Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 74]

J. Heymans
De avonturen van mijnheer Donselaer
Enkele opmerkingen bij een stripverhaal van Charlotte Mutsaers

Toen Charlotte Mutsaers met Het circus van de geest (1983) debuteerde, was nog niet duidelijk hoe deze bundel met emblemata moest worden opgevat. Was dit boek een literair tussendoortje van een beeldend kunstenares of het debuut van een schrijfster? Na deze uitgave van zevenentwintig ‘sinnepoppen’, zinnebeeldige tekeningen met een verklarend rijm, publiceerde Mutsaers een verhalenbundel, twee beeldverhalen, drie essaybundels en de hoogst originele roman Rachels rokje (1994). Kortom, er bleek zich een schrijfster van formaat te hebben aangediend. In 1990 koos de schilderes Mutsaers, nadat zij in een droom te horen had gekregen: ‘Write, little inkfish’, definitief voor het schrijven. Het was haar onmogelijk geworden om wat zij aanduidt als haar belevingswereld nog adequaat in beelden om te zetten.

Mutsaers' ontwikkeling van beeldend kunstenares tot schrijfster valt in zekere zin af te lezen aan de volgorde van Het circus van de geest en haar twee beeldverhalen. In Mijnheer Donselaer zoekt een vrouw (1986) worden de emblemata uit haar debuut uitgebreid tot veertig stripjes van acht plaatjes. Hanegeschrei (1988) is een handgeschreven en geïllustreerd verhaal op rijm. Met andere woorden, in deze beide boeken verschijnt het beeldverhaal op een verschillende wijze. Bovendien sluit Hanegeschrei, alleen al wat betreft de titel, nauw aan bij de rijkelijk met foto's, tekeningen en wat dies meer zij verluchte essaybundels Hazepeper (1985), Kersebloed (1990) en Paardejam (1996) - mooie, vreemde en tevens samenhangende titels waarmee Mutsaers, ook in geval van herdruk, impliciet tegen de spellingshervorming protesteert.

Hoewel Het circus van de geest, Mijnheer Donselaer zoekt een vrouw en Hanegeschrei een sterk beeldende inslag hebben, sluiten ze toch naadloos aan op de rest van Mutsaers' literaire oeuvre; dat vormt dan ook één groot geheel. Hoe de draden in deze kluwen verknoopt zijn geraakt moge bijvoorbeeld blijken uit de opsomming van de thema's die Rachel Stottermaus, het hoofdpersonage van Rachels rokje, en haar geliefde Douglas Distelvink in hun tweeënzestig telefoongesprekken te berde brengen. Onder dit alles: het liedje uit La Nausée (1938) van Jean-Paul Sartre en de lauwe ontvangst van het dichtwerk van Erich Mühsam in Nederland. Deze beide onderwerpen verwijzen min of meer terug naar Mijnheer Donselaer zoekt een vrouw. Zo is het motto van dit stripverhaal aan het werk van Mühsam ontleend:

Es stand ein Mann am Siegestor,
der an ein Weib sein Herz verlor.
Schaut sich nach ihr die Augen aus,
in Händen einen Blumenstrauss.
Zwar ist dies Nichts Besunderes.
Ich aber - ich bewunder es.

En het is weliswaar niet de oude ragtime ‘Some of these days’ - het lied dat herhaaldelijk opklinkt in het stamcafé van Antoine Roquentin, het hoofdpersonage in Walging - maar Sartre zelf die een rol speelt in Mijnheer Donselaer zoekt een vrouw. In deze aflevering, de zeventiende, worden enige historische liefdesparen tegen de vrouwloze Donselaer afgezet: Sartre en De Beauvoir, Jezus en Maria, de Dood en het Meisje... Op het tweede plaatje zit Sartre in café Flore te oreren tegen een De Beauvoir die trouwens verdacht veel op Mutsaers lijkt. Misschien heeft hij het wel over het begrip avontuur, zoals hij dat in Walging heeft omschreven. Een avontuur is, aldus Sartre, gestructureerde tijd, afgebakend door een begin en een abrupt einde. ‘Een duidelijk begin dat zich aandient als het geschal van een trompet, of als de eerste noten van een jazz-melodietje, een begin dat plotseling komt, dat een einde maakt aan de verveling en de duur van iets afbakent. [...] Alles heeft een begin en een einde: een avontuur kun je niet laten duren zolang als je wilt. Het heeft alleen betekenis door zijn dood’. Naar dat einde word je in een avontuur meegesleurd. Deze op-

