Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 64]

Rachel Levy
Jodendom tussen Potok, de pers en de werkelijkheid

Twee schoten maakten op 4 november vorig jaar een einde aan het leven van de Israëlische premier Yitzhak Rabin. Groot was de opschudding toen bleek dat ditmaal niet een Arabische vijand de dader was, maar een Joods staatsburger van Israël zelf, die nota bene een religieus leven leidde.

Wereldwijd werd de vraag gesteld - hoe heeft het zo ver kunnen komen? Hoe en wanneer is de saamhorigheid van het millenia lang bedreigde en vervolgde volk verdwenen en vervangen door interne verscheuring? De religieuze kern van het Joodse volk onderscheidde zich in door de geschiedenis heen juist door geweldloosheid en politieke afzijdigheid. Hoe en met welk recht heeft deze kern zich zo gruwelijk tegen zijn eigen volk en diens innige vredeswens kunnen keren? Hoever is de Joodse religie^1. heen, nu een Jood zijn mede-Jood vermoordt?

1. De officiële spelling hanteert al enige decennia geen hoofdletters voor de woorden jood en joods, omdat men Joden slechts als religieuze geloofsgenoten beschouwt. Daar Joden zichzelf echter beschouwen als volk en natie, gelijk aan de Nederlanders, de Fransen en de Palestijnen, prefereer ik hoofdletters. De reden voor mijn taalkundige afwijking is dus van existentiële aard.

Ontdekkingsreis

Zowel de vorming als de beantwoording van deze vragen zijn gebaseerd op ons beeld van het Jodendom en het Joodse volk. In dit artikel wil ik proberen te onderzoeken hoe en gebaseerd op welk beeld van de Joodse wereld deze vragen tot stand zijn gekomen. Daarnaast hoop ik op grond daarvan te kunnen bepalen of bovengenoemde vragen juiste en rechtvaardige vragen zijn.

De werkelijkheid, of datgene wat wij als werkelijkheid ervaren, analyseren en interpreteren wij aan de hand van ons referentiekader. Dit referentiekader is zowel persoonlijk (eigen ervaring, familie en vrienden) als publiek (massamedia, kunst en literatuur) bepaald. Hoe kleiner het persoonlijk referentiekader, des te groter de rol van het publiek referentiekader. Wat betreft Jodendom en Israël heeft Chaim Potok een centrale rol gespeeld in de vorming van het moderne publieke referentiekader. Wereldwijd telt het Joodse volk nog geen zestien miljoen zielen. Als geen ander begreep Potok dat de meerderheid van 's werelds boekenliefhebbers daarom nauwelijks over een persoonlijk Joods/Israëlisch referentiekader kon beschikken. Toegankelijkheid en een volledige, maar absoluut geen belerende begeleiding tijdens de tocht door het onbekende zijn belangrijke eisen die Potok aan zijn boeken stelt.

De methode die Potok hierbij hanteert, is in zijn eerdere, voornamelijk Joods-gethematiseerde werk hetzelfde. Een opgroeiend, intelligent kind stelt de vragen nog vóór wij ze kunnen stellen. Gedurende de volwassenwording wordt dit vraag-antwoord spel langzamerhand aangevuld met een ontdekkingsreis van de jongere door de oude en nieuwe Joodse èn de algemene literatuur, alsmede de wetenschap.

Zowel Davita (Davita's harp), David (In den beginne), Asjer (Mijn naam is Asjer Lev) en Reuven (Uitverkoren) wijzen ons door middel van hun vragen de weg door de Joodse wereld - geheel conform de Joodse traditie. Zij voorzien ons van de nodige kennis over het Jodendom, maar ook over de verhoudingen tussen de Joodse gemeenschap en de buitenwereld, alsmede de Joodse gemeenschappen onderling (de gemeenschap van de Verenigde Staten tegenover die van Europa en Brits-Palestina/Israël). Wij leren de Joodse wereld kennen door deze samen met en door de ogen van het kind te ontdekken. Het kind is het uitgangspunt, en omdat de boeken in de eerste persoon zijn geschreven, begrijpen wij wat het kind begrijpt, voelen wij wat het kind voelt en raken wij in verwarring wanneer dit het kind overkomt.

