Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 58]

Ron Hoffman
Schaken met de lezer
The Luzhin Defense van Vladimir Nabokov

Chess is life
Bobby Fischer

Het is eigenlijk verrassend dat niet veel meer boeken schaken of schakers als onderwerp hebben; de complexe roman waarin een eigen, begrensde wereld wordt gecreëerd heeft vele raakvlakken met de afgesloten wereld (vierenzestig velden en tweeëndertig stukken) van het schaakspel. Vladimir Nabokov, geboren in 1899 in St. Petersburg en na de revolutie gevlucht naar Europa, heeft meerdere boeken geschreven waarin de lezer geconfronteerd wordt met een wereld met een eigen logica en een uitgebreid netwerk van verwijzingen waarin de regels van de gewone roman niet meer toepasbaar zijn. Met name Pale Fire, een gedicht compleet met voorwoord en uitgebreid notenapparaat en Ada, waarin een lang essay voorkomt en dat een compendium van vele andere boeken is, zijn boeken die het uiterste van de lezer vergen. In The Luzhin Defense gaat Nabokov nog niet zover, wel is het zijn eerste meesterwerk en zijn alle, voor zijn latere werken typerende thema's en technieken duidelijk waarneembaar.

Niet alleen in The Luzhin Defense, maar ook in andere boeken van Nabokov speelt schaken een rol van betekenis. Al heel vroeg in zijn leven, in 1918, heeft Nabokov een toneelstuk geschreven waarin een schaker voorkomt (‘Vesnoy’, ‘In de Lente’). In 1923 schrijft hij een lang gedicht (‘Solnechnyy Son’, ‘De Zon Droom’) waarin een koning zijn schaakkampioen naar het naburige land stuurt om door middel van schaakpartijen een conflict op te lossen. Het gedicht ‘Shakhmatnyy kon’ (‘Het Schaakpaard’), geschreven in 1927, is een duidelijke voorloper van The Luzhin Defense. Het gaat hier over een oude schaakmeester die de wereld als een schaakpartij begint te zien. Uiteindelijk wordt hij afgevoerd naar een gesticht. Net als Nabokov zelf is de hoofdpersoon van The Gift, Fyodor Godunov-Cherdyntsev, behalve schrijver, ook een probleemcomponist. In Lolita speelt nymphettenjager Humbert Humbert verschillende partijen met knapenjager Gaston. Nabokov heeft het over de ‘gloriettes and self-mate combinations’ van The Real Life of Sebastian Knight. In zijn autobiografie Speak, Memory beschrijft Nabokov op lyrische wijze hoe de inspiratie voor een schaakprobleem hem overvalt en vervolgens het werk, waarbij alle besef van tijd verdwijnt, om die inspiratie uit te werken tot een schaakprobleem. Nabokov beschrijft ook nog hoe met de compositie van een bepaald schaakprobleem een periode van zijn leven ten einde was gekomen; zijn moeizame leven in Parijs waar hij samen met vrouw en kind woonde van 1938 tot aan zijn emigratie naar Amerika in 1940.

Herhaling van een patroon

Zashchita Luzhina, de originele Russische titel van The Luzhin Defense, geschreven in Berlijn, verscheen eerst in het Russische emigranten tijdschrift ‘Sovremenny Zapiski’ in 1929 en kwam in 1930 als boek uit. Vanwege het commerciële succes van Lolita werden de boeken die Nabokov in het Russisch had geschreven in het Engels vertaald. In 1964 werd ook Zashchita Luzhina vertaald, door Michael Scammell in samenwerking met Nabokov zelf.

Het boek begint met de naamsverandering van de hoofdpersoon, die voortaan bij zijn achternaam Luzhin genoemd zal worden. Deze naamsverandering is een gevolg van het feit dat Luzhin, nadat hij eerst van een Franse gouvernante les kreeg, nu naar school zal moeten. Zijn ouders verwachtten dezelfde huilbuien als toen de gouvernante verscheen. Ter compensatie zullen zijn ouders hem ook thuis Luzhin noemen. Pas aan het eind van het boek komt de lezer zijn gehele naam te weten.

