Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 116]

Uit de toon
Hans Neervoort

Over In Nederland van Cees Nooteboom

‘Er was eens een tijd die volgens sommigen nog steeds voortduurt. In die tijd was Nederland veel groter dan nu. Anderen ontkennen dat, en weer anderen zeggen dat die tijd weliswaar bestaan heeft, maar niet tot nu toe heeft geduurd. Als dat zo is, dan weet ik dat niet. Ik zelf kan uit eigen waarneming vertellen dat ik de Nederlandse vlag heb zien wapperen op de hoogste passen van Europa. Het Noorden lag dan nog wel steeds in Dokkum, Roodeschool en Pieterburen, maar de Zuidgrens was, zelfs met een auto, vele dagreizen van Amsterdam en Den Haag verwijderd.’

De openingszinnen van Cees Nootebooms tintelenderoman In Nederland (1984). Een verwarrend begin, dat je als lezer meteen wakker schudt. Het kan niet, maar het kan toch, want het is literatuur, fictie. Verwarrend ook vanwege de botsing tussen temporele en topografische onbepaaldheid en exactheid, tussen ooit en misschien ook nu, tussen Dokkum, Roodeschool, Pieterburen, Amsterdam, Den Haag en de Zuidgrens, die ergens op de Balkan gesitueerd moet worden.

De verwarringstichter die hier aan het woord is, heet Tiburón de Mendoza, een Spaanse inspecteur van de wegen, die tijdens zijn studie wegenbouw in Delft meer dan uitstekend uit zijn ogen gekeken heeft in Nederland. Hij heeft zich in de zomervakantie in een school in Zaragoza teruggetrokken om een roman te schrijven - de roman waarvan bovenstaand citaat de aanzet is - die gekarakteriseerd kan worden als een aangekleed sprookje. In naakte vorm is het het sprookje van Kai en Lucia, het volmaakte paar dat als illusionisten optreedt in het circus. Optrad, moet ik zeggen, want door de terreur van onder meer de televisie zijn ze brodeloos geraakt. Daarom vertekken ze naar het Zuiden, dat door een navelstrengachtige corridor is verbonden met het Noorden. Daar, in dat arme, primitieve Zuiden staat men nog open voor de magie van het circus.

Daar, in het Zuiden, wordt Kai na hun eerste optreden ontvoerd door de Sneeuwkoningin. Zij laat Kai naar haar paleis brengen, waar zij hem als haar bevrediger aan het werk zet. Lucia legt zich niet neer bij hun ongewilde scheiding en gaat op zoek naar haar wederhelft. Met behulp van de vrouwelijke clown uit het circus weet zij Kai terug te vinden op het moment dat hij het paleis van de Sneeuwkoningin ontvlucht.

Dit verhaal omrankt Tiburón met prikkelende guirlandes van herinneringen, overpeinzingen, observaties en verslagen van zijn bezigheden. Guirlandes en sprookje vormen samen de roman In Nederland.

Raven en perziken

Op het eerste gezicht lijkt Nooteboom zich met dit werk aan het postmodernisme overgeleverd te hebben. Een aantal geregeld in postmodernistische literatuur terugkerende formele kenmerken is immers ook in In Nederland terug te vinden. Tiburón brengt allerlei ongelijksoortige elementen bij elkaar: citaten, flarden van het sprookje, uiteenzettingen overwegenbouw, verslagen van bezigheden en overpeinzinkjes over een menigte onderwerpen, van woordbetekenissen tot filosofie, van televisie tot schrijven. En dat alles loopt vaak naadloos in elkaar over. Met dat filosoferen - of liever gezegd ‘mediteren’ want het is gelukkig weinig systematisch - over schrijven mengt Nooteboom zich in het gezelschap van postmodernisten als Nabokov, Barthelme, Sontag, Calvino, Coetzee en Brink. Schrijven is voor Tiburón enerzijds een zaak van de verbeelding, een spel. Hij voelt zich niet voor niets uitstekend thuis in zijn school: ‘Kinderen schrijven geen boeken, kinderen doen spelletjes, en dat doe ik ook.’ Dat spel wordt gereflecteerd in het beroep dat Kai en Lucia uitoefenen. Hun illusionistennummer bestaat hieruit dat Kai aan iemand uit het publiek zijn of haar paspoort of persoonsbewijs vraagt, en dat de geblinddoekte Lucia de gegevens op dat papier moet raden. Door ‘toonhoogte, pauzes, woordgebruik, aarzelingen, tussenwerpsels en muzikale accenten’ weet Kai zijn partner op de hoogte te brengen van de inhoud. Het is een spel dat sterk lijkt op wat er gebeurt tussen schrijver en lezer. Tiburóns voorliefde voor het spel van de fantasie