Wie echter bekend is met het Jodendom, de Joodse gemeenschap en de vele schakeringen en onderlinge verhoudingen daarbinnen, merkt op dat het kind slechts als instrument fungeert bij de schildering van het decor. Potok is een meester in het samenbrengen van verschillende, soms zelfs antagonistische milieus, stromingen en groeperingen. Hierdoor maakt de ontdekkingsreis van het kind ons op een intrigerende en soms zelfs exotische wijze deelgenoot van de geheimen, gevoeligheden, passies en diepste verlangens van het Onbekende.

Potok schildert Joden in woorden zoals Marc Chagall

[p. 65]

het in kleuren deed - eenvoudige vormen, diepe kleuren, veel contrasten, maar alles samengenomen ontegenzeggelijk een eenheid. Wij ontmoeten het Joodse volk als een verstandig volk, dat studeert, denkt, overweegt en vragen stelt. Een volk dat veel warmte en genegenheid ten toon spreidt, zowel tegenover familieleden alsook tegenover vrienden en de gemeenschap. Tegelijkertijd maken wij kennis met een bijna onoverbrugbare tegensteling tussen de gemeenschap en hen die boven de (religieuze) gedragscode van de gemeenschap willen uitstijgen om een verbinding te maken met andere Joodse of zelfs niet-Joodse werelden. Een bijna onoverbrugbare tegenstelling - in Potoks vroegere boeken - tot aan De gave van Asjer Lev - komt de gemeenschap uiteindelijk tot acceptatie van de ‘afvallige’.

Orthodoxe joden in New York (foto: Olivia Buning)

Een aantal voorbeelden. Rabbijn Saunders (Uitverkoren) accepteert bijvoorbeeld zijn zoon Danny die een nieuwe weg boven de tradionele heeft verkozen. Niet alleen slaagt Danny er later (De belofte) in zijn leven als moderne wetenschapper en zijn chassidisme tot een synthese te brengen; zelfs in zijn huwelijk met de a-religieuze Rachel worden er bruggen geslagen waardoor de oude traditie, het eigene, behouden blijft en tegelijkertijd aan de ander tegemoet gekomen wordt. Reuven (De belofte) en David (In den beginne) zetten zich af tegen de traditionele interpretatie-methode van de Joodse geschriften. In beide gevallen keurt de docent hun methode ten zeerste af, maar stemt toch toe hen de rabbinale ordinatie te verlenen. Wij ontmoeten ‘de Jood’ in Potoks werk in vele soorten en maten - religieus en seculier, orthodox en liberaal, maar ook zionistisch en anti-zionistisch. Afwisselend geven Europa, de Verenigde Staten en

[p. 66]

Brits-Palestina/Israël kleur aan het decor, alsmede de kunstwereld, de Tweede Wereldoorlog en het communisme. Potok geeft ons het gevoel met de gehele Joodse wereld kennis te maken.

Maatschappelijke beperking

Onder deze laag van veelzijdigheid vormen de personen die hij opvoert echter een verbazingwekkend homogeen geheel. Achter hun politieke, religieuze of nationale kleur behoren Potoks figuren als mens tot dezelfde bevolkingslaag: de in de samenleving uiterst kleine groep intellectuelen. Potok schildert inderdaad veelzijdigheid - maar slechts op één maatschappelijk niveau.

Deze maatschappelijke beperking is, in combinatie met de eerder genoemde synthese die in veel van Potoks boeken terugkeert, een duidelijke indicatie dat de beschreven werkelijkheid veel meer de door Potok ervaren of gewenste, dan de reële werkelijkheid is. Dit wordt des te duidelijker in Omzwervingen. De titel geeft al aan dat noch de werkelijkheid, noch datgene wat de Joodse wereld zelf in haar geschiedenis centraal stelde en stelt, van belang was bij het schrijven van het boek. Omzwervingen adopteert het negatief beladen gezegde ‘de wandelende Jood’^2. en transformeert dit in een positief begrip. Het rondzwerven - een woord dat vrijwilligheid impliceert - wordt niet alleen bevestigd als essentie van de Joodse geschiedenis, maar krijgt een nieuwe, predestinerende betekenis. Vóór alles heeft de ontmoeting met 's werelds culturen en volkeren de Joden filosofisch, wetenschappelijk, cultureel en niet in de laatste plaats religieus verrijkt. De ontmoeting tussen de Joden en de wereldvolkeren staat in de vorming van Potoks geschiedenis van de Joden centraal. Een humanistischer en meer Amerikaanse kijk op de geschiedenis is niet denkbaar.