De eerste vier hoofdstukken gaan over Luzhins jeugd, geen gemakkelijke tijd voor hem, noch voor

[p. 59]

zijn ouders die niet goed weten wat ze met hun zoon aanmoeten. Zijn vader, schrijver van het avontuurlijke jongensboek (met daarin opdrachten aan zijn zoon: ‘I earnestly hope that my son will always treat animals and people the same way as Tony’), beschouwt zijn zoon als buitengewoon, al weet hij niet zo precies waarin Luzhins eigenaardigheid bestaat. Hij hoopt dat zijn zoon een muzikale loopbaan zal kiezen. Op school wordt Luzhin door zijn klasgenoten met de boeken van zijn vader gepest. Luzhin is een lusteloze, schuwe, introverte jongen. Hij interesseert zich slechts voor enkele zaken. Jules Vernes Phileas Fogg en Conan Doyles Sherlock Holmes spreken zeer tot zijn verbeelding, niet zo zeer vanwege hun avonturen maar omdat, volgens Luzhin, in hun verhalen logische patronen zo belangrijk zijn. Op de muziekavond die zijn vader organiseert, gewijd aan de muziek van Luzhins grootvader van moederskant, maakt Luzhin voor het eerst kennis met het schaakspel. De muzikant van die avond, een violist, heeft in de studeerkamer van zijn vader een telefoongesprek. Tijdens dat gesprek speelt hij met de schaakstukken die Luzhins vader een paar dagen eerder heeft gekregen. Luzhin kijkt toe, eerst verborgen, en als de violist hem opmerkt, vertelt hij dat voor hem combinaties net melodieën zijn en dat hij de zetten kan ‘horen’. Luzhins nieuwsgierigheid is gewekt. Hij zorgt ervoor dat zijn tante hem de regels leert. Luzhin komt al snel onder de hoede van Valentinov die hem door Europa meeneemt om in toernooien te spelen. Na jarenlang als wonderkind te zijn rondgetrokken is Luzhin grootmeester geworden en een serieuze wereldkampioenskandidaat. Wanneer hij op vakantie is in hetzelfde hotel waar hij ooit met zijn vader was, ontmoet hij zijn latere vrouw. Haar naam blijft voor de lezer een geheim. Luzhin speelt vervolgens in een toernooi waarvan de winnaar tegen de wereldkampioen zal mogen spelen. Na het afbreken van de partij met Turati, zijn grote rivaal, blijkt Luzhin niet meer in staat het schaakspel en de werkelijkheid van elkaar te onderscheiden en bezwijkt. Hij verblijft lange tijd in een sanatorium. Na zijn huwelijk doet Luzhin verwoede pogingen het schaakspel uit zijn leven en gedachtenwereld te bannen, maar deze pogingen mislukken. Steeds meer komt Luzhin tot het besef dat zijn leven bestaat uit een herhaling van een patroon. In een wanhopige poging een herhaling van zijn inzinking na de partij tegen Turati te voorkomen pleegt Luzhin zelfmoord; hij stort zich uit het raam van het huis waar hij net met zijn vrouw is gaan wonen.

Schaakeffecten

Op welke manier komt schaken voor in The Luzhin Defense? In zijn voorwoord voor de Engelse vertaling zegt Nabokov dat

the chess effects I planted are distinguishable not only in these seperate scenes; their concatenation [aaneenschakeling] can be found in the basic structure of this attractive novel.

Nabokov legt nog allerlei andere schaakeffecten uit, om de tijd en moeite te sparen van ‘hack reviewers’. Er zijn twee verschillende manieren waarop schaken voorkomt in The Luzhin Defense.

Allereerst worden er in het boek verschillende schaakpartijen beschreven. Zo zijn er de eerste partijtjes van Luzhin met zijn tante, met zijn vader, de partijen in het kandidatentoernooi en uiteindelijk de partij met Turati, voor Luzhin op verschillende manieren de belangrijkste partij. Voor Luzhin is schaken nog steeds nauw verweven met muziek en daarom wordt de partij met Turati in muzikale termen beschreven; ‘At first it went like muted violins’; ‘a trace of melody very softly manifested itself on Luzhin's side’; ‘The weightiest elements on the board called to one another several times with trumpet voices [...] a kind of musical tempest overwhelmed the board.’ Wanneer, in Luzhins beleving, de laatste aanval begint die hem tot zijn zelfmoord zal drijven wordt ook dat in muzikale termen beschreven; ‘The key was found. The aim of the attack was plain’. Het woord ‘key’ duidt, behalve op de oplossing van een schaakprobleem, uiteraard ook op de toonhoogte van een muziekstuk. Grappig is nog de beschrijving van hoe de jonge Luzhin een simultaan geeft. Deze beschrijving lijkt heel erg op de foto in Tartakowers boek Die Hypermoderne Schachpartie van de jonge Reshevsky die een simultaan geeft.

