Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 49]

Jos Radstake
Schrijven als stunt?
Over De rectrix van Simon Bottema

In februari 1995 verscheen bij uitgeverij Meulenhoff De rectrix van Simon Bottema. De rectrix is een debuut. Het boek speelt zich af in de schoolwereld; het gaat over de opkomst (emancipatiebeleid is daarbij bepalend) en de ondergang van een rectrix aan een gymnasium. Het onderwerp alleen al roept onmiddellijk de geruchtmakende Barlaeus-affaire van enkele jaren geleden in de herinnering.

Daar waar andere uitgeverijen een boek graag als zodanig afficheren, is nergens op het omslag van De rectrix te lezen dat het hier om een debuut gaat. Er is evenmin een foto op de achterflap. Wel staat er geheimzinnig: ‘Simon Bottema is een pseudoniem. De auteur was jarenlang werkzaam aan een gymnasium.’ Deze opmerking heeft aanleiding gegeven tot spekulaties. Lang duurde het niet voordat de identiteit van Bottema werd vastgesteld. In Trouw van 1 maart 1995 was een interview met de schrijver afgedrukt, waarbij zijn werkelijke naam nog angstvallig geheim werd gehouden. In Vrij Nederland van 18 maart 1995 echter verscheen onder de triomfantelijke titel ‘Simon Bottema ontmaskerd: zijn boek over de “kwestie-Barlaeus” berust op een flinterdun mapje knipsels’ een artikel waarin de naam van de schrijver werd onthuld. Simon Burgers (1958) dus.

Geheimzinnigheid rond een schrijversnaam kan, zoveel is wel duidelijk, bij een debuut tot een werkzaam instrument worden. Voor die geheimzinnigheid heeft de schrijver enkele redenen aangevoerd. Die hadden te maken met zelfbescherming, ja zelfs, zo wordt gesuggereerd, met angst voor ontslag. In genoemd artikel in Trouw zegt Bottema dat hij op zijn werk (in het onderwijs) niet bekend wilde staan als schrijver van een kritisch boek.

Erg sterk is dit niet, maar de geheimzinnigheid rond het pseudoniem heeft zeker gewerkt in de pers.

Tumult

De rectrix is een roman die zich gedurende één schooljaar afspeelt op een gymnasium. Het boek is opgebouwd uit vier episoden. De eerste gaat over het

[p. 50]

begin van het schooljaar en bestrijkt de periode van 21 augustus tot en met 8 september. De tweede: 1 november tot en met 6 december. De derde: 8 tot en met 20 januari en de laatste: 18 mei tot en met 29 juni. De hoofdstukken binnen de episoden hebben een dag, een datum (zonder jaartal) en de tijd als hoofdstuktitel. Afwisselend worden de hoofdpersonen daarin - scenisch - gevolgd. Het jaar waarin het recente handelingsverloop zich afspeelt moet wel 1989 zijn, want toen was het de laatste keer (afgezien van 1995) dat een schooljaar op maandag 21 augustus kon beginnen.

Dat is hetzelfde jaar als waarin de geruchtmakende Barlaeus-affaire begon. Hoe zat het ook al weer? In het kader van het emancipatiebeleid benoemde de toenmalige PvdA wethouder van onderwijs, Ada Wildekamp, een vrouw als rector aan het Barlaeus-gymnasium in Amsterdam: Charlotte de Vries Lentsch. Het gymnasium wilde dat niet (men had een voorkeur voor een zittende conrector) en er ontstond beroering. De wethouder zette door en in 1989 trad De Vries Lentsch in dienst. Leerkrachten en de medezeggenschapsraad legden zich daar niet bij neer; zij zorgden ervoor dat de rectrix onmogelijk kon funktioneren. Twee bemiddelingspogingen van externe adviseurs mislukten. In 1990 werd een kommissie van goede diensten ingesteld en die kwam tot de konklusie dat rond de rectrix een onwerkzame situatie was ontstaan. Haar bleef weinig andere keus dan op te stappen.

Over deze zaak gaat het wel en niet in De rectrix.

