Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 80]

Ron Elshout
Van dichten comt clene bate
Over het nut van de C. Buddingh'-prijs

Sinds Buddingh'
verwachten veel mensen
van poëzie
een avondje lachen

dat is geen vooruitgang
geloof ik
maar eerder een stap achteruit

pas als mensen
van poëzie
helemaal niets verwachten
zullen we het hebben:
poëzie

dit moet maar eens bewezen worden

Ontroerend onhandig
zoals vuilnisauto's die hardrijden

Een avondje lachen

Zo dichtte Remco Campert in Mijn levensliederen (1968).

Anno 1995 heeft de werkelijkheid het gedicht ingehaald met superieure ironie die aansluit bij de thematiek (als je bij Campert een dergelijk zwaar woord mag gebruiken) van zijn dit jaar verschenen novelle Ohi, hoho, bang, bang of het lied van de vrijheid - een verhaal dat zich afspeelt tegen de achtergrond van het ‘gerenommeerde dichtersfestival ‘The World of Poetry’.

Daarin zal een ieder die enigszins ‘op de hoogte’ is een satirische variant van Poetry International herkennen, het inmiddels zesentwintig-jarige poëziefestival dat Cees Buddingh' zó bezig hield dat er juist gedurende de tijd dat het festival plaats vond, gaten ontstonden in zijn dagboeken.

[p. 81]

[...] Poetry International, waarover ik ieder jaar weer regelmatig aantekeningen wil maken, maar geen enkel jaar aan toe kom omdat ik er eenvoudig geen gelegenheid voor vind: een volle week lang ben ik van 's morgens half tien, tien uur tot 's nachts half twee ervoor in touw en de ongeveer vijf uur slaap per nacht die eraf kunnen heb ik echt helemaal nodig.

Dat schrijft Buddingh' op 26 juni 1975. Het hier geopperde plan heeft hij twee jaar eerder overigens wel uitgevoerd; in En in een mum is het avond vindt de lezer onder de datering 1-7-1973 het dag-aan-dag-overzicht van het festival dat Buddingh' voor de Haagse Post maakte in zijn geheel opgenomen

Cees Buddingh' heeft ongetwijfeld invloed gehad op de perceptie van poëzievoorleesavonden, want wie Buddingh' met zijn raspende stem ooit op droogkomieke wijze zijn gedichten heeft horen voorlezen, hóórt die stem weer als hij Buddingh's gedichten leest en herinnert zich de voortreffelijke timing, de minieme pauze voor het uitserveren van de laatste regel van:

vanochtend na het ontbijt
ontdekte ik, door mijn verstrooidheid,
dat het deksel van een middelgroot potje marmite
(het 4 oz net formaat)
precies past op een klein potje heinz sandwich spread

natuurlijk heb ik toen meteen geprobeerd
of het sandwich spread-dekseltje
ook op het marmite-potje paste

en jawel hoor: het paste eveneens

Zoals vuilnisauto's

Die vuilnisauto's rijden er inderdaad in Rotterdam en van de meeste zijn op initiatief van het festival en de

[p. 82]

Roteb hun witte zijkanten opgesierd met dichtregels van dichters die ooit deelnamen aan Poetry International. Een gerenommeerd festival dat poëzie op vuilnisauto's zet? Welke cynische symboliek ligt hier aan ten grondslag? Geen, maar alle klinkende namen ten spijt: de poëzie moet nog steeds op d'een of d'andere wijze onder de mensen gebracht worden. Of sterker nog: aan de man gebracht.

Een stap achteruit

Want wellicht heeft Campert met zijn uitgesproken verwachting gelijk en is de herleving van de orale traditie een stap achteruit. Zijn uitspraak is immers te interpreteren in de zin dat mensen die zich naar zo'n voorleesavond begeven, dat louter doen om zich een avondje ‘te amuseren’ met dichters die onmiddellijk mondeling aansprekende gedichten over het voetlicht brengen. In plaats van als stimulans voor de poëzie zou dat wel eens tégen de poëzie kunnen werken. De populariteit van deze voorleessessies heeft Jan Kuijper, dichter van, bij één keer lezen, laat staan horen, onbegrijpelijk ingewikkelde sonnetten en redacteur van uitgeverij Querido, de uitspraak ontlokt dat dit soort manifestaties de dichters doen beseffen dat ‘hun publiek voor het grootste deel uit analfabeten bestaat: anders was het luisterende publiek immers niet zo veel groter dan het lezende.’