Ook Luzhins overwegingen over hoe hij de speciale opening van Turati moet beantwoorden worden uit-

[p. 60]

gebreid beschreven. Turati zal echter, met wit spelend, de voorkeur geven aan een andere, gewone opening: ‘He began in the most banal way’. Luzhin realiseert zich dat de verdediging die hij had voorbereid daarmee een ‘utter waste’ is. De opening van Turati lijkt op de openingen zoals die door de ‘hypermodernen’ in de twintiger jaren werden gespeeld. Deze spelers trokken de klassieke opvatting dat in de opening het centrum met pionnen diende te worden bezet in twijfel. In plaats hiervan stelden de hypermodernen voor om het centrum eerst te controleren met stukken, bijvoorbeeld met gefianchetteerde lopers, om pas later te beslissen de centrumpionnen wel of niet op te spelen. Vele van de openingen die ook nu nog gespeeld worden, zoals het Nimzo-Indisch, het Konings-Indisch, het Réti-systeem, zijn ontwikkeld in die jaren. Een van die hypermodernen was Richard Réti, wiens naam wel een beetje lijkt op die van Turati.

Hoewel uitgebreid en gedetailleerd kunnen Nabokovs beschrijvingen van schaakpartijen niet erg overtuigen. Integendeel, deze beschrijvingen maken overduidelijk dat Nabokov geen echte schaker was. Waar hij meer verstand van had, was het componeren van schaakproblemen, waarvan er enkele tientallen gepubliceerd werden in allerlei schaaktijdschriften. Nabokov heeft zelfs eens met een van zijn problemen een prijs gewonnen. Al in 1917, ‘a date easy to remember’ zoals hij zelf zegt, achttien jaar oud, begon hij met het componeren van schaakpoblemen. Een aantal van zijn problemen zijn te vinden in Poems and Problems, gepubliceerd in 1970. In The Gift maakt hij het volgende onderscheid: ‘the construction of a problem differed from playing in about the same way as a verified sonnet does from the polemics of publicists’. Nabokovs voorliefde voor het schaakprobleem verklaart waarom hij schaakstellingen en -partijen meer vanuit het perspectief van de probleemcomponist beschrijft dan dat van de schaker. Het verklaart ook waarom hij fouten maakt in zijn beschrijvingen van schaakpartijen. Het is bijvoorbeeld zeer onwaarschijnlijk dat de partij tegen Turati opeens afgebroken wordt; dat is iets waartoe een van de spelers, na het spelen van een bepaald aantal zetten, kan besluiten. Ze kunnen daartoe niet gedwongen worden. Luzhins poging uit te leggen wat een sterke zet is, doet voor een schaker nogal vreemd aan: ‘A strong move is one that [...] immediately gives us an undoubted advantage. A double check, for example, with the taking of a heavyweight piece, or say, when a Pawn is queened’. Er zijn heel weinig schakers die het zo zouden formuleren en er is er geen enkele die het heeft over een ‘heavyweight piece’. De Engelse term zou moeten zijn heavy piece, dit zijn de torens en de dames, in het Nederlands zware stukken genoemd. (Een soortgelijke fout komt voor in Bend Sinister waar de hoofdpersoon zegt dat ‘the only move I care to make is to rook my king the long side’ (bedoeld wordt de lange rokade. In het Engels zou dit moeten zijn: to castle long.)

Analogieën

Behalve de concrete beschrijvingen van schaakpartijen is er nog een heel andere manier waarop schaken in The Luzhin Defense voorkomt. Dit slaat op wat Nabokov in zijn voorwoord zegt:

the frosted-window theme (associated with Luzhin's suicide, or rather sui-mate) [...] the tiles in different hotel bathrooms and corridor toilets - that floor with the white and blue squares where he found and scanned from his throne imaginary continuations of the match game in progress.

