Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 43]

Peter-Paul Verbeek
Eén knotserige boel
Over de filosofie van Belcampo

‘De titel De filosofie van het belcampisme is de meest arrogante stunt die ik ooit heb uitgehaald. Vooral door dat woord niet met een hoofdletter te schrijven alsof het een dagelijks begrip geldt, net als violist en pacifist. Zoiets heeft geen enkele filosoof aangedurfd, zelfs Hegel niet’. Aldus Belcampo in zijn ‘interactieve’ biografie De eerste Nederlandse tiftie (1983), die Wim van Dijk met hem schreef. De titel De filosofie van het belcampisme is niet alleen arrogant, maar ook een tikje tragisch. Een isme ontstaat immers gewoonlijk bij de gratie van anderen die een denkweg dermate de moeite waard vinden dat ze hem navolgen. Belcampo meende het echter alleen af te kunnen en verabsoluteerde zichzelf tot isme. Tevergeefs. Het belcampisme bestaat alleen als titel van een boek - een boek dat niet verkocht en waarvan de resterende exemplaren door Belcampo zelf moesten worden opgekocht om ze voor verramsjing te behoeden. Terwijl hij als literator en filosoof toch van de oude Grieken geleerd moet hebben waar overmoed zoal toe kan leiden.

De filosofie van het belcampisme is geen literair geschrift met een filosofisch sausje, maar wel degelijk een poging tot een oorspronkelijke bijdrage aan de filosofie. Belcampo heeft er lang aan gewerkt en beschouwde het boek zelfs als zijn hoofdwerk. Hoe terecht was dan het lot dat het boek beschoren was? Hoe serieus moet het genomen worden als filosofisch geschrift?

Mensleer

De filosofie van het belcampisme beslaat twee delen: een ‘expositie’ van Belcampo's eigen wijsgerige inzichten en een ‘confrontatie’ van deze inzichten met de wijsgerige traditie - van de pre-socratici tot en met Merleau-Ponty. De expositie is opgebouwd rondom twee kernen: een mensleer en een ethiek. Beide kernen zijn gebaseerd op de evolutietheorie.

Aangezien de mens uit het dier is geëvolueerd, moet het eigenlijk menselijke volgens Belcampo begrepen worden vanuit het dierlijke instinct. Dit instinct wordt naar zijn mening gevormd door vier elementen: zintuiglijke prikkeling, overbrenging van de prikkel, emotie die de prikkel teweeg brengt en handeling die volgt op de prikkel. Het eigenlijk menselijke bestaat in het vermogen om deze elementen, die bij een dier altijd op dezelfde manier samengaan, te ontkoppelen.

Bij een mens hoeft bijvoorbeeld op een prikkel niet per definitie een bepaalde handeling te volgen: een mens kan ten aanzien van een groot aantal handelingen kiezen of hij ze al dan niet zal verrichten. Bovendien kunnen bij een mens een emotie en een bepaald handelingspatroon volgen op een voorstelling in plaats van op een daadwerkelijke zintuiglijke prikkel. De elementen van het instinct zijn bij de mens dus onderling ontkoppeld en losgekoppeld van de omgeving waarvan de prikkels afkomstig zijn.

Belcampo's mensleer heeft volgens hem het voordeel dat ze een concept als ‘de rede’ geheel overbodig maakt. De mens onderscheidt zich niet van het dier door zoiets mysterieus als zijn ‘rede’, maar eenvoudigweg door het gegeven dat de elementen van de reactieketen van zijn instinct losgekoppeld kunnen worden van elkaar en van de omgeving.

Vrolijke associaties

Je komt maar zelden een antropologie tegen die met een zo grote lichtvoetigheid en levendigheid ten tonele wordt gevoerd. Het is fascinerend om Belcampo aan het werk te zien. Zijn grootste verdienste daarbij is de toegankelijke wijze waarop hij bij de lezer een gevoeligheid voor wijsgerige probleemstellingen op weet te roepen.

