Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 3]

Anthony Mertens
Het onderaardse lachen

Toen ik onlangs verhalen van Belcampo herlas, moeten sommige zinnen met elektrische schokjes mijn hersenschors hebben geprikkeld, waardoor een kortstondige gewaarwording van een vroegere gebeurtenis naar boven kwam. Ik had er gedurende lange tijd niet meer aan gedacht, maar nu, bij het lezen, bevond ik me ineens laat op een avond in een duistere bosrijke omgeving. Ik had die dag met iemand, ik weet niet meer wie, een urenlange wandeltocht achter de rug, we waren verdwaald en tenslotte op een schaars verlichte weg terechtgekomen. Na kilometers lopen hadden we een bushalte gevonden, maar onze opluchting was van korte duur geweest: volgens het dienstrooster was de laatste bus al lang de halte gepasseerd. In de hoop dat een auto op dit late uur voor ons zou stoppen sjokten we verder op de weg, waarvan we niet wisten waar die heen leidde. De zachte wiekslagen van onzichtbare vogels, het ruisen van de bomen brachten bij mij een lichte verontrusting teweeg. Geen auto passeerde ons, geen licht was er in de wijde omgeving te bekennen. Ten einde raad en oververmoeid besloot mijn begeleider dat we de rest van de nacht zouden doorbrengen aan de rand van het bos, tot het ochtendgloren wanneer we zouden kunnen zien waar we waren en het verkeer weer op gang zou komen.

Omdat ik onmogelijk de slaap kon vatten en ik in elke boom of struik een boosaardig dier meende te ontwaren, besloot mijn tochtgenoot dat we elkaar verhalen zouden vertellen om de tijd te korten. Toen hoorde ik voor het eerst het verhaal van Oosterhuis.

De prikkels die naar mijn hersenschors werden verzonden activeerden de mysterieuze gewaarwording van een coïncidentie, het samenvallen van twee minieme voorvallen waardoor men het vermoeden krijgt van een betekenis die zich niet laat doorgronden. Voor een dèja vue ben ik nooit zo ontvankelijk geweest omdat ik de verhalen daarover altijd beschouwde als een wisselvallig schouwspel van de psyche, die zich bij overbelasting gemakkelijk om de tuin laat leiden. Toch had ik bij deze fysieke gewaarwoording van lichte huivering - een kille luchtstroom veranderde mijn huid een luttele seconde in kippenvel - wel degelijk het gevoel van een dèja lu: ik had de zinnen eerder gelezen. Gehoord, corrigeerde mijn bewustzijn en toverde - met niet meer dan een ritselend gebaar - een herinneringsbeeld uit zijn hoge hoed. Ik schat dat er dertig jaar tussen heeft gelegen: tussen die nachtelijke verhalen, verteld aan de rand van een bos, en de avond waarop ik - met het oog op een bloemlezing - de verhalen van Belcampo herlas. In die tussenliggende periode heb ik er een paar daarvan nog wel eens horen navertellen, ik heb er nog wel eens doorheen gebladerd, maar meer om de tijd te verdrijven. Bij die gelegenheden heb ik soms bedacht dat de kracht van de verhalen van Belcampo pas werkelijk tot zijn recht zou komen wanneer je ze zou horen in hun natuurlijke omgeving, op geschikte tijdstippen. Belcampo is in zijn verhalen de erfgenaam van die vertellers die ooit in van de wereld afgesloten dorpen de winteravonden bekortten door elkaar verhalen op te dissen over raadselachtige gebeurtenissen die zich in een ver verleden in hun streken hebben afgespeeld. Hij is de erfgenaam van de vertellers die hun gehoor, vermoeid na gedane arbeid, tracteerden op onderlinge geschiedenissen, niet alleen omwille van louter verstrooiing, maar ook om het om hen heen geschaarde publiek te verzoenen met de wisselvalligheden van hun lot. Meer dan eens heb me ik bladerend door zijn bundels betrapt op een hang naar nostalgie, naar een nog niet door beelden bestormd leven, waar alleen al het timbre van een stem je de illusie kan geven dat je bij elke afslag een nieuw verrassend vergezicht wordt geboden. De vertelstijl van Belcampo geeft je door de wijze waarop hij zijn verhalen inleidt, door de suggestie van de raadgevingen, door de verrassende wendingen die de loop van zijn verhaal aanneemt de indruk dat hij met je meewandelt door een herkenbaar landschap. Hij leidt je argeloos over 's heren wegen tot je ineens merkt dat je in een gebied terecht bent gekomen dat je nooit eerder hebt betreden, en je niet langer weet of je droomt. Ja, bladerend door de verhalen van Belcampo heb ik wel eens gedacht dat hij zo'n verteller was