Was Nabokov hier serieus of wilde hij alleen maar de ‘hack reviewers’ op het verkeerde been zetten? Hij geeft hij nog meer van dit soort voorbeelden. Het grappige van deze voorbeelden is dat een aantal ervan niet in het boek voorkomen! Hoewel het boek vol staat met zwarte en witte (of lichte) vlakken, zijn de badkamertegels niet te vinden. Nabokov zegt ook nog dat ‘the chess effects I planted are distinguishable not only in these separate scenes; their concatenation can be found in the basic structure of this attractive novel’. De eerste drie hoofdstukken zouden de lezer moeten doen denken aan het oplossen van een schaakprobleem door ‘retrograde analysis’.

In een artikel waarin Janet Gezari ingaat op de verschillende manieren waarop schaakproblemen voorkomen in Nabokovs boeken stelt zij dat de laatste scene van The Luzhin Defense een analogie is met een bepaald type schaakprobleem. Net zoals in een solus

[p. 61]

rex-schaakprobleem de koning alleen achter blijft, blijft ook Luzhin alleen achter. Een andere schaakanalogie is uitgewerkt door D. Barton Johnson. Johnson meent dat de partij Anderssen-Kieseritsky, door Nabokov in zijn voorwoord genoemd, voor Nabokov een belangrijke rol heeft gespeeld: ‘its players, and the type of moves involved are all central to Nabokov's novel’. In deze beroemde partij verloor de zwartspeler na een dubbel torenoffer. Negen jaren eerder had Kieseritsky ook al verloren door zo een offer en dit is precies het soort herhaling waar Luzhin zo bevreesd voor is. Johnson stelt dat het offeren van beide torens teneinde de dame af te leiden een overeenkomst heeft in The Luzhin Defense: in de roman is Luzhins vrouw op twee cruciale momenten momenten afwezig; na de partij tegen Turati en als zij bezoek krijgt uit Rusland zodat ze geen genoeg aandacht heeft voor Luzhin. Twee jaar na de partij tegen Anderssen sterft Kieseritsky in een psychiatrisch ziekenhuis. Kieseritsky, aldus Johnson, is net als Luzhin het slachtoffer van een te eenzijdige preoccupatie met het schaakspel.

Toch lijken deze analogieën wat gezocht. Wel is het duidelijk dat Luzhin zijn leven steeds meer ziet als een door een geheimzinnige macht gespeeld (schaak)spel, waarin herhalingen onafwendbaar zijn. Wellicht is dit thema, de vele herhalingen die onontkoombaar lijken en waardoor Luzhins leven verwordt tot een door anderen gespeeld spel, een veel duidelijkere analogie met het schaakspel. Wanneer men het boek begint te herlezen (en Nabokov hamerde in de jaren dat hij les gaf in Europese en Russische literatuur op het belang van herlezen) komt men allerlei herhalingen op het spoor. Soms zijn dit kleine details, soms worden dit motieven die wijdvertakt blijken te zijn. Zodra men die motieven herkent, beginnen zich allerlei patronen te vormen die aantonen dat The Luzhin Defense een zeer gestructureerd boek is.

Een mooi voorbeeld van een terugkerend motief is ‘that wooden chessboard with a crack down the middle’. De nieuwe woning van de Luzhins heeft een ‘bathroom window, [that] turned out to be cracked in its upper, transparent part’. Een mooi geval van symmetrie! Nog voordat Luzhin zich interesseert voor schaken vind hij in de kist op zolder die hij leeghaalt na zijn vlucht van school onder andere een ‘cracked chessboard’. En als Luzhin uit het raam wil springen moet hij het eerst breken. Aardig is ook nog dat zijn vrouw tegen haar moeder (die fel tegen het voorgenomen huwelijk is) zegt ‘let's have no more of these cracks [spottende, grappig bedoelde opmerkingen]’.

