Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 105]

Ingrid Hoogervorst
Je hebt de sleutel van je oude huis meegenomen, maar hij zal nooit meer passen
In gesprek met Kader Abdolah

Kader Abdolah (1954) werd in Perzië (Iran) geboren. Toen hij in 1988 als politiek vluchteling naar Nederland kwam, koesterde hij de droom schrijver te worden. Na vijf jaar lag zijn in het Nederlands (!) geschreven verhalenbundel De adelaars in de boekwinkels. Het boek werd prompt bekroond met de Gouden Ezelsoor 1994. Deze verhalen over ‘vlucht en het verlies van alles wat je dierbaar is’ maken duidelijk welke pijnlijke betekenis het begrip ballingschap heeft. In zijn tweede bundel De meisjes en de partizanen (1995) slaat Abdolah een brug tussen De Nederlandse IJssel en de Sefiedgani, de rivier in zijn Perzische geboortedorp. Want ook al ben je geen vluchteling meer, een balling blijf je. Een gesprek met een schrijver over het leven tussen twee culturen.

‘Ik werd uitgekozen als een Perzisch tapijtje,’ zegt Kader Abdolah. ‘Holland kende ik alleen van het blikje met het Zeeuwse boerinnetje dat bij ons in de keuken stond.’

Toen hij in 1985 Iran ontvluchtte, liet hij niet alleen zijn vrouw, dochter en streng-gelovige vader achter, maar ook zijn moedertaal. Hij had al twee romans geschreven over het leven onder de terreur van Khomeiny en moest halsoverkop uitwijken naar Turkije toen de ondergrondse partij waartoe hij behoorde werd opgeruimd. Door toeval belandde hij in Nederland: in Ankara ontving hij plotseling een telegram van de VN dat er in de Nederlandse delegatie een lid was uitgevallen. Zo belandde hij met vrouw en kind, die zich inmiddels bij hem hadden gevoegd, op Schiphol. Daar werd hem gevraagd wat hij in Nederland wilde gaan doen. Zijn antwoord was veelzeggend: ‘Ik ga boeken in jullie taal schrijven.’

Achteraf zegt Abdolah: ‘Het was mijn lot. Ik dacht: Ik ben nu hier en ga niet terug. Ik wil blijven, daar in de Nederlandse literatuur. Dat was mijn geheim.’

Jij bent het

Ik praat met de schrijver in een stil hoekje van een restaurant in Zwolle, de provinciestad waar hij terecht kwam. Hij is blij hier te wonen want hij wilde de Hollandse sfeer proeven, het landschap ruiken. Hij is natuurkundige, maar werkt op het provinciearchief. Het is een prettige baan want het werk biedt hem de mogelijkheid te lezen en te schrijven. Kader Abdolah blijkt een pseudoniem; het is de naam van een vermoorde kameraad.

Wat dreef je ertoe te zeggen dat je hier wilde blijven?

Ik ben opgevoed met de droom van mijn familie nog eenmaal een groot schrijver voort te brengen. Mijn overgrootvader was premier, dichter en de grondlegger van de moderne Perzische literatuur. Hij werd door de toenmalige Sjah vermoord en mijn familie ging in één klap van ‘iets’ naar ‘niets’. Het geheim van mijn familie was de stille hoop bij alle zonen en kleinzonen dat zíj die grote Perzische schrijver zouden worden die de familiestatus zou herstellen. Om wraak te nemen en iedereen te laten zien: ‘We zijn er’. Ik droomde dat mijn overgrootvader op mij toetrad en zei: ‘Jij bent het’. Ik wilde de beroemde, heilige schrijver van mijn land worden, maar toen ik hier kwam lag die droom aan scherven. Ik was niemand meer. Toch blijf je altijd denken: ‘Ben ik het, misschien?’ Men wacht!’

Lachend zegt de schrijver: Wat vreselijk hè, om in zo'n familie op te groeien. Maar iedere familie heeft haar eigen geheimen.