De wijze waarop hij deze probleemstellingen te lijf gaat, is naar mijn mening echter minder geslaagd. Aan het begin van zijn boek definieert Belcampo het

[p. 44]

filosoferen als ‘het beschouwen van iets vanuit een algemeen gezichtspunt’. Dit betekent voor hem dat je als filosoof moet abstraheren van je eigen situatie, cultuur en zelfs mens-zijn. Nog afgezien van de vraag of een dergelijke abstractie wel mogelijk is, moeten we hieruit wel concluderen dat Belcampo kiest voor een systematische vorm van filosoferen en niet voor het evocatief tegenwoordig stellen van aspecten van de werkelijkheid die zich niet laten systematiseren. Wanneer een dergelijke vorm van filosoferen wordt gekozen, committeert men zich aan het helder en duidelijk definiëren van begrippen en het goed onderbouwen van redeneringen en uitgangspunten. Helaas is dit precies wat ontbreekt aan De filosofie van het belcampisme. De wijze waarop Belcampo bijvoorbeeld zijn idee van de ontkoppeling - die op zich uitdagend en origineel is - uitwerkt, is dermate onoverzichtelijk dat deze paragrafen werkelijk irritant zijn voor degenen die proberen te volgen wat hij bedoelt. Ik stel me graag open voor een moeilijk toegankelijke tekst wanneer de schrijver zijn best heeft gedaan zijn gedachten helder uit te leggen. Belcampo lijkt zich echter weinig aan te trekken van zijn lezers en associeert vrolijk - dat wel - de ene paragraaf na de andere bij elkaar.

Het regent ontkoppelingen: tussen instinct en voorstelling (het voorstellende denken), tussen herinnering en voorstelling (het fantaserende denken), tussen denken en voorstelling, tussen denken en gevoel (beide behorend bij het abstracte denken). Op zich zijn het allemaal heel zinnige concepten, maar hoe verhouden ze zich tot elkaar? Op welke elementen uit de reactieketen hebben ze betrekking? Eerst wordt verteld dat de elementen van de reactieketen ontkoppeld worden en dan worden er opeens heel andere zaken ontkoppeld: instinct en voorstelling, denken en voorstelling, denken en emotie, herinnering en voorstelling. En waar komen deze nieuwe begrippen, die blijkbaar wezenskenmerken van het mens-zijn aanduiden, opeens vandaan?

De stelling dat ‘de rede’ op grond van Belcampo's evolutionaristische inzichten een overbodig concept is geworden komt bovendien volledig uit de lucht vallen. Ze wordt noch onderbouwd, noch uitgewerkt. En dat terwijl ze strijdig lijkt te zijn met de rest van het betoog, waar ‘het denken’ een zeer grote rol in speelt. Hij heeft het zelfs in soorten: voorstellings-denken, abstract denken, fantaserend denken. Is denken niet dat wat de rede doet? Als in het ‘belcampiaanse stelsel’, zoals hij het zelf wel genoemd heeft, de rede inderdaad als overbodig begrip terzijde geschoven kan worden, zal op zijn minst uitgelegd moeten worden waarom dat zo is en op welke wijze het denken iets anders is dan ‘de rede’.

Ethiek

De andere kern van Belcampo's wijsgerige onderneming bestaat, zoals gezegd, uit een ethiek. Ook deze ethiek is gebaseerd op inzichten uit de evolutietheorie. Volgens Belcampo heeft de evolutie verwarring teweeg gebracht ten aanzien van de ethiek. Wanneer we het menselijk samenleven vanuit evolutionair oogpunt beschouwen, moeten we namelijk concluderen dat er drie typen samenleven mogelijk zijn: samenleven volgens ‘de ethiek van de jungle’, volgens ‘de ethiek van de groep’ en volgens ‘de ethiek van de naaste’. De ethiek van de jungle is gericht op zelfbehoud: goed voor je eten zorgen, jezelf zo goed mogelijk tegen vijanden beschermen en zoveel mogelijk nageslacht ter wereld brengen. Wanneer wezens echter in groepsverband gaan leven is het niet meer primair het zelfbehoud dat telt, maar het behoud van de soort. Vervolgens ontstaan er binnen de groep kleinere groepen van ‘naasten’. Deze naasten kiezen in eerste instantie voor elkaar, aangezien de groep als geheel te groot is om zich ervoor verantwoordelijk te achten.

Zo werken er drie onderling conflicterende ethische stelsels door elkaar heen. Dit wekt verwarring: volgens de ethiek van de jungle is bijvoorbeeld het vermeerderen van je individuele bezit een deugd, volgens de ethiek van de naaste is het diefstal en de ethiek van de groep kan gezien worden als een tussenvorm tussen beide. Hoe aan deze verwarring te ontkomen? Door een nieuw, algemeen uitgangspunt voor menselijk (samen)leven te formuleren.