Een motief waar steeds op wordt teruggekomen is het gezichtsvermogen van Luzhin. Al vroeg in het boek wordt beschreven hoe Luzhins waarnemingsvermogen vervaagt bij iets wat hij liever niet ziet. Op school worden de aantekeningen in zijn schrift en op het zwarte bord en de stem van de leraar vaag en onbegrijpelijk. Luzhins leven verandert op de dag dat het schaakspel haar intrede doet: ‘the whole world went black’. Daarentegen herinnert hij zich ‘that morning and that lunch [van de dag dat hij leert schaken] with unusual brightness’. Na een aantal schaakpartijen merkt hij dat ‘something was set free within him, something cleared up, and the mental myopia that had been painfully beclouding his chess vision disappeared’. Het is ironisch dat Luzhin de ‘far-sighted Russian player’ genoemd wordt. Zelfs wanneer hij zelfmoord pleegt, merkt hij dat ‘the whole chasm was seen to divide into dark and pale squares’ en in zijn val ziet hij ‘exactly what kind of eternity was obligingly and inexorably spread out before him’.

Een ander prachtig samenstel van verwijzingen is afkomstig van Vladimir Alexandrov. Ook Luzhins vrouw kende Luzhins klasgenoot die later een arm in de burgeroorlog verliest. Dit is echter niet de enige persoon die ze allebei kenden voordat ze elkaar ontmoetten. De aardrijkskundeleraar van Luzhins vrouw gaf ook les op een jongensschool. Zij herinnert zich dat deze leraar altijd een impulsieve manier had om binnen te komen: ‘he would dash noisily into the classroom in his usual impulsive manner’. Later zal een klasgenoot Luzhin herinneren aan deze leraar: ‘Do you remember our geographer, Luzhin? How he used to fly like a hurricane into the classroom, holding a map of the world? Het was de afwezigheid van deze leraar die voor een vrij uur op school zorgde waardoor Luzhin een schaakpartij tussen twee klasgenoten kon bekijken. Op weg naar zijn tante ziet Luzhin deze leraar en om te vermijden dat hij hem ziet, draait Luzhin zich snel om (‘a mysterious object

[p. 62]

rattled heavily in his satchel’ - dit is Luzhins schaakspel!) en ziet hij een kappersetalage met daarin ‘the frizzled heads of three waxen ladies with pink nostrils’. Later, als Luzhin overtuigd is dat alles in zijn leven slechts een herhaling is, gaat hij, om die herhaling te slim af te zijn, een willekeurige winkel binnen die echter een kapperszaak blijkt te zijn: ‘The wax lady's look, her pink nostrils - this also had happened before’. Vlak hierna ontmoet hij Valentinov, die probeert hem weer te laten schaken. De overeenkomst van zijn naam met die van de aardrijkskundeleraar, Valentin, is bijna griezelig.

Niet alle verwijzingen en patronen zijn zo wijd vertakt. Er zijn ook veel kleine details die terugkomen. Eerst wordt Luzhins talent vergeleken met de kromme poten van een takshond, waarna, honderttien pagina's later, de Luzhins op een wandeling een takshond tegenkomen. Mevrouw Luzhin, zo staat er, heeft nog net even tijd om het beest te aaien. Wanneer Luzhin getrouwd is, houdt hij zich bezig met tekenen. Hun hele woning hangt ermee vol, en er is er een bij van een ‘train on a bridge spanning an abyss’ (‘Train and precipice!’, zoals Luzhin de tekening zelf omschrijft). Als kind had Luzhin een ‘green clockwork locomotive’. (Merk op dat dit een opwindlocomotief is, met andere woorden, een locomotief met een vaststaande, onveranderlijke route.) Het woord ‘abyss’ wordt meerdere malen in verband gebracht met het schaakpel: ‘the abysses of chess’ en ‘the abyssmal depths of chess’.

Het thema van de herhaling wordt in het begin van het boek expliciet genoemd. Op de dag dat Luzhin het schaakspel leert kennen hebben zijn vader en moeder ruzie. Zijn moeder verdenkt, niet ten onrechte, zijn vader ervan iets te hebben met Luzhins tante, - zijn lievelingstante. Tijdens de lunch staat zijn moeder op en verlaat haastig de eetkamer, met de woorden: ‘It's nothing, it's nothing, it'll pass in a moment’. Even later hoort Luzhin haar snikken en zijn vaders stem, ‘loudly repeating the phrase “imagining things”’. Dit laatste is precies wat Luzhin later zal doen; het zich voorstellen van herhalingen. Het is in de afwezigheid van zijn vader en moeder dat Luzhin vervolgens leert schaken van zijn tante.

