Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 59]

Joke Hagoort-Bink
Het madeleinegebakje van Arjan Witte
Over Rode Zeep van Arjan Witte.

Voor de generatie Nix en haar verwanten bestaat er geen generatiekloof. Schrijvers als Ronald Giphart, Hermine Landvreugd en hun ‘voorloper’ Joost Zwagerman voelen geen behoefte hun gal te spuwen over hun ouders. Geen geschop tegen een verplichte kerkgang; geen geruzie over slechte vrienden of strenge huisregels. De generatiekloof is ouderwets; iets van de generatie schrijvers voor hen.

Als er geen generatiekloof is waarover je kunt schrijven, en je hebt de Tweede Wereldoorlog gemist, wat moet je dan? Gipharts boeken gaan voor een groot deel over sex. ‘Er wordt me wel eens verweten dat ik een schrijver zonder verhaal zou zijn’, laat hij enigszins lijdzaam weten. ‘Dit is een beetje mijn verhaal. De seks is mijn Tweede Wereldoorlog.’ (Algemeen Dagblad, 13 april 1995).

Volgens Zwagerman is schaamte een kenmerk van schrijvers van deze tijd. Het werk van Mulisch, Hermans en Wolkers draait om de schuldvraag. Hun jeugd stond in het teken van de keuze tussen goed en kwaad. De jeugd van de ‘nieuwe schrijvers’ wordt gekenmerkt door ‘vrijblijvendheid’. ‘Mijn generatie heeft niets in te lossen.’ (BZZLLETIN 218, september 1994).

Wellicht vloeit de verveling - ook een geliefkoosd onderwerp - hieruit voort.

Als alles mag en je je nergens over hoeft te schamen, ga je je misschien vervelen. En uit verveling blowen, klieren, rondhangen, stelen en nachtbraken, spuiten, snuiven, neuken. Of schrijven?

Grenzeloze verveling

Het tijdschrift Zoetermeer introduceerde Arjan Witte (1961) in Boek 1 met het verhaal ‘Bloedvlag’. In Boek 2 van dit tijdschrift verscheen de eerste episode van Rode zeep. Een roman in dertien episoden. Behalve ‘Bloedvlag’ heeft Witte nog een paar verhalen op zijn naam staan, evenals wat filmscenarios. Momenteel werkt hij aan een roman, die de titel Huurder zal krijgen. Het Nederlands Stimuleringsfonds ondersteunt hem financieel zodat de schrijver kan werken aan een script voor een Nederlandse dramaproduktie op televisie.

Hij debuteerde dus met een verhaal in het tijdschrift van de generatie Nix. Witte is geboren in 1961. Wat is zijn Tweede Wereldoorlog? Wat heeft hij om zich echt druk over te maken? Is de generatiekloof ook voor Witte ouderwets?

In zijn romandebuut Rode zeep. Roman in dertien episoden worden zijn ouders nauwelijks genoemd. ‘Vader en moeder gingen boodschappen doen [...].’ Op zaterdag. Gewoner kan het al niet. Op zondag ruikt het huis naar het haarwater van de vader. Veel meer wordt er over de ouders niet gezegd.

De hoofdpersoon (die in het boek Witte wordt genoemd) is, ondanks het feit dat hij nog op school zit, volkomen vrij. Hij komt en gaat wanneer hij wil. Er staat zelfs een ‘kliekje eten’ in de koelkast. Witte wordt dus niet geconfronteerd met een ouderwetse generatiekloof: met ouders die op hun strepen staan en eisen stellen.

Vinden we dan sex in Rode zeep? Nee. De hoofdpersoon heeft in het hele boek slechts één ontmoeting met een meisje die uitmondt in een sexuele uitspatting. Over de uitvoering van de daad wordt niet uitgeweid. Het enige wat de ik-persoon erover kwijt wil, is het volgende:

Dit had ze vaker gedaan. Dat was te merken. Vaker dan ik. Dat was ook te merken. Wat we deden was goed voor een paar pagina's porno. Maar net als met papier hielden we er weinig aan over.

Dat Witte en zijn dame naar aanleiding van hun uitspatting geen relatie beginnen, is duidelijk. Maar wat bedoelt hij in vredesnaam met de vergelijking ‘maar net als met papier’?

[p. 60]

Het is maar goed dat Witte geen poging gedaan heeft zijn sexuele avontuurtje te verwoorden. De lezer had er waarschijnlijk niet eens om kunnen lachen, zoals hij dat bij Giphart in ieder geval wel kan.