Het is een voorzichtig man, die Simon Bottema. Niet alleen moest zijn werkelijke naam onbekend blijven, ook laat hij zijn roman voorafgaan door de mededeling dat de geschiedenis van a tot z verzonnen is. Iedere overeenkomst met personen en gebeurtenissen uit de werkelijkheid berust op een merkwaardig toeval. Zoals bekend behelst een dergelijke mededeling meestal het tegenovergestelde van wat beweerd wordt, maar hier - ondanks saillante verschillen tussen de zaak Charlotte de Vries Lentsch en de zaak Carla de Rijk Bezemer (de rectrix in de roman) - krijgt de mededeling een ironische werking. Het is immers onmogelijk voorbij te gaan aan parallellen. Waarom zou je anders (bijvoorbeeld) tegenover het gymnasium in het boek een theater Inferno situeren, daar waar tegenover het Barlaeus gymnasium Paradiso ligt?

Bottema zelf heeft nooit aan het Barlaeus gymnasium lesgegeven. Hij zegt in Vrij Nederland: ‘Ik heb een aantal aspecten van de werkelijkheid in een pan gegooid, daar een portie fantasie aan toegevoegd en dat door elkaar geroerd. Veel schrijvers gaan zo te werk.’ En verderop vertelt hij dat hij vrijwel niets van het Barlaeus afweet. ‘Mijn mapje knipsels over die affaire is flinterdun.’

In het (nog anonieme) interview in Trouw zegt hij dat hij om zijn verhaal vorm te geven niet alleen het geval van het Barlaeus gymnasium gebruikte. Ook het incident van een conrectrix op het Haagse Maerlant Lyceum, die op een eerdere school de leerlingenkas niet had aangevuld voor ze vertrok, terwijl ze daar minstens tienduizend gulden uit had gehaald, lag ten grondslag aan de verhaalhandeling van deze roman. De geheimzinnigheid rond Bottema's pseudoniem en de verhouding tussen de werkelijkheid van het boek en die van de buitentekstuele (historische) werkelijkheid, stonden garant voor enig publicitair tumult. Geprobeerd werd De rectrix als sleutelroman te beoordelen, maar die poging moest op een teleurstelling uitlopen. Voor promotie-doeleinden kan beroering een heilzame werking hebben, tegelijk is het zo dat het zicht op de roman als zodanig enigszins verloren gaat. Dat is jammer, want hoewel De rectrix misschien geen grote literatuur is, is het toch zeker een vermakelijke, hier en daar hilarische, roman, die ook nog eens een duidelijke en bijtende kritiek op de onderwijspraktijk en onderwijsvernieuwingen bevat.

De rectrix, het boek

In De rectrix wordt het verhaal verteld van een vrouw die zich probeert staande te houden als schoolleidster van een gymnasium. Haar handelingen worden niet bepaald door het belang van de school, de leerlingen of docenten; zij handelt uitsluitend uit eigenbelang. Machtsbelust en opportunistisch slaat zij zich door het kursusjaar heen. Ongeoorloofde middelen (zoals chantage met behulp van geheime computerbestanden) schuwt zij daarbij niet.

In De rectrix is de beginnende lerares Nederlands, Laura van Aalst, (ongewild) tegenspeelster van de

[p. 51]

rectrix. Zij zet zich (minimaal gesalarieerd) volledig in voor haar leerlingen en zij weet binnen de kortste keren een onvoorstelbare populariteit bij hen te verwerven. Was het bij Carla de Rijk Bezemer de vorm die haar handelen bepaalde (Vragen als ‘Hoe kom ik over?’ en ‘Hoe houd ik mij staande?’), bij Laura van Aalst is dat de authenticiteit. Zij raakt in konflikt met de rectrix, die haar populariteit niet kan verkroppen. In reeksen hoofdstukken worden de rectrix en de lerares Nederlands gevolgd. De sympathie van de vertellende instantie ligt daarbij duidelijk bij Laura van Aalst. De hoofdpersonen zijn overigens niet de enigen bij wie het perspectief ligt. Anders dan de titel misschien zou doen vermoeden, draait de roman niet uitsluitend om het konflikt rond de op- en ondergang van de rectrix. Er zijn ook hoofdstukken die gereserveerd zijn voor bijfiguren en nevenintriges.

