Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 3]

Willem van Toorn
Hoezo ongerept?

Twee keer zo mooi

Het Wereld Natuur Fonds is onder aanvoering van condottiere Ed Nijpels op het oorlogspad. ‘Nederland kan en moet 2 × zo mooi worden’, staat er dreigend in de campagnekrant van het WNF, die ik in de bus kreeg door tussenkomst van een dierbaar nichtje, dat haar zoveelste pandaknuffel verdiende door mij als potentieel lid op te geven. Wat wil het WNF, samen met de ANWB, de Nederlandse Spoorwegen, de Grontmij en de Provinciale Landschappen? Twee keer zoveel natuur, want, zegt Ed Nijpels: ‘Internationaal is bepaald, dat ieder land voor 10 procent uit natuur moet bestaan. In Nederland is dat 5 procent.’ Ja, dat is duidelijk, twee keer zoveel, dat moet, en dat is ook automatisch twee maal zo mooi. Want natuur, dat weten we als bij onze geboorte al met schuld beladen twintigste-eeuwers allemaal, natuur is mooi, en zuiver, en ongerept. De rest van de wereld is eigenlijk slecht, smerig en namaak.

Het blijft boeiend om het taalgebruik van deze natuurgelovigen goed te analyseren. De campagnekrant biedtdaartoeprachtig materiaal. Ontelbaremalen gaat het in de krant bijvoorbeeld over ‘nieuwe natuur’, zonder dat de schrijvers beseffen dat dit een contradictio in terminis is. Er bestaat helemaal geen ongerepte natuur in Nederland, en de natuur die onze gelovigen zich voorstellen is even gemaakt en kunstmatig als de rest van Nederland. Je kon dat bijvoorbeeld in de droge aprilmaand van dit jaar zien aan de genadeloze teloorgang van delen van het Dwingelderveld in Drenthe. De kranten toonden dramatische foto's van uitgedroogde rampgebieden. De conclusie van de gelovigen daarbij is niet, dat we misschien wel iets mals doen als we zo ongeveer met de tuinslang bij zulke ‘natuur’ moeten blijven staan, maar dat we het beheer van de rest van de wereld moeten aanpassen om deze natuur vochtig te houden. Hoezo ongerept?

Er zijn meer van zulke wonderlijke tegenspraken. Zo moet een groot deel van de genoemde natuur, blijkens de teksten, gebruikt worden voor massarecreatie, want er moet natuurlijk verdiend worden door de NS, de ANWB en de Grontmij. ‘Meld u telefonisch aan’, roept de krant zijn lezers toe, ‘en wees er snel bij, want vol is vol. Als u met de trein komt, krijgt u op vertoon van uw vervoersbewijs ter plekke een leuke verrassing van de NS.’ Leuk is het woord. Bijna elke alinea doordringt ons er ook van dat we totaal vervreemd zijn van deze zuivere natuur. Overal zijn educatieve paden, excursies, expo's en info's. ‘Des kundige gidsen leiden u rond.’

Het moet ook allemaal nu gebeuren, begrijp ik. ‘Nog nooit was er zo veel enthousiasme voor de uitbreiding van de oppervlakte natuur in Nederland. De benodigde ruimte daarvoor kan nu gevonden worden, bijvoorbeeld door vrijkomende gronden aan te kopen’ (cursivering van mij. WvT) Daar komt de aap uit de mouw. De vrijkomende gronden zijn natuurlijk grotendeels boerenland, cultuurlandschap, bewoond landschap waar geen deskundige rondleiding in nodig is. Schokkend is, dat in die hele actiekrant nergens wordt verwezen naar enig prachtig dorp, wonderschoon stadsgezicht, naar vindingrijke nieuwe landschapsarchitectuur of stedebouw. Dat is allemaal oninteressant, deel van de bedorven cultuur. Wat mij opvalt, is dat Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat niet deelnemen aan de uitgave. Die hebben allemaal nog hun eigen ijzers in het vuur. ‘Nederland dreigt een stadspark te worden’, meldt de campagnekrant omineus. Maar Nederland is een stadspark. De vraag is alleen hoeveel we ervan laten verknoeien door smakeloze nieuwbouw en gedachteloze natuurbouw.

In het centrum

Onlangs zag ik op de tv een filmpje, waarin een experiment werd uitgevoerd met iemand die geacht werd de provincie Noord-Brabant goed te kennen. Hijwerd geblinddoekt en met een auto naar de centra van een aantal stadjes en dorpjes gebracht. In zo'n centrum, dat tegenwoordig schijnbaar onvermijdelijk ook het winkelcentrum is, werd hij dan van zijn blinddoek ontdaan en moest hij raden waar hij was. Hij herkende van de plusminus acht centra alleen dat van zijn geboorte- en woonplaats Tilburg, naar ik meen omdat hij een toren boven de winkelpuien zag uitrijzen. De

[p. 4]

rest leek zó op elkaar dat hij er geen verstandig woord over kon zeggen. Het filmpje trof mij omdat mij al eens hetzelfde was opgevallen, niet in Noord-Brabant, maar in een andere provincie: het centrum herken je aan de verzameling van de Blokker, de Hema, het Kruidvat, de Zeeman en nog wat vestigingen van winkelketens; zelfs prachtige zeventiende-eeuwse kerktorens waren in sommige plaatsen bedekt met banieren of spandoeken van banken of multinationals. Vaak kon je zien dat het voormalig centrum in de opwelling van de groei gewoon gesloopt was, om plaats te maken voor een overdekt winkelcentrum dat in het weekend op slot zit.