Geen generatiekloof, geen sex. Wat blijft er over? Drugs! Zijn de personages in Rode zeep notoire spuiters, slikkers of snuivers? Nee. Niet echt. De hoofdpersoon en zijn vrienden roken een joint, of slikken een handvol pillen, maar daar blijft het bij.

Hij (Coens, JH) stak de dichtgevouwen tuit in brand. [...] Coens blies een wolk rook naar de pijpen van de PEGUS-centrale. Ik rook het al. Hij noemde mij altijd een vuile stuffhond, maar nou deed hij het zelf. Maar ja, in de kranten en op tv wordt ook altijd gezegd dat je drugs gaat gebruiken als je problemen hebt. [...] Hij blies nog een keer uit en gaf de joint door. (Aan Witte, JH)’

Waar moet je dan over schrijven als je behoort tot de jeugd zonder toekomstperspectief? Over schaamte of verveling?

Het enige wat Witte heeft om zich boos over te maken en dus om over te schrijven, is de sociale neergang van zijn Utrechtse buurt. Niet omdat die sociale neergang hem in zijn doen en laten getroffen heeft, maar vanwege de grenzeloze verveling die, aldus Witte, als gevolg van die neergang door de buurt waait.

Meeslepend

Het verhaal beschrijft in dertien episoden het leven in de wijk Zuilen na de economische depressie van de jaren zeventig. Talloze bedrijven moesten sluiten. De achterflap meldt: ‘Rode zeep is een roman in dertien op zichzelf staande episoden’. Het is echter niet mogelijk die episoden onafhankelijk van elkaar te lezen. De meeste van die episoden gaan over een drankroof in de sportschool. Deze episoden zijn ook chronologisch opgebouwd.

Waarom de schrijver gekozen heeft voor de ondertitel: ‘Roman in dertien episoden’ is onduidelijk. Het woord ‘roman’ geeft dan het fictieve karakter van het boek aan. Uit piëteit voor de maatjes van vroeger? De schrijver kiest erg nadrukkelijk voor het getal dertien. Dertien roept altijd negatieve associaties op. Negatief zijn de episoden zeker. Maar waarom toch dat meervoud? Misschien bedoelt Witte dat hij slechts een bepaald gedeelte van zijn jeugd beschreven heeft. En staat de lezer nog een groots werk te wachten over een meeslépend leven.

In één van de bedrijven die moesten sluiten kwam een sportschool, bedoeld om de jongeren van de straat te houden. De sportschool is een van de ontmoetingsplaatsen voor de hoofdpersoon en zijn ‘maatjes’, net als de snackbar van Fred. Die maatjes van Witte durven alles: ze stelen, lokken vechtpartijen uit en doen zogezegd alles wat God verboden heeft. Witte is erbij, maar staat altijd in de coulissen. Klaar om weg te rennen. Hij durft niets. Hij waarschuwt zelfs een jongen die door de vrienden in een hinderlaag is gelokt om in elkaar geslagen te worden. ‘Ik ben nooit een held geweest en ik zal het niet worden ook, maar ik heb het wel geprobeerd.’

Zijn vrienden weten precies wat ze aan hem hebben. Tijdens de inbraak in de sportschool mag hij ‘op een vrouwtje passen.’ Het gaat om Conny, het vriendinnetje van Coens. ‘Coens kende mij namelijk niet anders dan door en door fatsoenlijk. Dat ben ik ook. Maar daar was ik helemaal niet trots op.’ Witte is blijkbaar nog steeds door en door fatsoenlijk, maar is daar nu trots op.

Omdat hij op het Atheneum zit, beschouwt hij zichzelf als een buitenbeentje. ‘Iedereen bij ons in de buurt mocht naar de LTS. Alleen ik niet. Ik moest naar het atheneum.’ Van de vrienden van Witte zit er geen op het atheneum; sommigen zitten niet eens op school. Coens zegt zelfs: ‘Het leven is mijn school.’ Vandaar misschien dat Witte er zo uit ligt. Ze moeten hem niet, terwijl hij zo z'n best doet erbij te horen. Op een dag klopt hij bij Frans aan, de zwager van Coens. Deze Frans is een vage figuur, zonder vaste inkomsten. Er wordt gesuggereerd dat hij wat rommelt in de illegale wapenhandel. Witte wil van Frans een mes kopen. ‘Ik kreeg in die tijd meer klappen dan ik uitdeelde en het werd steeds erger.’ Hij vraagt met andere woorden om een vergeldingswapen. Frans en zijn vrienden willen Witte, voordat deze zijn mes krijgt, eerst testen. Hij wordt meegenomen naar het platteland, waar hij een kip moet doodsteken. Natuurlijk durft Witte dit niet. Hij loopt de weg terug en bij thuiskomst baalt hij flink van zichzelf. ‘Toen ik

[p. 61]

thuis was, dacht ik: Verdomme, voor de zoveelste keer weggelopen omdat ik het niet aankan, zou dat nou altijd zo blijven gaan?’ Hij eindigt deze overpeinzing met de pseudo-filosofische uitspraak: ‘Maar eigenlijk loop je nooit weg. Je gaat altijd ergens naartoe.’ Waar naartoe? Naar later? ‘Als ik groot ben?’ In ieder geval komt hij met de jongens uit Zuilen nergens aan.