In het sprookjesachtige openingsverhaal van De meisjes en de partizanen beschrijft Abdolah hoe zijn vader elke avond onder de treurwilg zijn tapijt uitrolt en aan de elf

[p. 106]

zonen het treurige verhaal vertelt van ‘de dichter van het volk’:

Op een nacht slopen de mannen van de sjah zijn huis binnen. Hij zat aan tafel te dichten. Ze grepen hem van achteren vast en propten een zakdoek in zijn mond. ‘Ja, opa? Is het waar?’ ‘Waar. Het is waar mijn kleinzonen’. ‘En toen? En toen vader?’ ‘De mannen vermoordden hem.’ Opa haalde zijn zakdoek uit zijn broekzak en er viel even een stilte. Wij fluisterden zachtjes. Een gesprek tussen de elf zonen van mijn vader: ‘Hij had magie in de toppen van zijn vingers. Stel je voor! De mensen leerden zijn gedichten uit het hoofd. En hij was tegen. Tegen de....’

De jongens vragen waar de magie is gebleven en de vader antwoordt dat die nu misschien zit in de toppen van de vingers van één van hen. Als het verhaal uit is, wandelt hij naar de kraan om zijn zakdoek te wassen en aan een tak van de treurwilg te hangen. Net als alle andere avonden lopen de jongens ook naar de kraan, wassen hun zakdoek waarmee ze de verhitte gezichten hebben afgeveegd en hangen die aan een tak.

Dit verhaal, getiteld ‘En toen waren wij aan de beurt’ ademt de sfeer van een Perzisch sprookje. Met de zakdoek als symbool van de moord en de literaire wraak wordt de herinnering levend gehouden en steeds weer opnieuw mondeling doorgegeven. Gelijk de dood van de pater familias als een doem over de familie hangt, zo bungelen de zakdoeken aan de takken van de treurwilg boven hun hoofd.

De duisternis nam ons huis van achteren vast in zijn handen. We zochten naar de sporen van de vermoede magie in de toppen van onze vingers. De wind speelde met de zakdoeken op de tak. De angst kroop met het donker onder ons vel. Onaangekondigd kwam een volle maan tevoorschijn. En zij gaf ons troost.

De magie van de taal

Eenmaal gearriveerd in dat onbekende Nederland liet Abdolah die droom niet vernietigen. Hij leerde Nederlands, ‘die taal waarin ze woorden kapot kauwen’, en stortte zich op onze literatuur.

Die Nederlandse woorden bedreigden mijn hele bestaan. Ik woonde in een land vol gezonde, lange, blonde mannen die me aankeken. Wie was ik? Met een cursus Nederlands kom je nergens omdat je de liefde voor de taal niet leert. Daarom ben ik romans gaan lezen. Eerst versjes van Annie M.G. Schmidt, toen Carmiggelt. De eerste roman die ik koos was Twee vrouwen van Harry Mulisch omdat ik de titel interessant vond. Maanden ben ik er mee bezig geweest, dag en nacht in de weer met woordenboeken. Daarna Jan Wolkers en toen ontdekte ik Rutger Kopland. Dat was een feest! Al mijn twijfel over mijn schrijverschap viel van me af.

Wat vond je in de gedichten van Kopland?

Ik zocht de magie van de taal. Koplands gedichten zijn kort, krachtig, en de magie is dat hij je met een paar woorden in de kraag grijpt. Zijn zinnen blijven maanden in je hoofd hangen. Dat is de kracht die ik zocht. Ik kon nog niet schrijven, maar probeerde net als hij met die paar woorden die ik tot mijn beschikking had mijn heimwee naar huis te verwoorden. Ik schreef bijvoorbeeld: Ik ga naar de stad. Ik koop een papagaai. De papagaai zegt: ‘Mag ik naar huis?’ Voel je de kracht van de laatste zin? Dat is de magie.

Ben je niet bang je identiteit als Perziër kwijt te raken?