[p. 4]

die je 's avonds laat in een afgelegen herberg tegen zou kunnen komen en die je naar de wind zou kunnen laten luisteren en die op het ritme van de klapperende luiken de lotgevallen van ongrijpbare geesten bezingt. Als je zijn verhalen nu leest, maken ze - zou een moderne criticus kunnen opmerken - een gedateerde indruk, alsof ze afkomstig zijn uit een tijdperk, waar de rust van de natuur nog net niet verstoord is door de verworvenheden van de techniek, het geraas en gebral van voortjakkerende auto's, voorbijdenderende hogesnelheidstreinen, als gillende varkens neerdalende vliegtuigen. Maar schuilt in die gedateerdheid niet juist zijn charme, de aantrekkingskracht van een kunst die verloren lijkt te zijn gegaan met het verdwijnen van de intense duisternis waarin de verlaten landschappen vroeger gehuld moeten zijn geweest?

De vertelkunst overleeft misschien nog in de kinderkamer, waar de ouder het kind voor het slapen gaan troost met een verhaal. Zo heb ik al vroeg een van de sterkste krachten van het vertellen mogen ervaren: er worden angsten door bezweerd. Daarin schuilt voor mij in de eerste plaats de charme van Belcampo's verhalen: aan alles merk je dat ze uit de orale verteltraditie stammen. Met hun wonderlinge mengeling van sprookjesachtige en mythische motieven, de melange van motieven uit spookverhalen en ‘unheimliche Geschichten’ en hun Bijbelse allusies roepen ze de angsten te voorschijn die onze verre voorouders moeten hebben gehad bij de overgang van de ene biotoop naar de andere. Misschien is die oeroude wisseling van biotoop de geboortegrond van het vertellen geweest. (Ik ontleen deze gedachte aan Hans Blumenberg). De beste verhalen van Belcampo zinspelen op deze oeroude angsten die in ons liggen te slapen, maar hun kop opsteken wanneer we op een zwart gat stuiten in onze kennis van de wereld. Op die late avond, dertig jaar geleden, zal ik aan die angst herinnerd zijn geweest, zoals ook de verhalen van Belcampo, waarvan er mij bij die gelegenheid een verteld werd, bij mij die gedachte oproepen. Ze maken mij als lezer gevoelig voor een nieuwe horizon: we gaan met hem tot aan de grens van de wereld die we kennen en zijn vertellers werpen een blik over de rand. Daar worden we overvallen door de angst (in een ravijn te pletter te vallen, in een kloof te verdwijnen, ons zelf te verliezen.) De vertellers in Belcampo's verhalen stellen ons maar in geringe mate gerust door de verlokkende en tegelijkertijd afschrikwekkende grootheid die onze zintuigen overspoelt speculatief in kaart te brengen, zodat het ons onvertrouwde wordt vertaald in wat ons bekend is en de overweldigende angst (voor we weten niet wat) verandert in vrees (voor wat een naam, een gezicht gekregen heeft). Telkens brengt hij ons naar gebieden, waar ons bestaan zich ophoudt tussen droom en wakend bewustzijn, tussen leven en dood. En behoorde dat niet van oudsher tot de taak van het vertellen: niet om de tijd te doden maar om te fantaseren over wat de dood is. Dat doet Belcampo. Maar hij fantaseert niet zozeer over de hemel, over het laatste gericht: in zijn verhalen wordt de andere wereld betreden om met andere ogen te kunnen zien wat onze wereld behelst, wat leven is. Daarin vindt zijn vertelkunst zijn interesse: het bestaan van een tussengebied. Er zou een gedetailleerde topografie van deze overgangszones in de verhalen van Belcampo kunnen worden beschreven, zoals de werkelijkheid die we kennen ook niets anders is dan een wereld Tussen hemel en afgrond - de titel die Belcampo gaf aan de bundel verhalen die hij in 1959 publiceerde.