[p. 117]

maakt ook dat hij in de Nederlandse literatuur weinig van zijn gading vindt: ‘Veel andere [dan Multatuli's Ideeën en Hermans' De God Denkbaar Denkbaar de God, HN] dingen die ik las zijn meer imitaties van de werkelijkheid, verhalen uit het dagelijks leven, en die kun je in elke bar horen.’ Liever leest hij Milan Kundera en Eugenio d'Ors. Ook met hen zijn parallellen te ontdekken in zijn roman.

Anderzijds schuwt hij het gebruik van clichés bewust niet. Als hij het haar van Kai of de huid van Lucia beschrijft haalt hij raven of perziken uit de kast. ‘Cultuur is een code,’ zegt hij daar zelf over: waarom zou je iets nieuws verzinnen als er al een perfect beeld voor bestaat.

Dat laatste gaat ook op voor het sprookje zelf. Ten eerste heeft hij zich, zoals duidelijk zal zijn, het sprookje De Sneeuwkoningin van Hans Christiaan Andersen toegeëigend, met her en der wat wijzigingen. Zo worden de kinderen van Andersen onder Tiburóns handen omgevormd tot volwassenen, Lucia heet bij Andersen Gerda, het rendier is een clown geworden en de Sneeuwkoningin is van het Noorden naar het Zuiden verhuisd.

Maar dat is nog niet alles. Tiburóns sprookje is dubbel postmodernistisch, want postmodernistische schrijvers als de Amerikanen Donald Barthelme (Snow White) en Robert Coover (Picksongs & Descants, waarin bewerkingen van Hans en Grietje en Roodkapje) gingen hem voor in het bewerken van sprookjes.

De sprookjesvorm sluit nog op een andere manier goed aan bij het postmoderne denken. Sprookjesfiguren zijn tweedimensionaal, types, clichés, en dat past uitstekend bij de postmodernistische voorkeur voor het uiterlijk, de buitenkant, het oppervlakkige. Kai en Lucia zijn tegengesteld, maar volmaakt. Stripfiguren. Tiburón heeft zijn uiterste best gedaan zijn twee sprookjesfiguren van iedere karaktereigenschap te ontdoen. Ze zijn nauwelijks op een originele gedachte of karakteristieke handeling te betrappen. Origineel zijn is ook wel erg moeilijk als je volmaakt bent, en volmaaktheid is kennelijk saai. Ze zijn ook irreëel en daarmee getuigt het sprookje ook op dit niveau van de afkeer van de realiteit die postmodernisten aller landen met elkaar verbindt.

In zijn overpeinzingen toont Tiburón duidelijk zijn afkeer van de ‘werkelijkheid’: ‘Werkelijkheid is zo'n modderig begrip’ en ‘Een sprookje is een vervorming van de werkelijkheid.’ Zijn sprookje is daarvan een uitgewerkt praktijkvoorbeeld. Wie kwaad wil, noemt het legitimering. Ook zijn daden wijzen op een wat koele relatie met de hem omringende werkelijkheid. Schrijven had hij ook in een appartement in Marbella kunnen doen, maar hij trekt zich symbolisch een maand lang terug in een verlaten school in een bloedheet, verlaten Zaragoza. Slechts één keer verlaat hij dit zelfgekozen isolement om een uitstapje te maken naar de Cartuja de Aula Dei, het klooster van de kartuizer monniken die zelfs in onderlinge afzondering leven, dubbel afgezonderd dus: van de wereld en van elkaar. Hij vertrekt er - heel veelzeggend - met een pot honing. Zelfs de mooie, blonde Zeeuwse liftster die hij onderweg meeneemt - zo ongeveer het enige levende personage dat naast Tiburón optreedt in het verhaal - weet hem niet te verleiden haar naar Zeeland terug te brengen.