Nakijken

Coens is de onbetwiste leider van de groep. Hij heeft niet alleen een grote mond, maar ook een auto, en uit zijn brein ontspruiten allerlei boze plannen.

Coens betekende [...] droge klappen op zomaar iemands verbaasde smoel. Daar kneep ik hem voor. Vanwege die kutpet in die pispoort bij Angelique achter. Ik had Angelique en die golem gewaarschuwd. Door mij was die golem hem bijna gepiept. Ja! Coens wist dat. En vergat niks. Vroeg of laat moest de afrekening komen.

En ook deze overdenking wordt gevolgd door een ‘filosofische’ uitsmijter. ‘Dat is in het hele leven zo.’ Witte realiseert zich blijkbaar heel goed hoe de verhoudingen liggen, maar blijft om onverklaarbare reden als hulpje achter Coens c.s. aanlopen. Zo mag hij de flessen sterke drank sjouwen, die na de inbraak in de sportschool buitgemaakt zijn.

Aan het eind van het boek lijkt het alsof Witte zich ineens realiseert dat hij zich altijd laat misbruiken. De auto van Coens is stukgegaan. Coens gebiedt Witte te duwen. Na een tijdje wordt Witte het zat en stelt voor te ruilen. Maar Coens weigert.

‘Kom op! Douwen!’ riep Coens. ‘Die is gek!’ riep ik. Hij stapte uit. ‘Wat is dat voor gelul?’ ‘Ga eerst zelf maar even duwen. Eerst mag ik kisten sjouwen en nou moet ik helemaal naar dat dorp?’ ‘Flikker maar op, vuile kuthond,’ zei hij.

Als de auto na een hernieuwde startpoging onverwachts toch aanslaat, rijdt Coens weg. Zonder Witte. Die kan gaan lopen of met de bus.

Deze passage is bijna symbolisch voor het leven van Witte. Opnieuw heeft hij heeft het nakijken.

Uiteindelijk blijkt echter dat Coens het nakijken heeft. Hij wordt doodgestoken in de gevangenis. Boontje komt om zijn loontje? Witte hoort van de dood van Coens terwijl hij knusjes met vrouw en kinderen nog enigszins bevroren mokkataart zit te eten bij jarige opa. Alles is ironie toch?

Egocentrisch

Waarom zijn de vrienden van Witte zoals ze zijn? Daar meldt de auteur maar weinig over. Het enige wat de jongens kunnen, is in de snackbar hangen en klieren. Is deze jeugd het slachtoffer geworden van de volwassenen? Van de politici? Die hebben immers de fabrieken laten sluiten, zitten voor de televisie als ze niet weg hoeven voor de hond en hebben tuinen, omheind door biels, met tuinkabouters en plastic reigers.

Heerst er onder de jongeren een groot gevoel van onmacht hierover? Nee. Er is geen sprake van wanhoop of onmacht. De jeugd van Zuilen scheldt niet op haar omgeving, maar accepteert klakkeloos dat het leven is zoals het is. Nadenken is er niet bij.

De vriendjes van Witte komen zeer egocentrisch over. Als zij het maar goed hebben, dat wil zeggen een auto, een ‘wijf’, een natje en een uitje (in de vorm van pesten, klieren of inbreken), zijn ze tevreden. Witte probeert wanhopig aan te haken. Is deze negatieve houding uitsluitend en alleen het gevolg van de economische neergang? De auteur Witte maakt het niet echt aannemelijk.

Zo hier en daar probeert hij wat geëngageerd protest te laten doorklinken, maar het blijft bij wat zwakke losse kreten. Zo moet het staalcomplex in de wijk uiteindelijk helemaal sluiten.

Weg werkgelegenheid. En wij blij. Want fabrieken zijn niet gezond. Maar in de kranten noemden ze ons: jeugd zonder toekomstperpectief. Maar wíj waren het die de economie draaiende hielden vanachter de speelautomaten. Niet Van Agt.