2. De Engelse titel Wanderings komt overeen met de Engelse vertaling voor ‘de wandelende Jood’ - ‘the wandering Jew’.

Amerikaans

Het is niet verbazingwekkend dat Potoks Amerikaanse achtergrond ten grondslag ligt aan zijn visie op het Jodendom en het Joodse volk. In tegenstelling tot Europese landen en de voormalige Sovjet-Unie heeft niet de geschiedenis, maar de politieke doctrine de Verenigde Staten nationaal gevormd. Amerikanisme is een ideologie zoals communisme of liberalisme. Men zou Amerikanisme kunnen definiëren aan de hand van vier woorden: anti-statisme, individualisme, egalitarisme en populisme. Acceptatie van de doctrine betekent integratie in de Amerikaanse samenleving; afwijzing ervan - ook door geboren Amerikanen - is on-Amerikaans. Universalisme en gelijkheid (dat wil zeggen: gelijke kansen en gelijk respect) zijn belangrijke onderdelen van het Amerikanisme, ontleend aan het kapitalisme en individualisme. De Verenigde Staten staan in de optiek van de Amerikanen gelijk aan: klassenloze maatschappij en meritocratie.

Het wezenlijke verschil tussen Amerika en Europa heeft ook zijn weerslag gehad op de Joodse gemeenschap in beide continenten. Joden in Europa worden - gelijk de eigen Joodse leer - beschouwd als volk, met een eigen, van de staat gescheiden geschiedenis. Sinds de Franse Revolutie, die de Joden burgelijke gelijkstelling verleende, werd dat Joodse volksbewustzijn ook staatsrechtelijk getolereerd.

Maar terwijl Europa tolerantie als het toppunt van verlichting achtte, stonden de Verenigde Staten negatief tegenover de ‘toleration of one class of people by another’. Zij meenden dat tolerantie inhield dat men de persoon of groep in kwestie onmiddelijk tot tweederangs-burgers bestempelde^3.. Dat de Joden in de Verenigde Staten geen totaal andere religieuze of etnische groepering met een afwijkende geschiedenis vormen heeft aan deze houding tegenover de Joden bijgedragen. Er is geen historische getto- of progromervaring. Net als in Nederland bestaat er bovendien een structurele affiniteit van de calvinistische puriteinen met het Jodendom, die de integratie van Joden in de maatschappij heeft bevorderd.

Opmerkelijk is dat, niettegenstaande de politieke doctrine, er wel degelijk anti-Joodse wetten bestonden in de Verenigde Staten. Zo bestonden er Jodenquota voor prestige universiteiten, mochten Joden in bepaalde staten niet stemmen en moesten zij vaak extra belasting betalen. Toch worden deze wetten beschouwd als afwijking van de regel zoals die in de Amerikaanse grondwet was vastgelegd.

Dit verklaart hoe William Loyd Garrison, bekend om

3. ‘Washington's Reply to the Hebrew Congregration in Newport, Rhode Island’, Publications of the American Jewish Historical Society, no. 3 (1895), p. 91-92.

[p. 67]

zijn anti-semitisme, in 1848 toch voor de Joden opkwam bij de anti-Sunday Law Convention. Garrison ageerde tegen een wet die bepaalde dat als de regerende macht een wet kon aannemen voor alle Amerikanen, deze daarmee ook voor iedereen het geloof bepaalde. Hij meende dat dit tegen de basisprincipes van de geloofs- en burgelijke vrijheid indruiste. Zaken als deze, symbool voor het Amerikanisme, hebben niet onbegrijpelijk grote aantrekkingskracht op de Joden gehad.