Dat patroon herken ik overal, omdat ik het heb zien gebeuren in een dorp waar ik lang woon de. Dat dorp, in een negentiende-eeuwse polder, was ooit door de eerste burgemeester van het drooggevallen land met de hand geschetst: een kruispunt van twee wegen met vaarten erlangs, en dan om dat kruispunt heen het gemeentehuisje, het polderhuis, de nodige kerken, scholen met bovenmeesterswoningen, het kantongerecht en een hotel waar de graanbeurs kon worden gehouden en dat dan ook De Beurs heette. De kern van dit alles was het dorpsplein met iepen, ouderwetse huizen en wat winkeltjes, waar op zomeravonden de harmonie speelde. In de euforie van de modernisering hebben ze het pleintje weggebulldozerd; nu is de kern van het dorp een gigantisch parkeerterrein, begrensd door een treurig winkelcentrum, en jawel, een Blokker enzovoort.

Ik vermoed dat de bestuurders van al die geüniformeerde oorden vaak ook wel zien dat ze al het kenmerkende van de plek hebben verkwanseld aan het consumptiedenken. Het treurige is dat ze vrijwel allemaal uit schuldgevoel proberen weer iets eigens terug te brengen met een beetje artistieke inrichting of vormgeving of door kunstwerkjes te laten plaatsen. Veel bankjes kom je in die rampgebieden tegen, waarop je kunt gaan zitten uitkijken op de wansmaak van de middenstand; veel fonteinen, soms met bronzen ganzen of eenden langs de rand. Zo staat naast het parkeerterrein van mijn oude dorp een gigantische fontein, waarvan de waterstraal door de heersende westenwinden constant scheef wordt geblazen.

Wat al die plaatsjes door hun tekentaal duidelijk maken is dat hun bestuurders geen enkel idee meer hebben wat ze zouden moeten mededelen, behalve dat ze ruimte bieden aan de meest banale geldmakerij. Dat oude kruispunt-dorp van mij was waarschijnlijk geen mooi dorp, maar het deed wel een mededeling: dit is het middelpunt van bestuur, rechtspraak en cultuur. Maar die eenvoudige mededeling durft bijna geen bestuur meer aan.

Bomen

Met een Italiaanse dichter, op bezoek voor Poetry International in Rotterdam, reed ik door Nederland. Ik liet hem het rivierengebied zien, het Noordhollandse landschap en de Hoge Veluwe. Bij zijn enthousiaste kreten en lyrische ontboezemingen verstomde mijn neiging kritische kanttekeningen te maken - dat zou zoiets geweest zijn als klagen over de kwaliteit van een maal in een redelijk restaurant tegenover iemand die blij is dat hij brood krijgt. ‘Wat een groen!’, riep hij. ‘Al die bomen!’ Al die bomen. Het deed mij denken aan mijn vader, die op de eindeloze fietstochten van ons gezin door het Nederlandse landschap niet moe werd te roepen dat bomen de longen van ons land waren, of, wanneer we door een bijzonder mooie oude bomenlaan fietsten: ‘Hier rijd je regelrecht de hemel in.’ Ik begon steeds meer door zijn ogen te kijken, en ja, wat een prachtige landschappen hebben we toch nog steeds. Maar door al dat gekijk zag ik ook af en toe dingen die mij eerder niet zo waren opgevallen, en begon ik te twijfelen. Wat deden sommige van die bomenrijen daar eigenlijk? Ze omzoomden soms geen wegen of vaarten, ze braken geen wind en brachten niemand schaduw, ze stonden er zo maar. Om een autosloperij aan het gezicht te onttrekken of ontelbare caravanparken. Om een wijk van een autoweg te scheiden. Om een horizon die er ooit was onzichtbaar te maken. Als deel van een bos dat in de plaats gekomen is van akkers en weilanden waar boeren van zijn weggetrokken. Mooi, al die bomen. Maar soms automatisch mooi? Ik moest denken aan een nieuw plan voor de Haarlemmermeerpolder, dat een jonge landschapsarchitect met grote geestdrift aan een gezelschap voorlegde. Het midden van de negentiende-eeuwse polder moest natuurlijk aan de natuur worden teruggegeven in de vorm van een groot meer. Ik heb al vaker mensen vermoeid met mijn stelling dat we zoveel natuurwillen maken uit schuldgevoel over onze cynische omgang met de wereld. Maar het meest verbazingwekkende