Zo zijn er hoofdstukken waarin de conciërge, die aan zijn laatste schooljaar toe is, wordt belicht; hoofdstukken over de socialist op retour, wethouder van onderwijs Henk van Brakel en er zijn hoofdstukken gewijd aan leerlingen en hun bezigheden. Die gaan, bijvoorbeeld, over de onbeantwoorde liefde van de briljante gymnasiast Theo de Graaf; over de ultieme poging om alsnog het gymnasium-diploma te behalen van diens konkurrent in de liefde, de dapper pratende Richard van Henegouwen; over de schoolbond, over de organisatie van een illegaal feest enzovoort.

Strukturerend element bij de opeenvolging van hoofdstukken is de kloktijd. De hoofdstukken hebben telkens een dag en tijd tot titel. Zo speelt het eerste hoofdstuk op 21 augustus om 7.30 uur (Carla de Rijk Bezemer staat voor de spiegel en kiest een ‘beleids-onderstrepende’parfum). Het tweede hoofdstuk over de conciërge begint een kwartier later. Hoofdstuk 3 heeft vanaf 8 uur Laura van Aalst tot onderwerp. In hoofdstuk 4 wordt Theo de Graaf om 8.20 uur wakker. In hoofdstuk 5 is er de Algemene Lerarenvergadering vanaf 9.00 uur. Het volgende hoofdstuk speelt zich de volgende dag om 10.15 af, tijdens de les Nederlands. En zo verder.

Alle verhaallijnen komen samen aan het einde, tijdens het afscheidsfeest van de conciërge. Leerlingen zijn erachter gekomen dat de rectrix op een vorige school leerlingen-gelden verduisterd heeft en dat onthullen zij - verontwaardiging over het wegwerken van de beste lerares van de school luchtgevend - feestelijk. Exit rectrix.

Het laatste hoofdstuk, ‘Vrijdag 29 juni, 10.15 uur’ is als epiloog op te vatten. De rectrix drs. C. de Rijk Bezemer blijkt benoemd tot vertrouwens-inspekteur bij het Ministerie van Onderwijs. Zij is weggepromoveerd. Laura van Aalst verlaat de school voor het laatst. Haar tijdelijke aanstelling is niet verlengd. Zij eindigt met lege handen.

Lumpsum-financiering & funktie-differentiatie

De rectrix is een onderhoudende Hollandse (school)zedenschets. Het wel en wee van een gymnasium gedurende één kursusjaar is beschreven door iemand die het onderwijs van binnenuit kent. Een sleutelroman is het zeker niet, veel eerder een tendensroman met satirische trekken. Bottema hekelt in dit boek niet alleen het opportunisme en de machtswellust van een rectrix, maar ook de strukturen die een dergelijk gedrag mogelijk maken. Naast een onomwonden verontwaardiging over het feit dat een vakbekwaam docente slachtoffer wordt van bot machtsmisbruik, klinkt er in de roman een grote bezorgdheid door over enkele onderwijskundige vernieuwingen.

Het betreft vooral de lumpsum-financiering (één keer per jaar krijgt een school een hoeveelheid geld ter beschikking, waarvan alle uitgaven (zowel personele als materiële) betaald moeten worden), en de funktie-differentiatie (er zijn verschillende typen funkties voor docenten (junior-leraar, senior-leraar, leraar adviseur); het carrièrepatroon wordt afhankelijk gemaakt van de geleverde prestaties).

De lumpsum-financiering wordt de voorlopige redding van de aanvankelijk zo impopulaire rectrix. Henk van Brakel wijst het Anna Bijns gymnasium aan als proefschool voor de lumpsum-financiering. Op de om opportunistische redenen georganiseerde tweedaagse conferentie worden de begrippen lumpsum-financiering en funktie-differentiatie geïntroduceerd. Onderwijskundige specialisten verzorgen de inleidingen. Daarbij wordt op verfrissende manier beleidsproza geridiculiseerd.

[p. 52]

De lumpsum-financiering, breekt de tegenstand van docenten tegen de rectrix. Haar positie is aanmerkelijk versterkt. Het is zoals de twaalfjarige(!) dochter van de wethouder voorspelde, toen in huiselijke kring de zorgelijke toestand rond de populariteit van de rectrix van kommentaar werd voorzien: ‘Met dat lumpsum gedoe, dan gaat toch iedereen onwijs slijmen met de rector?’ En dat blijkt maar al te waar. Eigenmachtig zal de rectrix kunnen beslissen over gelden en posities.