De Nederlandse taal vult op dit moment mijn hele bestaan. Is dat slecht? Ik weet het niet. Als balling zoek je een houvast, een kracht om je hoofd boven water te houden in een vijandige, vreemde omgeving. Wie als vluchteling komt, ligt met zijn knieën op de grond. Toen ik net in Nederland was, schreef ik in het Perzisch, maar ik had geen leven. Voor wie schreef ik? Ik had geen lezers meer. Schrijven in Perzië betekende schrijven in het geheim, tegen de dictatuur. Ik had weer zoiets hevigs als die Perzische dictatoren nodig om kracht te krijgen, om overeind te komen en dat was het veroveren van die vijandige taal.

De eerste verhalen vertaalde ik nog in het Perzisch. Bij de tweede bundel had ik daar geen enkele behoefte aan. Met mijn vrouw en kinderen spreek ik wel Perzisch en ik houd in die taal een dagboek bij. De angst mijn eigen taal te verliezen en het gevoel een verrader te zijn ben ik kwijt. Na de eerste bundel kreeg ik telefoontjes van landgenoten die mij uit-

[p. 107]

scholden voor verrotte Hollander. Ik las lotgenoten als Joyce, Rushdie en dacht: ‘Zo simpel is het niet.’ Ik ben een nieuwe schrijver.

Dubbel perspectief

Hij verwijst naar de woorden van Salman Rushdie die in het essay ‘Imaginairy Homelands’ (1982) de schrijver die tussen twee culturen staat het voorbeeld van een moderne schrijver noemt. Zijn blik op de werkelijkheid is altijd tweeslachtig omdat hij zijn verleden, zijn wortels, achter zich heeft moeten laten. Dit dubbele perspectief van de verbannen schrijver zet hem aan tot nieuwe beelden.

Er wordt een nieuwe schrijver geboren, ik ben niet meer Abdolah, de schrijver van toen. Ik creëer in mijn boeken een nieuwe wereld. In mijn eerste boek was het nog oorlog. De eerste zin luidt: ‘Gerard heeft mij nog nooit recht in de ogen gekeken.’ Dat is de botsing tussen de wereld van de vluchteling en Gerard. In mijn tweede boek lopen de twee werelden waarin je leeft parallel aan elkaar. Ze vloeien in elkaar over en vormen een nieuwe wereld, een combinatie van heden en verleden.

De verhalen van Kader Abdolah beschrijven het leven van een balling, het leven tussen twee werelden. Er is altijd het verlangen naar het geboorteland en met het schrijven komen automatisch de herinneringen aan het verleden. Herinneringen aan zijn vermoorde broer die hij met zijn vader 's nachts heimelijk heeft moeten begraven. In het titelverhaal van zijn eerste bundel De adelaars schrijft hij:

Ik wist niet dat ze mijn broer vermoord hadden. Ik woonde toen in de hoofdstad en hij zat gevangen in onze geboortestad. Hij was een tegenstander van het regime. ‘Kom gauw!’ zei mijn vader, toen hij me opbelde. Het was één uur 's middags. De boodschap was alarmerend. Ik kende mijn vader. ‘Kom gauw!’ betekende net zoveel als de kogel en de dood.

Het lijk is per bestelwagen afgeleverd en er volgt een vreselijk rit van dorp naar dorp om een plek te zoeken waar de dode eervol kan worden begraven. Overal worden ze weggejaagd want iemand met een kogel in zijn kop betekent gevaar en tenslotte wordt hij heimelijk begraven in de bergen.

In de bergen van mijn land stuit je soms op een graf. Een verlaten graf waarvan niemand weet wie daar begraven ligt. [...] Als bergbeklimmers van veraf zo'n graf in de gaten krijgen, beginnen ze liedjes te zingen, liedjes tegen de dictatuur.

Als hij langs de IJssel loopt, denkt hij aan de rivier in zijn geboortedorp, de Sefiedgani met zijn druiventuinen en slangeholen. En aan Zahib de Verstopper die, gedekt door de terreur van de Sjah, zijn macht als politieagent gebruikte om de jongetjes in het dorp sexueel te misbruiken.