In die bundel komen we het verhaal ‘Uitvaart’ tegen, een verhaal dat mij, met zijn scènes van vreetorgieën en sexuele uitspattingen, dat hele spektakel van het exces, aan de verhalen van De Sade deed denken. In dat verhaal wordt verteld hoe de hoofdpersoon door een gat in de werkelijkheid valt (een beproefd topos in Belcampo's verhalen). Het is een krijgsgevangene die in een kerker word gegooid en op de bodem, in die benedenste duisternis tussen andere gevangenen, die meer dood dan levend zijn, met een uiterste krachtsinspanning probeert te overleven. Het verhaal appelleert aan onze eeuwige fantasie over het levend begraven zijn, de grenservaring geheel op zichzelf teruggeworpen te zijn. In dit verhaal over deze arena des doods, dit huiveringwekkende overgangsgebied, vervlecht Belcampo twee motieven die ook in zijn andere verhalen regelmatig terugkeren. Er lijkt voor de hoofdpersoon in dit verhaal maar een mogelijkheid uit de kloof te ontsnappen: hij beklimt de steile rotswand met een slavin, voor wie hij een bijzondere liefde heeft opgevat en met wie hij in een

[p. 5]

symbiotische verstrengeling de gehele omgeving kon vergeten: een kortstondig moment van ontsnapping, waarvoor men het definitieve sterven riskeerde. Dit Philemon-en-Baucis-motief gebruikte Belcampo bijvoorbeeld ook in ‘Liefdeszegepraal I’, waarin de hoofdpersoon door zijn geliefde uitgedaagd wordt te sterven als opperste bewijs van zijn liefde (‘O, ik zou zo vreselijk graag willen zien, hoe het ging als je stierf’) Bij Ovidius lazen we al over die goddelijke belofte dat de beide geliefden elkaar in de ogen zouden zien voordat zij beiden tegelijkertijd zouden sterven en in eik en linde zouden worden veranderd.

(foto: Chris van Houts)

Dan is er het tweede motief van het (slacht)offer, dat in het verhaal ‘Uitvaart’ kosmische dimensies krijgt. Elke historische verwijzing is er uit weggelaten, waardoor het effect ontstaat dat ik als lezer geneigd ben juist wel te denken aan historische manifestaties van deze situatie van vernedering, van deze dubbele manifestatie van overwinnaars en overwonnenen, van uitroeiing van een volk, van een taal. In het verhaal gebruikt de verteller het woord ‘stam’, ‘stamverband’ en dat wijst er op dat het er om te doen was een oeroude ervaring van het offer op te roepen, waarin het kwade is losgemaakt van subjectieve intenties. In het verhaal ontbreekt het woord schuld en toch moet je daar bij het lezen voortdurend aan denken, zoals in de verhalen van Kafka, waar die van Belcampo regelmatig aan doen denken.

Dit aspect van schuld (een verrassende visie op het thema) wordt meer zichtbaar in ‘Het verhaal van Oosterhuis’, dat ik tot het beste van Belcampo's werk reken. Daarin vertelt een vriend van de verteller wat hem is overkomen tijdens een expeditie in de binnenlanden van India. Hij reisde met zijn helpers door het meest grillige berglandschap dat hij ooit gezien had en dat zo'n indruk op hem maakte dat hij het doel van