Amerika verbond voor de Joden het Amerikaanse nationale politieke ideaal - het Amerikaans exceptionalisme - met het Joods exceptionalisme: de nationale Goddelijke opdracht. Dit heeft geleid tot volledige maatschappelijke integratie van de Joden zoals die tot op de dag van vandaag in Europa niet bestaat^4.. Gevolg hiervan is helaas een verregaande assimilatie, vergeleken waarbij de Joodse gemeenschap in Europa ver achter blijft.

Universalisme en de ontmoeting met andere volkeren en culturen liggen ten grondslag aan en worden ‘gepromoot’ door de boeken van Potok. In het traditionele Jodendom echter spelen deze waarden geen rol. Het traditionele Jodendom beschouwt de wereld rondom de Joden als onomstotelijk feit. Daarbij is de Joodse wereld een integraal deel van de algehele wereld. Deze algehele wereld beïnvloedt inderdaad de verschijningsvormen van het Jodendom en het volk, maar niet de essentie: de Goddelijke opdracht. Die opdracht kan via het Joodse volk weerslag hebben op de wereld rondom hen, maar is vóór alles gericht op de Joden. Dit is bijvoorbeeld ook de reden dat het Jodendom zending overbodig acht. Ieder volk op zich heeft een eigen unieke functie, die bij het universaliseren van 's werelds culturen zou verdwijnen, waarmee het wereldsysteem uit balans zou raken.

4. Omdat Joden staatsrechtelijk gelijkwaardig zijn aan andere staatsburgers wordt de onvolledige maatschappelijke integratie door Joden zelf lang niet altijd als negatief beschouwd. Het kan zelfs een eigen keuze zijn, voortgekomen uit de wil de eigen cultuur en traditie te beschermen. Vgl. het door de Franse overheid vastgestelde importquotum voor Amerikaanse films ter bescherming van de Franse cultuur.

Romantisch beeld

Concluderend zijn er een aantal zaken waarin Potoks Joodse wereld essentieel verschilt van de werkelijkheid.

Potok beschrijft ten eerste voornamelijk de intellectuele elite. De personages onderling zijn veelzijdig, maar de maatschappelijke beperking is enorm. Hiermee staat Potok in schril contrast met andere vertellers van de Joodse wereld. Zowel de auteur I.B. Singer als de schilder Marc Chagall, waarmee Potok in veel opzichten te vergelijken is, schetsen niet slechts de intellectuelen, maar ook de gewone arbeider, de armoedzaaier, en zelfs de dorpsgek. De Joodse gemeenschap in de Verenigde Staten was tot ver na de Tweede Wereldoorlog een extreem arme gemeenschap. Zelfs in de meest religieuze wijken in New York was het tot twintig, dertig jaar terug de gewoonte een gemeenschappelijke, in plaats van een privé-loofhut te bouwen op het loofhuttenfeest. Economische beweegredenen lagen hieraan ten grondslag. De afwezigheid van de strijd om het luttele bestaan als één der hoofdthema's in Potoks boeken is dan ook verbazingwekkend.

Ten tweede schrijft Potok vanuit het Amerikanisme. Hij gebruikt Joodse levensprincipes en vertelwijzen, maar plaatst deze in de structuur van het Amerikanisme - niet in de traditionele Joodse cultuur. De Joodse wereld heeft bij Potok een instrumentele functie als decor. Het Joodse aspect in de verhaalstructuur dient het Amerikanisme.

Dat veel van Potoks boeken in de eerder genoemde synthese eindigen, vloeit voort uit het optimistische, idealistische Amerikanisme. Zeker in Uitverkoren en De belofte heeft deze synthese een uiterst troostende functie voor de lezer. Het zou echter naïef zijn te veronderstellen dat Joden, in tegenstelling tot andere mensen, werkelijk met hun religieuze achtergrond, hun eigen groeps- of familietraditie kunnen breken zonder dat dat problemen oplevert. Bruggenbouwers zijn - helaas - zeldzaam. Het bouwen van bruggen tussen verschillende stromingen van één en dezelfde religie of cultuur zal altijd uiterst moeizaam zijn. Misschien is het zelfs wel onmogelijk, omdat bij het maken van religieuze of culturele compromissen onvermijdelijk een deel van de eigen identiteit opgegeven wordt. De eenzaamheid van Asjer aan het einde van zowel Mijn naam is Asjer Lev als De gave van Asjer Lev benadert de werkelijkheid dan ook meer dan de synthesen aan het eind van Potoks vroegere werk.