Als ik op mijn kindertijd terugkijk, zie ik dat Zahib toen mijn grootste angst was. Hij had met zijn aanwezigheid mijn leven ommuurd. [...] Totdat ik de IJssel leerde kennen, was ik Zahib de Verstopper totaal vergeten. Toen de IJssel in mijn gedachten begon te stromen, voerde zij al die herinneringen in mij terug.

Verstoorde tijd

De verhalen van Kader maken duidelijk hoe door het leven in ballingschap de beelden uit het verleden pijnlijk en scherp worden opgeroepen. Dagelijkse gebeurtenissen in het nieuwe vaderland voeren de verteller onherroepelijk terug naar zijn oude vaderland. In ‘Marcia’ is de ik-figuur werkzaam in de kelder van een stadsbibliotheek als hij door de komst van een stagiaire wordt weggevoerd naar het verleden. Het tikken van haar hakken, haar groene ogen en lange donkere haar brengen hem terug naar zijn zuster die verdwenen is. In een ander verhaal zijn het roodbruin gestifte lippen die de deur openzetten naar ‘een hoekje in de kelder van mijn geheugen’. Heden en verleden lopen in zijn verhalen zo naadloos in elkaar over.

Wat betekent het balling zijn?

Als balling sta ik met mijn beide voeten op de vochtige Nederlandse grond, maar mijn hoofd bevindt zich in de fantasiewereld van het verleden. Als ik een vrouw zie, denk ik aan mijn tante, mijn oma of mijn zuster. De tijd wordt als het ware verstoord. Voor jou is het nu twee uur, maar mijn hoofd bevindt zich ergens dertig jaar geleden. Daarom raken zoveel emigranten

[p. 108]

in psychische problemen, gaan ze drinken en vereenzamen. Het schrijven is voor mij een troost. Ik ben verbannen uit het paradijs en schrijvend probeer ik die paradijselijke wereld terug te halen. Ik probeer met alle kracht dat verleden met mijn verhalen te veroveren. Maar het is een ander verleden geworden.

Ahoewel heimwee de grootste drijfveer voor het schrijven vormt, zijn Kaders verhalen veel meer dan alleen heimwee-literatuur. Sommige roepen de sprookjesachtige sfeer op van oude Perzische literatuur, andere gaan over de pijnlijke konfrontaties tussen twee werelden, over de argwaan tegenover buitenlanders en over de diepgevoelde eenzaamheid van mensen de zin van hun bestaan kwijt zijn. Zijn aan het Perzisch ontleende symbolen en uitdrukkingen geven zijn Nederlands een heel eigen sfeer, ritme en toon. In het verhaal ‘Hasan Garibi’ schrijft hij over de vrouw van Hasan Garibi die aan niemand haar verhaal kwijt kan: ‘Soms voelt ze een steen in haar keel. Ze weet dat die steen de niet-gesproken woorden zijn.’ Dat niet-zeggen, de diepe stilte, bezwangerd van onuitgesproken woorden, geven Abdolahs verhalen een intense melancholie die de lezer, althans mij, bij de keel grijpt. Het beeld van de vrouw van de blinde Hasan Garibi die ergens in de omgeving van het Duitse Bielefeld in een dorp voor bejaarden achter het raam zit en geen woord kan wisselen met de mensen om haar heen liet mij dagen niet meer los. Er wordt meer niét dan wél gezegd en juist daarmee dringt de schrijver door tot de kern. Hij verdrinkt niet in zelfbeklag of sentimentaliteit en gebruikt geen overbodige metaforen of overdreven wollige taal; hier is iemand aan het woord die helder naar de dingen kijkt en met een minimum aan middelen het meest essentiële van het menselijk bestaan beschrijft: eenzaamheid en onbegrip.

Is dat zwijgen, alleen het hoognodige zeggen, eigen aan de Perzische cultuur?

