Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 75]

Poste restante
Ron Elshout

Een troostgedreven hand

Psalmen en andere gedichten (Querido), de 160 (!) bladzijden tellende nieuwe bundel van Leo Vroman, begint met een reeks van veertien psalmen, die aan het eind, ook in een Engelse versie zijn opgenomen. Vroman gaat hierin niet in gesprek met, of zo men wil: in gebed tot God, maar rekent al in Psalm I af met een traditioneel godsbeeld en vervangt dat door het begrip ‘Systeem’:

Systeem! Gij spitst geen oog of baard
en draagt geen slepend kleed;
hij die in U een man ontwaart
misvormt U naar zijn eigen aard
waar hij ook niets van weet.

Systeem, ik noem U dus geen God,
geen Heer of ander Woord
waarvan men gave en gebod
en wraak wacht en tot wiens genot
men volkeren vermoordt.

Systeem! Lijf dat op niets gelijkt,
Aard van ons hier en nu,
ik voel mij diep door U bereikt
en als daardoor mijn tijd verstrijkt
ben ik nog meer van U.

Dat Vroman ‘Systeem’ schrijft en niet ‘Leven’, terwijl hij dat wel lijkt te bedoelen, wil niet zeggen dat hij pretendeert het systeem te doorzien. Je zou, met Vromans laatste bundels als Fractaal (1986), Dierbare ondeelbaarheid (1989) en De godganselijke nacht (1993) en zijn belangstelling voor fractaalstructuren in gedachten, kunnen zeggen dat de wegen van dat ‘Systeem’ duister en ondoorgrondelijk zijn. Elders in de bundel schrijft Vroman dan ook: ‘Hoe meer ik leef hoe meer ik mij herken / als een enkel onbegrijpelijk systeem / waar ik uiterlijk de chauffeur van ben / maar onbegrijpelijke besluiten neem’. Dat leidt bij Vroman niet tot cynisme, eerder tot meer nieuwsgierigheid: ‘Ik heb al vijfenveertig jaar / bloed beschreven, bloed bekeken, / bloed vergroot en vergeleken / en ik raak er nooit mee klaar’.

Er is echter één zekerheid en die bestaat eruit dat verval en uiteindelijk de dood deel uitmaken van het ‘Systeem’. De tachtigjarige dichter heeft een paradoxale relatie met de dood. Enerzijds leeft hij in het besef dat sterven een onderdeel uitmaakt van het ‘Systeem’ (‘Wij zijn een wankel onderkomen / voor wat wij zijn’) en daarom kan hij het prachtige gedicht ‘In ieders donker’ nuchter met een biologische opvatting besluiten: ‘sterven een kentering, verder niets’. Anderzijds roept hij in ‘Psalm III’: ‘Systeem, ik ben maar één getal / en tel U nog niet goed, / maar dat ik U met mijn verval / zodra dat komt, verminderen zal, / vertel mij hoe dat moet, // O dat ik U met mijn verval / klein maar voorgoed verminderen zal, / waarom, waarom dat moet?’ Vooral uit die laatste regel blijkt dat het sterven als biologisch verschijnsel nog wel te relativeren valt, maar dat dit nog geen relativering van het leven inhoudt - integendeel!

Waar Vroman een gedicht begint met ‘Schreef ik maar oude verzen die beginnen / met “Vlam”, “Ik ween” [...]’ klinkt het naar Marsmans gelijknamige gedicht. Nu heb ik me nooit aan de indruk kunnen onttrekken dat Marsmans poëzie sterk lijkt op het harde zingen van een bang kind-in-het-donker. Marsman is niet werkelijk vitaal: hij overschreeuwt eerder zijn doodsangst. Vromans poëzie is wat dat betreft het tegendeel: niet ‘vitalistisch’, maar vitaal, barstend van

[p. 76]

leven en liefde. Die legt zich weliswaar neer bij ‘het meest mogelijke niets’ als biologische onontkoombaarheid, maar des dichters bekommernis gaat in hoge mate uit naar ‘afwezigheid’ waar hij zich tegen verzet. Vromans waarneming gaat zo: ‘de zon scheen en / we zagen een meisje / uit haar muiltjes verdwenen’. Het niets dat juist het afwezige oproept. Dat doet denken aan de ongetwijfeld retorisch bedoelde vraag die Vroman stelt in zijn achtste psalm: ‘Systeem [...] / is door U ook de dood misschien / als lafenis bedoeld [...]?’. Vromans vitaliteit komt juist voort uit het besef dat het leven eindig is, een reden te meer om zich aan het leven te laven.

Het andere oude vers, ‘Ik ween’, was van Willem Kloos die in zijn treurnis om een (te) jong gestorvene weende ‘om bloemen in de knop gebroken / en vóór den uchtend van haar bloei vergaan’. Het is ongetwijfeld geen toeval dat Vroman naar dit gedicht verwijst, want een natuurlijke dood mag dan biologisch acceptabel zijn, omdat hij deel uitmaakt van het ‘Systeem’, de daaropvolgende afwezigheid is dat niet en helemaal niet als die dood niet in het ‘Systeem’ past, omdat hij gewelddadig is of wanneer het een kind betreft: ‘Ik vind graag een stervend kind / veel meer dan een groot man / van zijn eigen leven kan / vinden en toch nooit vindt.’ Au fond is Vromans poëzie geëngageerd, ze is een oproep tot leven, liefde, nieuwsgierigheid. Ze is daarbij beurtelings traditioneel, experimenteel, dagboekachtig, parlando. Ze accepteert de dood als een onvermijdelijk onderdeel van het ‘Systeem’, maar verzet zich tegelijkertijd tegen het nietzijn dat daar op volgt. Ze wil niet uitsluitend poëzie zijn, maar raakt steeds betrokken op de realiteit van ook ‘onbegaanverre buren’ (vooral wanneer het gaat om in oorlog of door ander geweld geraakte kinderen legt Vroman een grote betrokkenheid aan de dag) en wordt - een wonder! - nergens sentimenteel. Wat hij in ‘Ik joods?’ zegt over de bijbel, ‘Van liefde is de bijbel het skelet, / nergens de huidgloed van het ware leven’, geldt in hoge mate voor zijn eigen poëzie niet.