Hiermee komen wij terug op de vragen die ik in het begin memoreerde. Verondersteld wordt dat de vragen die wij stellen voortkomen uit bestaande beelden van het onderwerp of de persoon in kwestie. Daarbij

[p. 68]

was het uitgangspunt dat Chaim Potok een belangrijke rol speelt in de vorming van het publieke referentiekader betreffende de Joodse wereld. Al eerder concludeerden wij dat Potoks beeld van de Joodse wereld maatschappelijk beperkt, beslist niet allesomvattend en lang niet altijd reëel, maar romantisch is.

Identiteit en affiniteit

Hoewel het niet Potoks (eerste) doelstelling hoeft te zijn, laat hij in zijn werk vele Joodse religieuze en culturele stromingen de revue passeren. Toch krijgt de orthodoxie de meeste aandacht. In werkelijkheid echter vertegenwoordigt de orthodoxe gemeenschap slechts acht procent van de Joodse bevolking in de Verenigde Staten. De liberale stromingen zijn in de Verenigde Staten het sterkst vertegenwoordigd (36 procent is Conservative, 32 procent Reform, 1 procent Reconstructionist, terwijl 23 procent zich als ‘gewoon Joods’ definieert)^5..

Daarentegen komt de toepassing van het Amerikanisme in Potoks boeken, vermengd met Joodse principes, wel sterk overeen met de realiteit in de Amerikaans-Joodse gemeenschap. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat meer dan tweederde van de Amerikaanse Joden het Jood-zijn, de religie en de strijd voor sociale gelijkheid als belangrijkste aspecten in de Jodendombeleving beschouwt. De actieve steun aan Israël daarentegen is slechts voor twee procent van de Amerikaanse Joden de hoofdzaak in de Jodendombeleving. Waarmee wij belanden bij de vraag hoe accuraat Potoks beschrijving van de relatie tussen Amerikaanse Joden en Israël is.

Sociologen en antropologen verklaren de affiniteit van Amerikaanse Joden met Israël niet uit het zionisme, zoals bij de Europese Joden het geval is, maar uit gevoelens van verwantschap (biologisch, religieus of cultureel) met de Israeli's.

Potoks boeken geven aan dat reeds voor de oprichting van de staat Israël de Amerikaanse Joden hun affiniteit met de Joden in Brits-Palestina uitten in actieve steun aan de Joodse gemeenschap aldaar. Potok schuwt niet ook de keerzijde van deze vorm van deze steun te beschrijven (de Am Kedosjiem-groep in In den beginne). Toch blijkt deze steun voor de Joodse concentratiekamp-overlevenden en de Joodse onafhankelijkheid een uiterst prijzenswaardige zaak.

5. Deze en volgende cijfers over de Joodse gemeenschap in Amerika zijn afkomstig uit: ‘American Jewish attitudes toward the peace process - a public opinion survey’, conducted for the American Jewish Committee by Market Facts, Inc., August 7-15, 1995.

Afkeurenswaardige inmenging?

Vooral na de moord op Rabin brachten de massamedia ons de boodschap dat vele orthodoxe, maar ook seculiere rechtse groeperingen in de Verenigde Staten mede de politiek in Israël trachtten te bepalen en het vredesproces wilden doen ontsporen. Betekent dat dat de Amerikaans-Joodse steun aan de Joodse onafhankelijkheid zoals Potok ons die beschrijft thans de grenzen van het legitieme en acceptabele heeft overschreden? Is de prijzenswaardige Amerikaans-Joodse steun aan de Joodse gemeenschap in Brits-Palestina/Israël getransformeerd in een afkeurenswaardige inmenging in de regionale politiek van het Midden-Oosten, ten einde een oplossing van het Arabisch-Joods conflict te verhinderen?