Aan het einde van het schooljaar bedenkt de rectrix dat de docenten zich door het lumpsum-systeem uiterst korrekt en behulpzaam zijn gaan gedragen. Neveneffekten zijn, zo konstateert zij, dat er minder leerlingen de lessen uit werden gestuurd, (want weinig docenten voelden ervoor ‘te boek te staan als ordetechnisch brekebeen.’) en dat leraren hun kollega's veel kritischer volgden.

Het enige wat nog aan het lumpsum-systeem ontbrak, stelde Carla met een grimmig lachje vast, was de mogelijkheid om het gemeentebestuur bindende adviezen te verstrekken over structurele verhoging van het salaris van de schoolleider.

Van de hele bedrijfsmatige aanpak van het onderwijs (met de kennis als produkt en de leerling als klant) moet Bottema niets hebben. Hij toont zich met name bezorgd over de konkurrentie tussen docenten onderling. Want het kan niet anders of de vernieuwingen hebben een verziekende uitwerking op onderlinge verhoudingen. De ene docent wordt de ander tot wolf. Wat er kan gebeuren, wanneer de macht op school in verkeerde handen valt, toont Bottema in De rectrix bijtend aan.

Nederlands

Dat de schrijver Bottema (of Burgers) Nederlandse taal- en letterkunde gestudeerd heeft en tot voor kort leraar Nederlands aan een gymnasium was, is duidelijk aan de roman te merken. Hier is niet alleen een man aan het woord die met kennis van zaken over het geven van Nederlands op middelbare scholen schrijft, maar ook van iemand die - als ik mij niet vergis - enkele gevoeligheden rondom het vak van zich af heeft willen schrijven.

Laura van Aalst heeft zich tijdens haar studie gespecialiseerd in taalverwerving en argumentatietheorie. Belezen is zij allerminst (wel las zij de 1826 pagina's van Collaboratie en verzet van F. Weinreb; de Weinreb-diskussie krijgt een samenvattende behandeling in de klas). Putten uit een literair reservoir kan zij niet. Zij is nauwelijks voorbereid op een baan als docente Nederlands aan een gymnasium.

Het halve jaar dat ze had gewerkt voor haar Pedagogische Aantekening van de Vakgroep Didactiek aan de Universiteit van Amsterdam was weliswaar intensief geweest, maar verhield zich tot de praktijk als een gesprek over militaire tactiek tot een werkelijke veldslag. ‘De structuur van interactieve lesmodellen’, ‘leertechniek-development’, ‘de seksuele belevingswereld van het kind in relatie tot zijn emotioneel-cognitieve ontwikkeling’, het waren zaken waar de universitaire pedagogen, psychologen en didactici lang over wisten te vertellen, niettegenstaande het feit dat ze nooit een voet in een klaslokaal zetten.

De mogelijke animositeit onder kollega's Nederlands krijgt gestalte door Laura's (eveneens ongewilde) strijd met haar kollega Nederlands Van Kooten. Tegen hem is het ook dat zij vier pagina's lang uithaalt naar de methode Taaldaden van Antoine Braet (‘Antoine Braet, is dat niet datzelfde stuk verdriet dat een commissie heeft ingesteld die een lijst van tweeëntwintig Nederlandse boeken moest maken, tweeëntwintig boeken die alle leerlingen van Nederland zouden moeten gaan lezen, zodat ieder persoonlijk enthousiasme in de kiem gesmoord wordt?). Laura heeft een klas beloofd het boek Taaldaden nooit meer te zullen gebruiken, omdat uit dat boek zou blijken dat Braet niet kan schrijven en ook niet kan denken. Samen met Van Kooten neemt Laura een schoolonderzoek literatuur af. Bij monde van een leerling wordt Maarten 't Hart (wel gewaardeerd door van Kooten) bekritiseerd. De leerling beweert dat de natuurbeschrijvingen van 't Hart abnormaal uitvoerig zijn, maar niet sfeervol. ‘Ze lijken stiekem bedoeld om

[p. 53]

de biologiekennis van de schrijver te showen’ en even later:

Maarten 't Hart is te veel een gefrustreerd egotripper [...] hij wil eigenlijk twee dingen: goede boeken schrijven, én telkens showen hoeveel hij weet van biologie en muziek en zo. Die twee dingen bijten elkaar gewoon.