Met dat laatste legt hij natuurlijk de vinger op de zere plek: de getalsmatige discrepantie tussen het publiek dat komt luisteren naar een voorlezende dichter en het aantal mensen dat zelf poëzie koopt en leest.

Niets verwachten

Enkele spectaculaire uitzonderingen daargelaten, zoals Neeltje Maria Mins Voor wie ik liefheb wil ik heten waarvan in 1994 in negentien drukken 74.700 exemplaren verkocht waren, Jan Pierre Rawies Onmogelijk geluk (in dertien drukken meer dan 26.000) en het werk van de Christelijke dichteres Nel Benschop (wier verkoop van haar totale oeuvre de miljoen schijnt te overstijgen), blijft het bittere noodzaak de poëzie in geschreven vorm inderdaad... aan de man te brengen.

Toen het dagblad Trouw kort geleden vanwege de Publieksprijs 1995 een speciale bijlage bracht, publiceerde de krant een lijst van de best verkochte boeken van de afgelopen anderhalf jaar. De poëzieliefhebber zoekt in die lijsten vruchteloos naar poëziebundels. In de categorie ‘literatuur’ worden alleen romans en verhalenbundels genoemd en de erbij vermelde verkoopcijfers steken schril af bij de oplagecijfers van poëziebundels. Van Adriaan van Dis' Indische duinen waren op dat moment 154.000 exemplaren verkocht, van Connie Palmens De vriendschap en van Joost Zwagermans De buitenvrouw meer dan 50.000. Nu lijken deze cijfers in eerste instantie niet zo heel veel te verschillen van bijvoorbeeld de verkoopresultaten van de eerste bundel van Neeltje Maria Min, maar daarbij moet men wel bedenken dat haar boek er achtenentwintig jaar over gedaan heeft om dat respectabele oplagecijfer te behalen en dat de hier genoemde prozawerken dat binnen anderhalf jaar deden.

Bovendien is er met betrekking tot poëzie-uitgaven sprake van een paar tendensen en die geven geen reden tot juichen.

Ten eerste is er een dalende lijn zichtbaar in de titelproduktie. Sinds 1988 heeft zich dat ontwikkeld van een aanbod van 356 titels per jaar, via 309 in 1989 naar 279 in 1990 tot 267 in 1991. Tegelijkertijd zakte de gemiddelde oplage van tussen 1250 en 1500 exemplaren naar tussen de 600 à 1000, terwijl de gemiddelde prijs van een bundel bijna een omgekeerd evenredige ontwikkeling doormaakte. De Arbeiderspers hanteerde de goede gewoonte in het colofon de oplagecijfers te vermelden. Dichters van (grote) naam als Jan Eijkelboom, Luuk Gruwez komen uit op 1500, een dichteres als Eva Gerlach ‘zelfs’ op 1650. Dichters met een minder grote naam en faam komen nog niet aan de helft: Harmen Wind: 600; Paul Gellings (met zijn eerste bundel genomineerd voor de Buddingh'-prijs 1991) komt met zijn tweede bundel tot 700; Herman Leenders kreeg in 1992 voor zijn bundel Oogentroost de prijs. De bundel verscheen in een oplage van 750 exemplaren.

[p. 83]

Verwachtingen

De poëzie leeft, wellicht dwars tegen alle verdrukking in, maar ze leeft. De nacht van de poëzie in Utrecht, Poetry International in Rotterdam, Dichter aan huis in Den Haag worden druk bezocht. Bloemlezingen zoals bijvoorbeeld De Nederlandse poëzie van de 19de en 20ste eeuw in 1000 en enige gedichten van Gerrit Komrij en de poëziekalender van Meulenhoff worden goed verkocht. In kranten vindt men - al dan niet verminkte - citaten uit gedichten bij geboorte-en overlijdensberichten. Naar aanleiding van dat laatste verschijnsel is het goed mogelijk de wenkbrauwen te fronsen bij Camperts strofe ‘pas als mensen / van poëzie / helemaal niets verwachten / zullen we het hebben: / poëzie’, want blijkbaar verwachten ‘de mensen’ van poëzie wèl iets: het onder woorden brengen van emoties daar waar hun eigen woorden tekort schieten. Is het dan nodig dat een groot poëziefestival een prijs instelt voor nieuwe Nederlandse poëzie? Het antwoord is simpelweg: ‘Ja!’