Kan dat wel, een algemeen uitgangspunt? Volgens Belcampo wel. Het is weliswaar zo dat verschillende culturen een verschillende ethiek hebben, omdat ethiek nu eenmaal een produkt van de natuur is, maar als er een fundament is dat voor iedereen evident is,

[p. 45]

kan er wel degelijk van een algemeen beginsel gesproken worden.

Dit voor iedereen evidente fundament meent Belcampo te hebben gevonden in een zeer alledaags gegeven: het gegeven dat wij allen hier op aarde een zekere tijd door te brengen hebben. Dit feit geeft ons de plicht deze tijd met z'n allen zo aangenaam mogelijk te maken. Niet dat we het eigen genot volgens Belcampo ten koste van anderen moeten verwerven. Belcampo's ethiek is geen antiek hedonisme maar veeleer een soort ‘verlicht’ hedonisme, dat ieder de ruimte geeft het leven op zijn of haar manier te leven zonder het voor anderen te verpesten. Belcampo predikt ook geen onmatigheid, want zijn credo luidt: vermijd de onlust en verfijn de lust. Zijn ethiek vat hij samen in de stelregel: Lekker leven en lekker laten leven. Ziehier de categorische imperatief van Belcampo.

Belcampo's ethiek is uitdagend geformuleerd en kan gezien worden als een adequate uitdrukking van het moderne levensgevoel. Zijn pretentie dat ze als algemeen fundament voor alle ethiek kan dienen, lijkt me echter ongegrond. Als er iets cultuur-en tijdsafhankelijk is, is het wel de ethiek. Het is inderdaad een gegeven dat we hier op aarde een tijd hebben door te brengen, maar dit gegeven is volstrekt niet neutraal. Het zal binnen verschillende culturele contexten verschillend worden geïnterpreteerd en dus niet per definitie leiden tot de stelregel ‘lekker leven en lekker laten leven’. De christelijke heiligen, met wie Belcampo zich toch uitvoerig heeft ingelaten, stierven de marteldood echt niet omdat ze lekker wilden leven en laten leven. Het gegeven van hun bestaan op aarde betekende voor hen niet de plicht er met z'n allen iets lekkers van te maken, maar om zich voor te bereiden op het Rijk Gods. Het carpe diem is een historisch gegeven en geen absoluut en eeuwig uitgangspunt.

Voetnoten

In het tweede deel van De filosofie van het belcampisme confronteert Belcampo zijn eigen stelsel met de wijsgerige traditie. Zo kondigt hij het althans aan. In werkelijkheid blijft deze confrontatie vaak uit en beperkt Belcampo zich veelal tot het op luchtige wijze bespreken van een groot aantal filosofen.

Het is overigens geruststellend dat Belcampo zich deze onderneming tot taak stelt. Aan het begin van zijn boek laat Belcampo zich namelijk laatdunkend uit over de academische filosofie, omdat die de filosofie alleen maar als onderwerp heeft en dus zelf geen filosofie zou zijn. De filosofiestudent verhoudt zich volgens Belcampo tot de filosoof als de kunsthistoricus tot de kunstenaar. Een dergelijke gedachtengang treft men trouwens vaker aan bij schrijvers met filosofische inslag. Mulisch bijvoorbeeld doet het academische filosoferen vaak af als ‘filosofeneren’ of ‘filosofologie’. Op onze universiteiten wordt niet gefilosofeerd, maar worden alleen voetnoten geplaatst bij andere filosofen. Gelukkig bewijst Belcampo hoe levend en oorspronkelijk dit plaatsen van voetnoten kan zijn, door zich, evenals de ‘filosofologen’, uitvoerig ‘filosofenerend’ uiteen te zetten met de wijsgerige traditie - zo uitvoerig zelfs dat deze uiteenzetting bijna drie kwart van zijn boek beslaat.

Belcampo's belezenheid is enorm. Bovendien is zijn kritische beschouwing van veel denkers uitermate scherpzinnig en vakkundig ironisch. Mening filosofoloog zou in zijn handjes wrijven als hij voetnoten van deze literaire kwaliteit kon schrijven. Belcampo veronderstelt echter wel een vertrouwdheid met de grote denkers uit ons verleden: indien die niet aanwezig is, zal de lezer veel ontgaan. Voor de enigszins onderlegden kan het tweede deel van De filosofie van het belcampisme zeker concurreren met een bestseller als De wereld van Sofie. Wat dit betreft is het floppen van het boek onbegrijpelijk.

