeld staat pontificaal in een Rotterdams park. En ik denk dat om dezen éénen man deze wanstaltige stad niet gespaard zal blijven op den grooten dag.

Literatuur

Anna Enquist, Soldatenliederen (1991, 1996⁹), Jachtscènes (1992, 1996⁴), Een nieuw afscheid (1994) en Klaarlichte dag (1996) verschenen alle bij De Arbeiderspers, Amsterdam.

‘Waarom zijn de gedichten van Anna Enquist zulke shitgedichten’ is opgenomen in: Erik Bindervoet, Robbert-Jan Henkes, Waar wij voor zijn en tegen (1996). De Harmonie, Amsterdam.