De nieuwe Europese mens

Toch is In Nederland geen echt postmodernistische roman, want het boek mist het cultuurpessimisme, dat de motor van de postmoderne levenshouding is: het besef dat er in deze chaotische tijd geen leidende beginselen meer zijn waarop de mens zijn leven op een overzichtelijke wijze kan grondvesten. Dit pessimisme mondt uit in een fundamenteel relativisme: alles kan, alles mag. In de literaire praktijk komt dat neer op een aantal min of meer formele kenmerken waarvan Nooteboom er enkele met kennelijk plezier hanteert: het schrijfproces als onderwerp van literatuur (de roman lijkt op de etalage van een betere boekhandel), de greep naar populaire genres, het variëren van en verwijzen naar andere literatuur, het bij eenplaatsen van heterogeen materiaal, de voorliefde voor het cliché, uiterlijkheden, de buitenkant en de keuze voor het isolement (van de schrijftafel). Bij Nooteboom is echter geen sprake van fundamenteel relativisme. Tiburóns kritiek richt zich op Nederland en de Nederlandse cultuur, veelbetekenend aan het begin van de roman gesitueerd. Op literair gebied staat hem zoals gezegd het literair realisme tegen, maar deze aversie maakt deel uit van een veelomvattender bezwaar. Nederland is ‘een getemde mensentuin’, alles in het leven is in Nederland ‘geregeld, aan banden gelegd’, wat hem tot de slotsom doet komen: ‘Wie het bestaan al te zeer in zijn vingers wil hebben lijdt aan een vals verlangen naar onsterfelijkheid, en daar is

[p. 118]

nooit iets goeds uit voortgekomen.’ En de gedachten van de lezer dwalen onwillekeurig af naar Ikaros. Dat idee alles in de hand te hebben werkt het afstotelijke air van zelfgenoegzaamheid in de hand waar Nederlanders zo berucht om zijn: ‘dat klimaat van Goede Wil dat de polders zo onuitstaanbaar maakt.’

Tiburóns afkeer is terug te voeren op de nadruk die in Nederland gelegd wordt op het rationele, de overwaardering van het verstand en, daar onlosmakelijk aan geketend, de onderwaardering en veronachtzaming van het gevoel en de verbeelding. Zowel de ordening van de maatschappij als de onderlinge relaties hebben daaronder te lijden: ‘Nederlanders gaan niet met elkaar om maar komen elkaar tegen.’ Uiteraard is de cultuur er ook van doortrokken. Kai en Lucia krijgen daarmee te maken. Voor het beroep dat zij uitoefenden, dat van illusionisten, is in het Noorden geen emplooi meer: daar is voor verwondering is geen plaats. Met z'n allen tegelijk kijken naar wat niet lijfelijk aanwezig is, is de gewoonte geworden. In het Zuiden bestaat die gevoeligheid voor de verbeelding, de fantasie en het spel levend gebleven. Het platte realisme beperkt er zich tot het dagelijkse leven, waarin corruptie, geweld, georganiseerde misdaad en afwezigheid van gezag welig tieren, want dat is de andere kant van de medaille. Armoede hoort daar ook bij. Tiburón heeft zeker oog voor die tekortkomingen, maar zijn hart ligt bij dat Zuiden, omdat hij zelf een zuiderling is. Zoals hij ook oog heeft voor de voordelen van een georganiseerde maatschappij. Hij is immers niet voor niets wegenbouwer.