[p. 75]

vatting heeft allerlei consequenties voor de verhouding tussen de dagelijkse en de literaire werkelijkheid - het is leven of verhalen vertellen - maar dit voert nu even te ver. Avonturen bestaan in ieder geval alleen in boeken. ‘En natuurlijk kan alles wat in boeken wordt verteld ook in werkelijkheid gebeuren, maar niet op dezelfde manier’.

De belevenissen van meneer Donselaer, wiens naam is ontleend aan een juffrouw die vroeger in Mutsaers' ouderlijke huis in Utrecht over de vloer kwam en die altijd juffrouw Donselaer werd genoemd, zijn avonturen in Sartriaanse zin. Op het allereerste plaatje van de strip staat Donselaer naast een schemerlamp. Het onderschrift luidt: ‘Vier brauwen heeft heer Donselaer / en op zijn borst groeit varkenshaar’. Met deze regels in haar hoofd ontwaakte Mutsaers op een dag uit een droom, en zij besloot dat distichon tot uitgangspunt van een stripverhaal te maken. Dit frappante voorbeeld van inspiratie is vergelijkbaar met de droom die haar deed besluiten een punt achter haar loopbaan als beeldend kunstenares te zetten. Bij het maken van de strip ging Mutsaers blijkens haar verrassende schetsen - ze maakte veel meer afleveringen dan in de uiteindelijke uitgave terecht zijn gekomen - soms van de tekst en soms van het beeld uit. Pas daarna kregen de tekeningen hun definitieve vorm die in hun ogenschijnlijke houterigheid soms enigszins doen denken aan de door de schrijfster bewonderde illustraties die Felix Vallotton maakte bij Poil de carotte (1894) van Jules Renard. De strips zijn in zwart-wit, alhoewel Mutsaers sommige losse afleveringen ook heeft ingekleurd. Mutsaers heeft vaak een voorkeur voor het contrast van zwart en wit, zoals zij in haar essay ‘Een kanjer van een ruwe bolster blanke pit’ over Cowboy Henk heeft uitgelegd. Al schetsend en tekenend aan de eerste strip kwam zij op het idee dat elke aflevering steeds zou eindigen met een soortgelijk, tweeregelig rijmpje: ‘Leuk was dit niet maar vooralsnog / heeft hij zijn vier brauwen nog’. Zo is in één oogopslag te zien hoe de belevenissen van meneer Donselaer tot ware avonturen worden ingeperkt, - een mogelijkheid die een roman nu eenmaal niet biedt.

Hey stripverhaal zou wekelijks op de Achterpagina van NRC Handelsblad verschijnen, maar de publicatie daarvan werd na de eerste aflevering op 15 augustus 1983 onmiddellijk gestaakt. Vele lezers hadden zich bij de hoofdredactie van de kwaliteitskrant beklaagd over het getekende beavershotvan ‘een vrouwtje uit de krant’ en het bijschrift: ‘Mevrouw heeft al de benen wijd / maar hij is zijn pyjama kwijt’. Deze NRC-spellers die de goede smaak zo hoog in het vaandel dragen, hebben zich destijds ongetwijfeld ook mateloos geërgerd aan de scabreuze illustratie bij de bespreking van de ‘52 onfatsoenlijke tekeningen’ uit Aanstoot (1984) van Peter van Straaten. En zij zullen zich wel helemaal een hoedje zijn geschrokken toen ze, enige tijd geleden, het Cultureel Supplement opsloegen en via het in kleur afgedrukte schilderij De oorsprong van de wereld (1866) van Gustave Courbet bijna rechtstreeks naar de eierstokken van Jo, la belle Irlandaise konden kijken.