Het tweede artikel uit het juryreglement luidt: ‘[...] de C. Buddingh'-prijs heeft ten doel nieuwe dichters in Nederland en Vlaanderen te stimuleren in hun werk en de aandacht van een in de nieuwe dichtkunst geïnteresseerd publiek en van de literaire kritiek te vestigen op recentelijk verschenen werk van debutérende dichters.’

De poëzie mag min of meer leven, de aandacht gaat vooral uit naar het orale en bloemlezingen. Hoe belangrijk ‘de menselijke stem’, zoals Poetry International het noemt ook is, het gesproken woord is een wel zeer vluchtig iets en de bloemlezingen doen vaak een beroep op min of meer gecanoniseerde dichters. Wil de dichtkunst blíjven leven, dan is constante voeding nodig. De ruimte daarvoor vinden de dichters in literaire tijdschriften, maar willen zij zich, eenmaal gepubliceerd, niet roependen in de woestijn voelen, dan moeten hun stemmen niet alleen gehoord worden, maar hun woorden ook gelezen. Daarvoor is aandacht van het publiek en de literaire kritiek onontbeerlijk. En die genereert de C. Buddingh'-prijs. In 1990 waren vijf dichters genomineerd: Maria van Daalen met Raveslag, Esther Jansma met Stem onder mijn bed, Nachoem Wijnberg met De simulatie van de schepping, K. Michel met Ja! Naakt als de stenen en Tonnus Oosterhoff, die de prijs uiteindelijk kreeg, met Boerentijger. Het weekblad De Tijd portretteerde de dichters en NRC Handelsblad heeft er een goede gewoonte van gemaakt van alle genomineerde dichters een profiel te schetsen.

Het uitgangspunt alle nominaties onder de aandacht te brengen is van belang omdat daarmee de kritiek en het publiek niet alleen op de winnaar geattendeerd worden, hetgeen een ernstige versmalling zou inhouden, maar ook op de anderen die na het uitreiken van de prijs snel weer uit zicht verdwijnen. Dat geldt zelfs voor de winnaar, want de uitreiking van de prijs doet in bijvoorbeeld 1990 niet meer dan een centimeter of tien in slechts een enkele krant.

Dat ligt niet per se aan het bescheiden bedrag dat met de prijs gemoeid is, want ook de uitreiking van de VSB Poëzieprijs aan Huub Beurskens dit jaar maakte bij lange na niet zoveel los als de uitreiking van vergelijkbare prijzen voor proza zoals de AKO-prijs die ‘zelfs’ uitgebreid de televisie haalt.

Historisch

In 1988 ging de prijs naar Elma van Haren van wie inmiddels een nieuwe bundel en proza verschenen zijn. Nadat de prijs in 1989 niet uitgereikt was, ging deze in het jaar daarop, na een poëtisch rijke oogst, naar Tonnus Oosterhoff, die na de bekroonde bundel een tweede poëziebundel liet verschijnen, alsmede een alom geroemd ‘romannetje’ (zoals hij het zelf noemt) en een verhalenbundel. De andere genomineerde dichters van dat jaar hebben hun poëtische carrière inmiddels stevig op de rails staan, al dan niet ondersteund door proza.

Van de winnaars van de twee daarop volgende jaren kan men zich in gemoede afvragen of zij de prijs ‘nodig’ hadden. In 1991 won Michaël Zeeman en won in 1992 Anna Enquist; beiden hadden in de pers inmiddels reeds veel aandacht gekregen. De genomineerden in 1994 daarentegen konden de aandacht goed gebruiken. Het werk van F. van Dixhoorn, Lucas Hüsgen en F.L. Rosen is met succes, zou men cynisch kunnen opmerken, in de pers genegeerd. Het juryrapport legt uit dat de drie dichters een lange, moeizame weg hebben afgelegd en dat zij het zichzelf,

[p. 84]

en in min of meerdere mate ook de lezers soms moeilijk hebben gemaakt, maar gaat daarna uitvoerig in op leven en werken van de drie dichters. Ik vrees voor een deel tevergeefs. Met betrekking tot de bundel van Lucas Hüsgen, Nevels orgel, herinner ik mij zelfs ‘een kwestie’, omdat de Nederlandse Bibliotheken er slechts drie bestelden. Over de bundel van de winnaar, Jaagpad. Rust in de tent. Zwaluwen vooruit heb ik verder nauwelijks iets substantieels gelezen.