Voor de beantwoording van deze vraag is het van belang de statistieken nader te bekijken. Zoals reeds gezegd beschouwt twee procent van de Amerikaanse Joden Israël als hoofdzaak in de Jodendombeleving. Daarbij voelt zestig procent van de Amerikaanse Joden zich wel betrokken bij Israël, maar een even groot percentage is nog nooit in Israël geweest. Gemengd gehuwde Joden - de meerderheid van de Amerikaans-Joodse gemeenschap - blijken minder gauw geneigd te zijn hun betrokkenheid met Israël te uiten dan Joods gehuwden.

De Amerikaans-Joodse betrokkenheid met de Joden in Brits-Palestina/Israël zoals Potok die beschrijft, is dus een onomstotelijk feit. De vraag is echter of hier sprake is van een emotionele betrokkenheid (medeleven met de Joden in Israël) of een actieve betrokkenheid (participatie in het Israëlisch politiek beslissingsproces).

Het antwoord komt opnieuw van de statistieken. De meerderheid van de Amerikaanse Joden steunt het vredesproces. Deze meerderheid is sinds 1993, met het sluiten van het Oslo-akkoord en de toename van het terrorisme, wel kleiner geworden. De steun voor het vredesproces is minder onder diegenen die zich het dichtst bij Israël betrokken voelen: de orthodoxen. Zevenenveertig procent van hen meent dat het vredesproces een andere oorlog naderbij zal bren-

[p. 69]

gen. Toch zegt tweederde van de Amerikaanse Joden al Israëls overeenkomsten met de Palestijnen te accepteren, ongeacht hun persoonlijke mening.

Bij nader inzien valt het met het de directe betrokkenheid van de Amerikaanse Joden in de Israëlische politiek dus wel mee. Eigenlijk is dat niet verwonderlijk: hoe zou een moderne, democratische staat als Israël dergelijke buitenlandse inmenging kunnen tolereren? Ook al zijn de Amerikaans-Joodse rechts-extremisten in de media misschien niet weg te denken, in de dwarsdoorsnede van de gehele Amerikaans-Joodse gemeenschap zien wij weinig van hen terug.

Israëls tegenstellingen

In Israël lijkt de situatie zorgwekkender. De moord op negenentwintig Arabische moslims in de grot van Machpela te Hebron werd uitgevoerd door de religieuze Baruch Goldstein. Yitzhak Rabin werd door rabbijnen vogelvrij verklaard en door de religieuze Yigal Amir vermoord. En dan zijn er de voortdurende protestacties van de veelal religieuze Israëlische bewoners van de Westelijke Jordaanoever tegen het regeringsbeleid. Kunnen wij spreken van een extremisering van het Jodendom?

Het is van belang te weten dat van de ongeveer honderdtwintigduizend Israëlische bewoners van de Westelijke Jordaanoever en de Gaza-strook, ruim vijftien procent, dus zo'n achttienduizend mensen, Amerikaans staatsburger is^6.. De immigratie van achttienduizend Amerikanen in het Midden-Oosten gaat onvermijdelijk samen met de transplantatie van Amerikaanse waarden en normen in de Israëlische samenleving. Met de komst van de Amerikanen op de Westelijke Jordaanoever hebben de Amerikanen ook een stuk Amerikaanse maatschappij meegebracht. In iedere democratie nemen zowel de volksvertegenwoordigers als de burgers zelf deel aan het politiek beslissingsproces. In Israël neemt de bevolking aan dat beslissingsproces voornamelijk deel door middel van een krachtig en voortdurend nationaal debat in de media. Maar ook demonstraties vervullen een belangrijke functie. In de Verenigde Staten daarentegen is het aandacht trekken van de media door middel van protestcampagnes (denk aan de abortus-bewegingen!) en burgelijke ongehoorzaamheid een belangrijk democratisch principe. Op zichzelf zijn beide democratische systemen passend en werkzaam. Transplanteren wij een gedeelte van het ene systeem echter in het andere, dan worden beide ontwricht.

De protestacties van de Israëlische Westoever-bewoners zijn, in tegenstelling tot protestacties van andere bevolkingsgroepen, veelal acties van burgelijke ongehoorzaamheid. De acties zijn dus van een Amerikaanse democratische aard, maar doen zich voor in een Israëlische politiek en maatschappelijk klimaat. Dit betekent niet dat de religie niet wordt gebruikt bij de pogingen de politieke doelstellingen te bereiken. Dit wordt bevestigd door de ontstane Baruch Goldstein-verering van groepen religieuze Joden, maar ook door Yigal Amirs getuigenis ‘in Gods Naam’ te hebben gehandeld.