Spel met de lezer

In zijn voorwoord merkt Nabokov op dat van al zijn Russische boeken The Luzhin Defense de meeste ‘warmte’ uitstraalt en dat dit vooral komt door Luzhin. Hoewel Luzhin de voor de hand liggende, welhaast spreekwoordelijke ‘gekke schaker’ vertegenwoordigt, is er iets aan hem, in al zijn hulpeloosheid, dat hem bijna aandoenlijk maakt. Dit komt gedeeltelijk door Nabokovs liefdevolle schildering van Luzhins jeugdjaren, maar ook doordat Luzhin, ondanks zijn machteloosheid en kortademige inertia, zich probeert te ontworstelen aan het duistere lot en het spel dat met hem gespeeld wordt. In die zin is The Luzhin Defense ook een spel dat Nabokov met de lezer speelt. De herhalingen en verwijzingen (bovenstaande geeft slechts een kleine selectie), zijn soms zeer goed verstopt. Het herlezen, het op zoek gaan naar verborgen aanwijzingen en halve echo's maken ook het lezen van The Luzhin Defense tot een spel.

Anderssen-Kieseritsky Londen 1851
1. e4 e5 2. f4 ef4 3. Lc4 Dh4 4. Kf1 b5 5. Lb5 Pf6 6. Pf3 Dh6 7. d3 Ph5 8. Ph4 Dg5 9. Pf5 c6 10. g4 Pf6 11. Tg1 cb5 12. h4 Dg6 13. h5 Dg5 14. Df3 Pg8 15. Lf4 Df6 16. Pc3 Lc5 17. Pd5 Db2 18. Ld6 Lg1 19. e5 Da1 20. Ke2 Pa6 21. Pg7 Kd8 22. Df6 Pf6 23. Le7
Probleem 1
Wit: Kh1, Tg7, Tg3, Le5, pionnen: op e4, h2.
Zwart: Kg5, pionnen op: g4, g6, h5.
Wit geeft mat in drie
Probleem 2
Wit: Kg7, La1, Pd5, Ph6, pion op g3.
Zwart: Kg5, De4, pionnen op: c3, f6, f7, g6, h5.
Wit geeft mat in drie
Oplossingen:
Van 1: 1. h3
1... Kh6 2. h4 g5 3.hg5
1 ...Kh4 2. Tg6 gh3 3. Lf6
1 ...h4 2. Th7 hg3 3. h4
Van 2: 1. Pc3
1 ...D (willekeurig) 2. Pe4 De4 3. Lf6
1 ...f5 2. Pe4 fe4 3. Lf6
1 ...h4 2. Pe4 Kh5 3. g4

[p. 63]

Literatuur

Alexandrov, Vladimir, ‘The Defense’ (in The Garland Companion to Vladimir Nabokov. Ed. Vladimir Alexandrov, New York, Garland, 1995.

Boyd, Brian, Vladimir Nabokov, The Russian Years. Princeton, Princeton UP, 1990.

Gezari, Janet, ‘Chess and Chess Problems’. In: The Garland Companion to Vladimir Nabokov. Ed. Vladimir Alexandrov, New York, Garland, 1985.

Johnson, D. Barton, Worlds in Regression: Some Novels of Vladimir Nabokov. Ann Arbor, Ardis, 1985.

Nabokov, Vladimir, Ada. New York, Mc Graw, 1969.

Nabokov, Vladimir, Bend Sinister. London, Weidenfeld, 1947.

Nabokov, Vladimir, Lectures on Literature. Ed. by Fredson Bowers, New York, Harcourt, 1983.

Nabokov, Vladimir, Lolita. New York, Vintage, 1989.

Nabokov, Vladimir, The Luzhin Defense. London: Penguin, 1964.

Nabokov, Vladimir, Pale Fire. New York, Penguin, 1962.

Nabokov, Vladimir, Poems and Problems. New York, Mc Graw, 1970.

Nabokov, Vladimir, The Real Life of Sebastian Knight. Norfolk, New Directions, 1959.

Nabokov, Vladimir, Speak, Memory. New York, Purtnam, 1966.

Tartakower, Savielly, Die Hypermoderne Schachpartie. Zürich, Olms, 1981.