De beslissing van de hoofdredactie van NRC Handelsblad om de publicatie van de strip te staken heeft Mutsaers er geenszins van weerhouden om haar stripverhaal af te ronden. Ze maakt altijd wat ze wil en als zich dan een mogelijkheid tot voorpublicatie aandient dan beschouwt ze dat als mooi meegenomen. Het is evenwel geen voorwaarde, al is een beeldverhaal als Mijnheer Donselaer zoekt een vrouw uiteraard heel geschikt voor publicatie in afleveringen. Een van de meest geslaagde afleveringen vind ik de zesentwintigste, handelend over de ontmoeting tussen meneer Donselaer en ‘een dame die design studeert’. Daarin heeft Mutsaers haar afkeer van allerlei lege vormen van moderne kunst gebotvierd. Evenals K. Schippers huldigt zij het standpunt dat strips als Cowboy Henk, Krazy Kat en Tom & Jerry allerlei trouvailles bevatten die het ruimschoots kunnen opnemen tegen de internationale vlekken van de twin-tigste-eeuwse kunst.

Een andere mooie aflevering van Mijnheer Donselaer zoekt een vrouw, de vijfentwintigste, handelt minder over de queeste van de hoofdpersoon naar een liefdespartner maar des te meer over zijn brauwen. In het korte essay ‘Vis-à-vis’, opgenomen in de bundel Kersebloed, komt Mutsaers op deze ‘ogesnorretjes’ terug. Daarin verdedigt ze de stelling dat een gezicht eigenlijk een zangkoortje is. ‘En een gezicht kan zich pas loszingen van de contour waarin het gevangen zit, als alle onderdelen hun partij zuiver en kleurrijk vertolken. De rol van de wenkbrauw is daarbij van

[p. 76]

doorslaggevend belang’. In dit essay wordt duidelijk dat Mutsaers, getuige de Duitse vertaling van een gedicht van Velimir Chlebnikov, in haar belangstelling voor brauwen niet alleen staat. Sterker nog, in navolging van Chlebnikovs beknopte filosofie van de klankkleuren blijken de wenkbrauwen van meneer Donselaer plotseling ook nog te kunnen zingen: ‘Piëëo, Piëëo, Piëëo, Piëëo!’, al is dit staaltje van toonkunst helaas niet met zoveel woorden in het stripverhaal terug te vinden. In plaats daarvan groeien Don-selaers brauwen, nadat ze voor straf zijn afgeschoren, in zeven nachten weer weelderig aan: ‘Tien brauwen heeft heer Donselaer en een borst vol varkenshaar / stik de moord aan alle vrouwen die nu nog niet van hem houden!’ Met dit allerlaatste plaatje dat zo duidelijk terugverwijst naar het eerste, zijn de belevenissen van meneer Donselaer ten einde. Wie weet begint deze stripheld wel weer opnieuw aan zijn avontuurlijke zoektocht naar de vrouw, maar dan met veel meer zelfvertrouwen. Dat zou tenslotte ongetwijfeld tot een infiniete regressie van Donselaers brauwen leiden. Zou dat zijn aantrekkelijkheid voor de gezochte vrouw vergroten? Ach, niets is onmogelijk in de wonderlijke stripwereld van Charlotte Mutsaers.

J. Heymans (1954) is publicist. Hij stelde de Armondobundel Het plechtige gebouw (1992) samen. Hij publiceerde tevens de interviewbundel Het schaduwelftal (1994) over sport en literatuur.