[p. 5]

onderdeel van zijn plan vond ik het voornemen langs de hele noord-westkant van de polder een bosrand aan te leggen. Op de maquette zag het er aardig uit: rijen piekfijne kleien boompjes aan de binnenkant van de Ringvaart. Je zag de zondagse wandelaars en fietsers al, de vrolijk rondspringende honden, de baders en de waterskiërs waar bos en meer elkaar gingen ontmoeten. Toen ik hem vroeg of het uitzicht hem dan niks kon schelen, keek hij mij verbaasd aan. Uitzicht? De bosrand was toch juist een prachtig uitzicht? Ik suggereerde voorzichtig dat het landschap zich ook nog buiten de Ringvaart voortzette en dat hij, als hij zijn bosrand even optilde, een van de meest curieuze uitzichten van Nederland zou kunnen zien. Aan die kant ontmoeten het vlakke polderland, de zandgronden van de bollenstreek en de duinenrij elkaar, en zie je boven koren-of bietenakker de fijne lijntjes van het land tussen Heemstede en Lisse: ouder land, met kerktorentjes, oude bomen, soms nieuwbouw aan de andere kant van de vaart, soms een golvende lijn van het duinengebied. Geen bos voor zetten, zou ik zeggen. Bomen, ik zou u hier een kleine, ontroerende bloemlezing kunnen geven van gedichten die de schoonheid ervan bezingen. Maar dat wil nog niet zeggen dat ze misbruikt mogen worden om ons van vergezichten te beroven of om landschappen op te sieren op een manier die geen betekenis heeft - anders dan die van de automatische reactie dat een boom nooit weg is en altijd wel mooi.

Ontpolderen

Het voorvoegsel ont- geeft werkwoorden, afgeleid van een zelfstandige naamwoord, de betekenis van ‘ontdoen van’, zegt Van Dale. Zo heb je ontluizen, ontharen, ontvolken. En sinds enige tijd ook ontpolderen. Bewust las ik dat voor het eerst in een artikel in NRC Handelsblad: ‘Zeeuwen ontsteld over plan dijken door te steken.’ Want daar is ontpolderen een eufemisme voor; omdat de vaarroute naar Antwerpen in de Westerschelde moet worden uitgebaggerd, waarbij schorren en slikken verloren gaan, wil Rijkswaterstaat op vijf plaatsen in Zeeland de dijken doorsteken om agrarische gebieden ‘aan de natuur terug te geven’, zoals dat heet. 's Avonds gebruikte de mevrouw van het NOS-journaal de term al alsof hij altijd had bestaan in onze rijke taal. ‘Ontpolderen’.

Terwijl het natuurlijk niet minder dan een revolutie is, in een land waar tot voor kort iedereen met scheppen, planken en keien bezig was land op het water te veroveren. Nog niet zo lang geleden hadden we bijna de Markerwaard drooggelegd. ‘Op deze manier kan het verlies aan natuur worden gecompenseerd’, zei het journaal trouwhartig. Wat is er toch aan de hand met die roep om natuur? Hebben we hier te maken met een loodzwaar collectief schuldgevoel over beschaving en cultuur, dat tegen het eind van het millennium ieder redelijk denken over landschappen onmogelijk maakt? Het lijkt wel of er niets hogers bestaat dan het uitwissen van ieder spoor van menselijk leven en handelen in het landschap. Vondel schreef in 1658, in een lofzang op het Gooise landgoed van een bevriende Amsterdamse burger: ‘Zo komt de kunst Natuur te baat, en kan haar leren / Wat landbouw, arbeid, en zorgvuldigheid vermag. / Hier kwamen stallingen en hoeven voor den dag, / Palaizen, vee en vrucht, en lanen en waranden.’ Maar we schijnen nu te hebben besloten dat al die ‘kunst’ maar slecht is, en ijlings weer vervangen moet worden door onland. Deze gedachte wordt het sterkst verwoord door een PvdA-kamerlid in De Volkskrant. ‘We moeten niet zo pietluttig met elke polder omgaan. In de vorige eeuw zijn we te ver gegaan met de inpoldering.’ Ik krijg wel eens de indruk dat de echte natuurfreaks vinden dat we al van de Middeleeuwen af te ver gaan. Een woedende Zeeuwse boer schijnt te hebben uitgeroepen: ‘Laten ze de Haarlemmermeer maar onder water zetten.’ Hij weet kennelijk niet dat er al plannen bestaan om daar weer een meer van te maken. Zoals het in Nederland ritselt van de plannen voor wetlands en andere natuurgebieden. Niet zo lang geleden verspreidde de ARCAM-kaart enige schrik over de ongebreidelde plannengroei om Amsterdam. Moet er niet eens een ARCAM-kaart voor de natuurbouwerij komen? Of gaan er onder de plannenmakers, zonder dat wij het weten, al nieuwe termen rond als ‘ontbewoneren’, ‘onthoeren’, of ‘ontculturen’?

De reeks is onbeperkt, zegt Van Dale.

Deze teksten van Willem van Toorn verschenen eerder in verschillende afleveringen van het tijdschrift De Blauwe Kamer.
Willem van Toorn (1935). Recente publicaties: Het verhaal van een middag (roman, 1994), Dooltuin (gedichten, 1995) en Tegen de tijd (gedichten, 1996).