De wisselende jury's zouden dat, zo valt tussen de regels door in de rapportages te lezen, gaarne anders zien. In 1992 vangt het juryrapport nog optimistisch aan met:

Als poëzie = energie, dan heb ik/ wel een enorme gasbel aangeboord//
schreef C. Buddingh' verheugd in zijn bundel De eerste zestig. Het valt niet te ontkennen dat de initiatiefnemers van de C. Buddingh'-prijs zich destijds de vraag stelden of de gasbel van de Nederlandstalige poëzie wel groot genoeg zou zijn om elk jaar met goed fatsoen een debutant te bekronen. Wie, afgezien van de niet onaardige lijst van de genomineerden, de namen leest van de sinds 1988 bekroonde dichters moet erkennen dat de reserves van de Nederlandstalige dichtkunst beslist niet zijn uitgeput.

Die reserves lijken inderdaad niet uitgeput, gezien het aantal van zevenentwintig inzendingen van dat jaar, maar de opgeruimde toon verhult wel dat er onder die mededingers slechts vijf bundels van uitgevers van naam te vinden zijn en dat het overgrote deel bestaat uit tijdschriftpublikaties (tien) of bundels bij kleinere, soms obscure uitgeverijen (twaalf).

De jury uit 1993 signaleert de hierboven genoemde verschillen met het proza en de zorgwekkende tendens al in de eerste zin van haar rapport. Ze zegt:

In het juryrapport van de AKO-prijs 1993 werd gesproken van een rijk en vruchtbaar literair 1992. Helaas moet de jury van de C. Buddingh'-prijs daar anders over rapporteren waar het om poëziedebuten gaat. De oogst van het afgelopen jaar was in vergelijking met voorgaande jaren in kwantitatief opzicht namelijk opvallende mager.

Ik wijs graag, nou ja, graag... even nadrukkelijk op het woord kwantitatief.

Alsof het afgesproken is, gaat het juryrapport van 1994 in de eerste alinea op de ingeslagen weg voort:

Het is opvallend dat de leeftijd van de debuterende dichters, dertien in getal (waaronder wederom enkele tijdschriftdebuten! RE) dit jaar, aan de hoge kant is: dertigers en veertigers, een paar twintigers, geen tiener, een vijftiger. Het gaat de jury [...] te ver hier een crisis van de Nederlandse poëzie in te zien, al is er even gekscherend of niet gedacht aan een midlife crisis in de uitgeverij: aankomende dichters kunnen lang wachten voor ze in boekvorm worden uitgegeven. Of ze dan op korte termijn ook besproken zullen worden, is een andere brandende kwestie.

Het valt enigszins te betreuren dat de jury van 1995 zich in het rapport geen uitspraken van literair politieke aard veroorloofde; te melden valt dat er elf inzendingen waren onder welke vijf van landelijke, erkende uitgeverijen.

Cees Buddingh'

[p. 85]

De geest van Buddingh'

Als de uitreiking van de C. Buddingh'-prijs, hoezeer ook een druppel op een gloeiende plaat, een klein beetje voldoet aan haar eigen doelstelling - zoals geformuleerd in het tweede artikel in het reglement - en daarmee een beetje aandacht genereert van publiek en pers voor de genomineerden en daarmee een debuterende dichter, voor zolang als dat duurt, een hart onder de riem steekt door hem gedurende het festival een plaats tussen zijn grote, erkende vakbroeders en -zusters te geven dan is dat in de geest van de altijd enthousiaste en enthousiasmerende Cees Buddingh' en de volstrekte legitimering van de prijs in en met zijn naam. Uiteindelijk is er geen debuterende of gevestigde dichter die met Greshoff de woestijn in zal willen:

Gij zult mijn stem
Uit een vergeten verte
Pas horen juichen smeken
Verleidelijk en helder
Wanneer mijn mond
Verdord zal zijn.

Of, zoals Hans Faverey het formuleerde:

Met een zwaar geblinddoekte mol

de mist in -.
Wat doen?

(Ik voel hier niets voor).

Noot:

Naast de juryrapporten voor de C. Buddingh'-prijs heb ik gebruik gemaakt van gegevens uit Mekka, jaarboek voor lezers (1994)