Toch geldt ook voor het tweede deel van Belcampo's boek een soortgelijke kritiek als voor het eerste: vanuit literair oogpunt beschouwd is het meesterlijk, maar filosofisch gezien voldoet het maar gedeeltelijk. Belcampo mist in zijn bespreking van sommige denkers net de kern van hun gedachten. Dit wordt des te storender als hij hen verwijt dat zij zaken niet zien die zij tochwerkelijk beter hebben weten duidelijk te maken dan hijzelf.

Bijvoorbeeld. Aan het eind van het eerste deel vraagt Belcampo zich af of er na al zijn vragen stellen en twijfelen nog wel iets positiefs overblijft. Zijn antwoord luidt dat er inderdaad zoiets aanwezig is, ‘iets, dat niet uit de rede voortkomt maar veel dieper weg: uit ons wezen. Het is dan ook geen verstandelijke conclusie, maar een gevoel, het gevoel dat overal in

[p. 46]

meespeelt en bij geen enkel mens ontbreekt: het gevoel van de verbondenheid met de wereld’.

Als er één thema is dat een grote rol heeft gespeeld in de wijsbegeerte van deze eeuw, is het wel deze verbondenheid van mensen met de wereld. De existentieel-fenomenologische wijsbegeerte van lieden als Heidegger, Jaspers en Merleau-Ponty, die alle drie door Belcampo worden besproken, is doortrokken van het besef van de menselijke verbondenheid met de wereld. Heidegger beschouwt het in-der-Welt-sein als structuurkenmerk van het menselijke zijn, Merleau-Ponty spreekt van ètre-au-monde, Jaspers zelfs letterlijk van ‘verbondenheid met de wereld’. Hun visie is geenszins afstandelijk-verstandelijk van aard, maar is een evocatieve verwoording van een levende ervaring. Een ervaring die Belcampo blijkbaar deelt. Waarom schildert hij Heidegger dan alleen af als een zwarte-kousen-christen, Jaspers als een drammer en Merleau-Ponty als iemand wiens grootste verdienste het is dat hij het katholicisme wat meer bij de tijd heeft gebracht?

Paradox

Belcampo's vraag of er nog wel iets positiefs overblijft na al het twijfelen en vragen stellen is trouwens opmerkelijk. Weliswaar twijfelt Belcampo veel in zijn boek en stelt hij veel vragen, maar hij heeft tegelijkertijd overal een antwoord op. Zoveel onzekerheid zaait hij niet. Hij verwijt de filosofie dat ze steeds heeft gezocht naar absolute fundamenten en poneert vervolgens een volstrekt dichtgetimmerde visie op de wereld die gefundeerd is op de voor hem onwrikbare waarheid van de evolutietheorie. Die theorie staat zelfs zo centraal dat ik mij bij het lezen van het eerste deel van het boek vaak heb afgevraagd of ik hier nu biologie of filosofie voor me had.

Wat de filosoof kenmerkt, is de verwondering, zegt Belcampo, en ik zeg het hem graag na. ‘Hier ligt iemand die zijn hele leven heeft rondgelopen met van verbazing open mond’, mag er in zijn grafsteen gebeiteld worden. ‘De wereld is niet rechtlijnig maar één knotserige boel’. Hij wil deze boel graag vol verwondering de boel laten, maar heeft zich toch behoorlijk wat moeite getroost de knots te polijsten. Of is dit de paradox van alle filosofie?

Over de receptie van zijn boek schreef Belcampo in De eerste Nederlandse tiftie: ‘[...] dezelfde vrijmoedigheid als tegenover de heiligen van de kerk, nu tegenover de heiligen van de intelligentsia, zint soms vakkundigen maar matig. Kwamen er in het eerste geval reacties die regelrecht uit de jaren van de Inquisitie stamden, in het laatste geval was er soms iets van: het is een aardig kereltje, maar hij moet zich nu niet gaan verbeelden met de grote mensen mee te kunnen praten’.

Hopelijk zegt dit citaat meer over Belcampo dan over de zogenaamde ‘intelligentsia’ waardoor hij zich aangevallen voelt. Belcampo kan meepraten, dat heeft hij bewezen. Trouwens: iedereen kan meepraten, want we zijn allemaal grote mensen. En Belcampo is zelfs een zeer goed prater.

Het kan alleen beter.