Nee, het is mijn familie. Mijn grootvader zei niets, mijn vader is doofstom geboren. Mijn oom trad op als mijn geestelijke vader. Wij woonden met dertig of veertig kinderen bij elkaar in een huis met zeventien kamers. Mijn oom was mijn grote voorbeeld en ik kan zelfs in mijn verhalen niet meer bepalen wie vader of oom is. Mijn oom dacht altijd erg lang na voordat hij wat zei en dan nog kwamen er weinig woorden. Zo weinig dat je als kind erg je best moest doen hem te begrijpen. Zo wil ik ook schrijven: dat je geen woord kunt weglaten.

Je zegt dat vluchten, het ‘in ballingschap zijn’ zijn eigen wetten heeft. Welke wetten zijn dat?

De eerste generatie ballingen zijn de slachtoffers, ze moeten naar huis maar kunnen niet. Ze worden wanhopig van heimwee en verlangen. Zij hebben de steen in hun keel. Mijn kinderen zijn de tweede generatie en ik maak van mijn leven een brug waarover zij naar de Nederlandse samenleving kunnen wandelen.

Sommigen vallen, anderen rijzen, worden juist meer of groter dan ze waren. Het grote probleem van vluchtelingen is dat ze er niet over kunnen praten. Dat ze opgesloten zitten in hun gedachten, in het verleden dat ze achterlieten. Iraniërs groeien - meer dan bijvoorbeeld Turken - in het buitenland uit elkaar, ze kunnen zich makkelijk in nieuwe situaties aanpassen. Het zijn nieuwsgierige mensen die snel nieuwe vrienden vinden.

In het begin bots je steeds met je hoofd tegen de werkelijkheid. In mijn eerste boek beschrijf ik het leven als vluchteling, in dit tweede boek vloeien de twee werelden in elkaar over. Ik ben een banneling, maar ik voel me geen vluchteling meer. Vroeger keek ik door de ramen het café binnen, nu zit ik binnen.

Kader leest veel oude Perzische literatuur en naast die geschriften ligt zijn bijbel: de bloemlezing van de Nederlandse middeleeuwse poëzie van Gerrit Komrij. Daarin lezen is een vast ochtendritueel geworden. Zijn verhalenbundel eindigt met een lang gedicht waarin de wereld van de Perzische Changiezebné-chengiez, symbool van onbereikbare liefdes en toeverlaat van verliefde mannen, samenvloeit met de Westerse wereld van de man die 's nachts naar de maan kijkt tot de man op zijn paard aan de hemel verschijnt.

Wie heeft mij naar het gras achter die dijken verbannen, zo alleen met de paarden achter het draad? Chengiez, toeverlaat van uitgestoten mannen, hoe lang nog moet ik langs de IJssel, samen met paarden die niet meer willen galopperen, blijven staan?

[p. 109]

Ik zit in het schip van de Nederlandse literatuur, maar ik hoef geen Nederlandse schrijver te worden. Ik gebruik Nederlandse woorden om nieuw proza te maken. Is het Perzische literatuur? Is het Nederlandse literatuur? Het maakt niet uit, het is mijn literatuur. Nu giet ik mijn Perzische gedachten in Nederlandse woorden. Wellicht over vijftig jaar ben ik teruggekeerd en giet ik mijn Nederlandse gedachten in Perzische woorden.

Door het leven in twee culturen is er in mij een nieuwe schrijver geboren die zijn lezer via de IJssel meevoert naar de wereld van Abdolah.

Het volgende boek wordt een roman. Als ik eindelijk durf te vragen of hij ooit terug wil, antwoordt de schrijver: Natuurlijk, maar een rivier loopt altijd naar beneden, nooit terug! Je hebt de sleutel van je oude huis meegenomen maar hij zal nooit meer passen. Dat is het probleem van de balling.

Van Kader Abdolah verschenen tot nog toe twee verhalenbundels, De adelaars en De meisjes en de partizanen bij uitgeverij de Geus.