Achteraf verteld

Al vrij snel is duidelijk dat het verhaal achteraf verteld wordt. De lezer krijgt tussen de regels door genoeg

[p. 62]

tuttig aandoende opmerkingen te horen die dit illustreren.

De in de hinderlaag gelokte jongen had een bos rozen bij zich voor Angelique, een meisje uit de buurt dat als lokaas diende. Als Witte hem gaat waarschuwen, moeten ze rennen voor de aanstormende jongens. De rozen blijven vergeten achter. ‘Neergesmeten, leek het. Voor mijn vrouw koop ik altijd bloemen uit de aanbieding. Ik koop er dan een heleboel tegelijk.’ Dat Witte nooit een held is geworden wordt zo voor de lezer wel duidelijk. Bloemen uit de aanbieding. Dáár ben je blij mee als vrouw.

De opmerking geeft wel aan hoe Witte denkt. Zoals hij als ondergeschikte wordt behandeld door zijn vrienden, behandelt hij de vrouw. Ze is blijkbaar niet meer waard dan bloemen uit de aanbieding. Op een avond zit hij met een aantal vriendjes en Angelique in de snackbar.

Angelique tikte met de filter op tafel en keek me nog steeds aan. Ze stak de sigaret tussen haar lippen en grabbelde in haar tasje. Een aansteker lag op tafel. Ik vatte het niet. Ik behandel de vrouw als lustobject. En als mens. Maar niet als dame. Ik ben geen lakei.

En dan komt het: ‘Dat heb ik ook tegen mijn vrouw gezegd. Nog voor ons trouwen.’ Behalve dat Witte zichzelf belachelijk maakt door te beweren dat hij de vrouw als lustobject behandelt (hij krijgt er amper de gelegenheid voor), spreekt hij zichzelf ook nog eens tegen. Hij ís een lakei en niet meer dan dat: de bediende van Coens en zijn maatjes. Probeert hij met zijn gemaakte macho-gedrag op zijn beurt een onderklasse te creëren?

De lezer krijgt ook te horen wanneer Witte besloot het boek te gaan schrijven.

Mijn vrouw was even bij de buurvrouw, de kinderen sliepen en de baas had net gebeld. Ik moest zaterdag ook werken. Die avond besloot ik een boek te gaan schrijven. Weer eens wat anders. Ik zat gewoon een sinaasappel te schillen met mijn mes en dacht ineens aan dat mes van Koos.

Een kneuterige associatie. De spruitjeslucht van Heeresma is al op een afstand te ruiken. Of dacht Witte aan Proust en zijn beroemde Madeleinegebakje? Zou Rode Zeep een voorproefje zijn en heeft Witte een werk van de omvang van A la recherche du temps perdu in gedachten? In hoeveel episoden?

Iedereen kan dus schrijver worden. Een simpele associatie is voldoende om het heilige schrijversvuur aan te steken. ‘Dan komt de rest vanzelf wel’, moet Arjan Witte gedacht hebben.

Klonten rode zeep

Misschien heeft Arjan Witte het schrijven van een boek nodig gehad om zich te reinigen van zijn verleden. Vandaar de titel natuurlijk; met ‘rode zeep’ kregen de mannen die bij de Demka-fabriek werkten het vetste vet van hun handen. Maar ja, dat bedrijf ging dicht en wat vroeger kantine was, werd sportschool. Met in de wasbak klonten rode zeep, ‘ingedroogd en vastgekoekt.’ Waarschijnlijk net zo ingedroogd en vastgekoekt als de herinneringen van Witte aan zijn puberjaren.

De roman is opgebouwd uit korte, staccato-achtige zinnen en leest bijgevolg heel moeizaam.

Waar het Amsterdam-Rijnkanaal Merwedekanaal heet. De bus stak er de brug over. De as Randstad-Ruhrgebied. Onder de brug door wapperde de Oostduitse vlag richting Amsterdam. De achtersteven kon ik nog net zien.

Het verhaal van de hoofdpersoon maakt het geheel er niet spannender op. De beschrijving van het leven van een anti-held levert niet per definitie een saai boek op - er zijn legio zeer leesbare boeken met een anti-held in de hoofdrol. Leesbaar, doordat de lezer op een bepaalde manier affiniteit krijgt met zo'n hoofdpersoon. Of doordat het voortdurende falen van zo'n hoofdpersoon met een flinke dosis humor beschreven wordt. Van dit alles is geen sprake in Rode zeep. De lezer krijgt geen mededogen met Witte en er valt ook al niets te lachen. De beschrijvingen zijn droog en saai.