Een - foutief! - instrumenteel gebruik van de religie voor politieke doeleinden houdt echter geenszins een verandering van de essentie van de religie in. Ook dit bleek na de moord op Yitzhak Rabin. Het Joods religieus leiderschap en de religieuze (maar ook andere) partijen in Israël hebben niet alleen officieel en openbaar de moord veroordeeld, maar ook alle moeite gedaan de nationale eenheid in de politiek en in het land terug te brengen.

Angst voor (onder meer) toenemende terreur wanneer Israël territoriale concessies zou doen had de maatschappij sterk verdeeld. Toen na het sluiten van de akkoorden met de PLO die angst steeds gegronder bleek, werd het nationale politieke èn publieke debat enorm verhard. Iedere bevolkingsgroep in Israël, politiek rechts èn links, religieus èn seculier, heeft hierin zijn aandeel gehad, getuige onder meer de politieke slogans van zowel oppositieleider Benyamin Netanyahu als van Yitzhak Rabin. Zo bezigde Netanyahu veelal populistisch-hitserige uitspraken en zag oogluikend toe hoe zijn partij-aanhangers Rabin in het openbaar vergeleken met Nazi's en Arafat - tot zijn verzoening met Israël een der grootste terroristen. Rabin, zijn partijgenoten en andere voorstanders van zijn beleid spraken op hun beurt over ‘de vrienden van de vrede’ en de ‘vijanden van de vrede’, waarbij men met ‘de vijanden’ doelde op collega's van de oppositie-partijen. Deze met opzet ongenuanceerde en maatschappelijk verdelende uitspraken transformeer-

6. AVRO's Televizier, 26-11-1995.

[p. 70]

den critici van het regeringsbeleid tot ‘vijanden’ en droegen mede bij aan de verstikking van de politieke oppositie. Geen verbazing noch verontwaardiging dat een Jood zijn mede-Jood vermoordt, is dan ook de meest gepaste reactie. Wij kunnen wel andere zaken vaststellen. De politieke oppositie was, mede door de regeringspropaganda, verlamd geraakt, juist op een moment dat door de toenemende terreur de behoefte van de bevolking aan een alternatief voor het regeringsbeleid sterk was gegroeid. Zó schrijnend diep was de politieke en nationale verdeeldheid dat een politieke moord niet uit kon blijven. De moord op Rabin deed menigeen ineens vergeten dat een Jood vóór alles gewoon een mens is.

Dat het politieke debat ook eerlijker en doelmatiger kan zijn bewijst de na de moord gewijzigde vorm van het debat. Juist daarom is het te betreuren dat de linkse regeringspartijen wel nog steeds spreken over de ‘vijanden van de vrede’ en de ‘tegenstanders van het vredesproces’ - alsof oppositieleider Benyamin Netanyahu een oorlog voor zijn kinderen wenst. Desondanks bleek de wederzijdse ontmoeting en samenwerking, ook na de reeks moordaanslagen van de Hamasbeweging, afgelopen februari en maart, de hoofdzaak in de Israëlische politiek en maatschappij. Misschien geven Potoks slot-synthesen soms toch wel een reëel beeld van de Joodse wereld. Moge deze realiteit doorzetten.

Literatuur

American Jewish Historical Society, Publications of the, no. 3 (1895), ‘Washington's Reply to the Hebrew Congregration in Newport, Rhode Island’.

Friedman, Robert L., Zealots for Zion, inside Israel's West Bank settlement movement. Rutgers University Press, 1992.

Lipset, Seymour Martin, & Raab, Earl, Jews and the New American Scene. Harvard University Press, 1995.

Market Facts, Inc.: ‘American Jewish attitudes toward Israël and the peace process. A public opinion survey, conducted for the American Jewish Committee, August 7-15, 1995’.

Sklare, Marshall, ed., ‘Understanding American Jewry’. New Brunswick, NJ: Transaction Books, 1982.