Nootebooms genuanceerde blik is een gevolg van zijn visie op de cultuur, die niet fundamenteel, maar toevallig relativistisch is. Pessimistisch is die allerminst, integendeel. In Nederland heeft een zeer optimistische boodschap. Die boodschap zit verpakt in het sprookje. Nooteboom gaf in een interview met Jan Brokken in de Haagse Post in 1985 ongewild een aanwijzing omtrent die boodschap: ‘Ik vond Gerda echt iets te Deens.’ Hoezo Deens? Gerda is een keurig Nederlandse naam. Noordelijk of Germaans zal Nooteboom bedoeld hebben. Kai is een noordelijke naam en bovendien uit het sprookje van Andersen afkomstig. Zijn uiterlijk echter doet zuidelijk aan. Bij de vrouw moest dat omgekeerd zijn. Daarom moest de Gerda van Andersen een zuidelijke naam krijgen: Lucia (van het Latijnse lux, dwz: licht) paste perfect: de naam van een Siciliaanse martelares, patrones van de oogziekten. EnwaarlaatTiburónKai in navolgingvan Andersen last van krijgen? Van een splinter in zijn oog. Lucia is de motor achter de genezing. Als tegenwicht voor haar zuidelijke naam en om het evenwicht niet te verstoren krijgt zij van Tiburón het uiterlijk mee van een stereotypisch noordelijke schoonheid: goudblond haar, helderblauwe ogen, kersenrode lippen, sneeuwwitte tanden en een huid als een perzik. Het illusionistenpaar verenigt kruislings vermenigvuldigd het zuiden en het noorden in zich: Kai en Lucia als de proto-Europeanen - want dat is de onuitgesproken gedachte achter de roman. Wie in de ontvoering van Kai door de Sneeuwkoningin een parallel ziet met de ontvoering van Europa door Zeus zit er dus niet zo erg ver naast. Het paar moet de nieuwe Europese mens verbeelden. De Europeaan, in wie noord en zuid samenvloeien, een combinatie van de ratio van het noorden en de verbeelding, het gevoel van het zuiden.

Kortom, Tiburón vertelt een verhaal met een optimistische boodschap over één Europese cultuur. In De ontvoering van Europa, een bundeling toespraken en lezingen her en der in Europa gehouden, werkt Nooteboom die Europese gedachten omstandig uit, gelardeerd met fragmenten uit zijn eigen werk, waaronder In Nederland.

Een cultureel hoesje om de ECU

Nooteboom is de kampioen van Europa, maar op zijn ideeën valt wel het een en ander af te dingen. Wie naar Kai en Lucia kijkt moet constateren dat aan hen weinig eigenheid te ontdekken valt. Wie gelijke delen Noors bronwater en rode Spaanse wijn vermengt, krijgt een drankje dat niet alleen naar geen van beide ingrediënten smaakt, maar ook nauwelijks smaak meer heeft. Wie Italiaanse passie door Engels flegma roert, raakt zowel de passie als het flegma kwijt; wat ontstaat is een grauwe, smakeloze eenheidsworst. Maar zelfs al zouden schrijvers - want over hen gaat het in In Nederland op de eerste plaats - zich tot zo'n eenheidsworstfabriek aangetrokken voelen, dan zijn er nog altijd de lezers, die hun behoefte aan het andere, het exotische, zullen bevredigen. Door buiten Europa te gaan kijken, bijvoorbeeld. Met die eenheidsworst zal het gelukkig dus niet zo'n vaart lopen. Cultuur laat zich niet sturen en plannen als een Europese

[p. 119]

munt. Drie eeuwen samenleven van Noord- en Zuid-Nederland heeft de barrière van de Moerdijk niet op kunnen heffen. Anderhalve eeuw was niet genoeg om België één taal te geven, zelfs niet genoeg om Vlamingen en Walen min of meer vreedzaam te verenigen. De Milanees begrijpt nog steeds niet veel van de Siciliaan, evenmin als de Catalaan of de Bask zich volop Spanjaard voelt. Om over Ulster en Ierland maar te zwijgen.

Cultuur is geografisch, klimatologisch, historisch en zelfs religieus bepaald. Cultuur ontwikkelt zich spontaan van onderop; ze wordt niet opgelegd door politici die een hoesje om de Ecu willen breien.