De oordelen van leerlingen liegen er niet om. Zo is daar ook Theo de Graaf, die bij de eerste les Nederlands van Laura, terugdenkt aan de lange rij leraren Nederlands die hij met zijn klas onderuit heeft gehaald:

Wat was dat toch een zielig slag mensen! Het leek wel alsof ze het als hun voornaamste taak zagen de leerlingen het leesplezier zoveel mogelijk te bederven. Over de leukste boeken wisten ze op de vervelendste manier te zeuren.

Maar Laura is okay.

Voor neerlandici is dit debuut extra aardig. Niet alleen vanwege dergelijke passages, maar ook vanwege de uiterst verrassende (zelfmoord-) interpretatie die de briljante gymnasiast Theo de Graaf in de klas geeft van het bekende gedicht ‘Mijn broer’ van Hendrik de Vries.

Waardering

Voor een realistische roman, die De rectrix tenslotte is, is het onwaarschijnlijkheidsgehalte soms hoog. Dat bijvoorbeeld iemand die toegeeft weinig belezen te zijn, zulke wonderen van literatuuronderwijs (en een literatuurexamen) tot stand weet te brengen is opmerkelijk. De visies van enkele leerlingen op schrijvers en teksten zijn verbluffend. Het kan, maar echt waarschijnlijk is het niet. En dat alle leerlingen tenslotte slagen, zelfs twee leerlingen die haast onoverbrugbare achterstanden moeten inhalen, is dat nou helemaal realistisch?

Dit voert ons naar een algemener bezwaar tegen het einde van het boek. Bottema houdt naar mijn idee - de eerste episode waarin de personages neergezet worden, is dan ook ronduit de sterkste - de verhaallijnen te nadrukkelijk vast. Alles en iedereen is op weg naar een gesloten einde. Je kunt je nog afvragen hoe het met Laura uiteindelijk zal aflopen, maar verder wordt er maar weinig aan de verbeelding van de lezer overgelaten. Laura zou je een beter lot gunnen, maar in dit verhaal kon het niet anders dan verkeerd met haar gaan. Waardering voor haar inzet is er niet; de kwaliteit heeft het afgelegd tegen de gecorrumpeerde macht. Maar de lezer zij gerust: in de zwaar aangezette slotzinnen accepteert zij blijmoedig haar lot.

Bezwaarlijk is misschien ook dat Bottema het korruptie-incident van de conrectrix aan het Haagse Maerlant Lyceum vermengd heeft met de Barlaeus-geschiedenis. Tegenover de meest direkt betrokkene, de voormalige rectrix van het Barlaeus gymnasium (hoe je het ook wendt of keert, bij de Barlaeus affaire kom je tenslotte toch terecht), heeft dit iets malicieus. De paar recensies die over De rectrix verschenen, spitsten zich vooral toe - hoe kan het ook anders - op de vergelijking met de Barlaeus-affaire. Hoewel de vlotte verteltrant van Bottema geprezen werd, was er ook nogal wat reserve. De rectrix steekt enigszins schril af tegen de werkelijkheid van de Barlaeus-affaire. Dat Bottema zich verschool achter een pseudoniem werd maar matig gewaardeerd.

Of het schrijverschap van Simon Bottema toekomst heeft, is de vraag. Een opmerking in genoemd artikel in Vrij Nederland stemt niet optimistisch. Hij zegt: ‘Ik heb het schrijven van De rectrix als een stunt beschouwd, in de hoop dat niemand erachter zou komen dat ik de schrijver ben.’

Die stunt heeft - ondanks enige bezwaren - intussen een vermakelijke roman over de wereld van het onderwijs opgeleverd. De schets die gegeven wordt van het schoolleven, met alle mogelijke turbulenties, is zonder meer pakkend. En in ieder geval stemt het boek tot nadenken over de lumpsum-financiering die vanaf 1996 op alle middelbare scholen ingevoerd zal worden.