Het boek begint zonder omhaal in de snackbar van Fred. Niemand wordt geïntroduceerd; de lezer moet zelf uitzoeken wie wie is en wat wie doet. Even ver-

[p. 63]

derop krijgen sommige personages een heel summier beschreven uiterlijk.

Angelique had lange kastanje krullen. Ze rookte Camel filter. En Conny Blom had meer het figuur voor Marlboro. Ze had een pony en keek er dwars doorheen.’

Zou Angelique kastanjekleurige krullen gehad hebben of krullen gemaakt van kastanjes? En wat te denken van een pony waar de draagster dwars doorheen kan kijken?

Giphart wordt ook nog genoemd in Rode zeep. ‘Frans en Marjolein haalden ons in op het Toon Hermannsplein. Waar nu Giphart woont.’ Een flauwe grap (Hermannsplein) verwerkt in een klein eerbetoon aan een verwante schrijver? De mededeling snijdt anders absoluut geen hout. Behalve dat de lezer zich opnieuw realiseert dat het verhaal achteraf verteld wordt. Maar dat had hij al begrepen.

Rechts-radicale sympathieën

Arjan Witte gunde zijn debuut aan De Bezige Bij, maar Bij-directeur Albert Voster ging niet zonder meer akkoord. Hij was van mening dat er nog wel wat geschaafd moest worden aan dit debuut. Witte deelde de mening van Voster niet. Voster zou Witte ook gevraagd hebben naar rechts-radicale sympathieën. In het boek komen immers vriendjes van de hoofdpersoon voor die het Horst Wessellied zingen en sympathiseren met Hitler. En in het verhaal ‘Bloedvlag’ bezoeken de vrienden Bo en Bennie de IJzerbedevaart. Het antwoord van Witte was dat hij zelf de IJzerbedevaart bezocht had, waar hij de hand had geschud van de weduwe Rost van Tonningen.

Het boek werd uiteindelijk uitgegeven door In de Knipscheer. Volgens Rob van Erkelens, redacteur van In de Knipscheer, vloeiden de antwoorden van Witte voort uit diens neiging tot provoceren. Want Arjan Witte is gewoon lid van D'66, aldus Van Erkelens.

Maar toen Ad Fransen van HP/De Tijd de auteur om nader commentaar vroeg, wilde Witte er nauwelijks nog iets over kwijt. Het enige wat hij te berde bracht, was dat hij een boek wilde schrijven over het morele verval in Nederland. ‘Zonder enig moreel commentaar, want meningen, daar zit ik in een boek niet op te wachten. Laat iedereen zich met zijn eigen moraal bezighouden en niet met de mijne.’ (HP/De Tijd, 21-4-1995).

In de Knipscheer heeft het debuut vergezeld doen gaan van een eenvoudig persbericht, met daarin opgenomen wat uitspraken uit recensies opgenomen. Natuurlijk heeft de uitgeverij in het persbericht uitsluitend de prijzende opmerkingen uitgelicht.

Over het debuut verschenen recensies in o.a. Trouw, Brabants Dagblad en het Utrechts Nieuwsblad. De enige recensent die het boek voorzichtig analyseert, is Hans Warren (Provinciale Zeeuwse Courant, 12-5-1995). Hij is van mening dat de verschuivingen naar het leven dat Witte tegenwoordig leidt, niet het sterkste onderdeel van het boek vormen. Witte weet met zijn onversierde en korte zinnen een maximum aan effect te bereiken, aldus Warren. De recensent van Het Parool, Alle Lansu, meldt dat de roman z'n charme en z'n kracht vooral ontleent ‘aan de kale, maar uiterst suggestieve taal en de laconieke toon, doorspekt met droge, onderkoelde humor.’ (Het Parool, 19-5-1995). Maar verreweg de meeste recensenten beperken zich tot het weergeven van de inhoud van het boek - over de kwaliteit van het boek als literair werk, of over Wittes toekomstperspectief als schrijver wordt - laf genoeg - vrijwel gezwegen.

De uitgever heeft overigens zijn uiterste best gedaan Witte het gevoel te geven dat hij beroemd, gevreesd (een held?) kan zijn. Voor een signeersessie werd de auteur opgehaald in een witte Cadillac, die voorafgegaan werd door twaalf motoren, en maakte zo zijn entree bij een boekhandel in Arnhem. Helaas gingen de Arnhemmers gingen niet massaal op pad voor Rode zeep.

Het verkoopresultaat was misschien iets beter geweest als de uitgeverij Arjan Witte in een Utrechtse boekhandel geplaatst had. Op de Oudegracht is een heel mooie!