[p. 6]

de onderneming (onderzoek naar de veestapel in deze contreien) allengs uit het oog verloor. Op een onbewaakt ogenblik verstapt Oosterhuis zich en valt door een spleet in de grond, tientallen meters naar beneden. Na uit zijn toestand van bewusteloosheid bij te zijn gekomen, bereikt een zacht zingen zijn oren. Het is afkomstig van een mensenschare die hij in het schemer niet goed kan onderscheiden. Een vrouw neemt de zorg over hem op zich, bij haar kan hij het genezingsproces na zijn val doormaken en zij wijdt hem in in de geheimzinnige wereld waarin hij is terechtgekomen: een hemel op aarde, in het verborgene bestaand, in het ingewand ver onder de oppervlakte van de gewone wereld. In permanente staat van bewondering aanschouwt hij het natuurschoon en de zeden en gewoonten van de volksstam die op hem een harmonieuze en gelukkige indruk maakt. Toch ontstaat er na verloop van tijd een lichte barst in dit opvallende levensgeluk: de hoofdpersoon begint te merken dat de anderen niet zo gelukkig zijn als hij niet in de nabijheid is. Het geheim wordt hem kort daarna geopenbaard wanneer hij in de kloof rondzwerft waar hij zelf eerder in was gevallen. Daar ontdekt hij slachtoffers die hetzelfde lot als hij hebben ondergaan, maar die de val niet hebben overleefd. Ze zijn van hun bezittingen beroofd en hun lijken worden door de onderaardse bewoners bezoedeld. Deze smet op het blazoen van de onderaardse bewoners maakt hem woedend: zij houden er wel heel erg valse praktijken op na. Hij werpt zijn vertrouwelinge de grootste beledigingen voor de voeten. Zij legt hem uit wat al die tijd voor hem verborgen is geweest: ‘Alles wat je gezien en gezegd hebt is waar. Wij gooien reizigers naar beneden en plunderen ze uit en sinds mensenheugenis heeft ons volk dit gedaan. Het was voor ons de enige manier om hier ons bestaan en ons geloof te redden. Wel hebben wij geleerd om alles wat de natuur ons geeft, zo veel mogelijk uit te buiten, maar het is toch niet voldoende, er móeten dingen van buiten bij komen. Het is een instelling geworden dat er steeds twee van ons boven zijn die daarvoor zorgen. Die mogen nooit meer in ons midden terugkeren en offeren zich helemaal op aan hun volk. Dat deze instelling een misdaad is en dat wij daarmee een grote zonde op ons laden weten wij, ja, ons hele leven is van dat besef doordrongen. Al ons doen en laten wordt gedragen door dit besef: de maat van de zonde voor ons volk is hier mee vol, elke zonde die daar bij komt is te veel. [...] Sinds eeuwen leeft er een heel sterke overtuiging in ons volk, een overtuiging, die, ofschoon men haar oorsprong niet kent, voortdurend sterker is geworden en dat is dit: wanneer ooit een vreemdeling die vreselijke val zal overleven, dat wonder zal een teken van genade zijn, dan zal daarmee bevestigd zijn, dat ons volk zich binnen de maat van zijn zonde heeft gehouden in al de voorafgaande tijd, dan zijn wij gered ondanks het ontzettende dat jij zopas gezien hebt. De eerste keer dat dit wonder gebeurde was met jou.’

Belcampo vertelt ons een bijna antropologische geschiedenis, waarin door het offer (de onderwereldbewoner die naar boven gaat en zich opoffert) en een totem (de overlevende bovenwereldbewoner) een gemeenschap zich kan vestigen en continueren. Opmerkelijk genoeg is voor de hoofdpersoon zijn verblijf aan de onderwereld een beleving van een utopie geweest waarin het goede en het kwade scherp onderscheiden waren. Toen hij daaraan ontsnapt was en in zijn gewone wereld teruggekeerd zag hij deze met andere ogen, onze wereld als een vagevuur, dat overgangsgebied, waar goed en kwaad in de daden van de mensen zich met elkaar hebben vermengd. ‘En ieder, die er tussen zit, ook al heeft hij van nature nog zozeer het juiste gevoel meegekregen, raakt op den duur de kluts kwijt.’ De kans is dan groot dat hij in gat valt tussen twee werelden in, waar geen vaste waarden bestaan, geen zekerheden. Daaruit worden nieuwe verhalen geboren.

Nu begrijp ik waarom ik laatst de gewaarwording van het déja-lu kreeg. De zinnen van ‘Het verhaal van Oosterhuis’ zogen mij in een gat van mijn geheugen. Ik kon mij de naam en het gezicht van mijn reisgenoot niet meer herinneren. Een vaag schuldbesef moet mij in de val hebben gelokt.