Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 46]

Jeroen Vullings
Een verlaat debuut
Over School nummer 1 van Pierre Platteau

School nummer 1 van Pierre Platteau verscheen in november 1994 en het is ook niet zijn eerste boek. Daarom lijkt het niet geschikt voor dit nummer over recente debuten. Inderdaad schreef de Belg Platteau (1945) eerder televisiescenario's, korte verhalen, gedichten, columns en een boek over het leven van de treinwachter-schrijver Gustaaf Vermeersch, maar School nummer 1 is zijn eerste roman - vermoedelijk om strategische redenen spreekt de uitgever leep van ‘romandebuut’. En wat betreft de verschijningsdatum: Platteaus boek werd in Nederlandse kranten en tijdschriften pas in 1995 besproken; in België was men er eerder bij. Het gaat mij echter niet om dergelijk legitimerend gegoochel. Dit is gewoon een mooie gelegenheid om na een windstille periode nog eens aandacht te vragen voor School nummer 1, dat ook bij herlezing een dierbaar kleinood blijkt. De argeloze literatuurminnaar leest toch zeker wekelijks in de culturele bijlagen dat er daarom-en-daarom weer ‘een absoluut meesterwerk’ geboren is en bij de kassa of uitleenbalie kan dat verwarring en zelfs pure wanhoop opleveren. Wordt het die pikante Sahar of toch maar Van Beijnums nostalgieboek? Opnieuw getuigen van Platteaus kwaliteit kan dus zeker geen kwaad.

De literaire kritiek, zowel in België als Nederland, was overigens niet onverdeeld positief. Jos Borré (De Morgen, 10-11-1994) wijst bij voorbeeld de uit het vertelstandpunt voortvloeiende neutraliteit af waarmee Platteau zijn jeugd beschrijft. Ook verder maakt hij duidelijk dat deze debuutroman niet genoeg beantwoordt aan de eisen die hij (goed beargumenteerd) aan literaire werken stelt. Flaptekstspecialist Herman de Coninck (NRC Handelsblad, 20-1-1995) spreekt van een ‘prachtig, slechtgeschreven boekje’, maar uit zijn voorbeelden blijkt dat laatste adjectief te berusten op eigen onzorgvuldig lezen. Hans Warren (Provinciale Zeeuwse Courant, 10-2-1995) schrijft - onder de humeurige titel ‘Alweer een zielig joch in onze literatuur’ - Platteaus uiterst sobere verhaal, merkwaardig genoeg, wijdlopigheid toe. De overige besprekingen waren positief tot juichend van toon.

Melancholiek boek

Met School nummer 1 is iets wonderlijks aan de hand. Platteaus autobiografische roman is door zijn omvang bescheiden, laat zich lezen als een gedetailleerde topografische kaart van Brussel, heeft de jeugdjaren als onderwerp, en kent een beperkt aantal belangrijke personages: de vader, de moeder, de inwonende grootvader, het kind en diens eerste leraar. Zo bezien lijkt dit boek er een van het kleine gebaar, niets spectaculairs maar eenvoudig, bijna standaard, Vlaams (psychologisch) realisme. Daarmee is niet verklaard waarom het boek zo'n verpletterende indruk maakt. Net als bij Tobias Wolff's This boy's life - vergelijkbare jeugdellende - is bij Platteaus debuut de innerlijke noodzaak, de onontkoombaarheid, onmiskenbaar. De vroegste jeugd was een hel, zijn vader een extreem-gewelddadige sadist met een oorlogsverleden. Toch levert die schokkende en verkillende uitstalling aan doorstaan leed geen neerdrukkend boek op. School nummer 1 is eerder melancholiek te noemen.

‘Ik zal je maar in het water gooien, zeker?’ zegt mijn vader. ‘Vermits het toch nooit meer goed komt tussen je moeder en mij.’ Hij zegt het op vragende toon, wat vreemd is, want ik zit op zijn arm en kan nog niet spreken.’

Met deze vroegste jeugdherinnering opent Platteau zijn roman, die gesitueerd is in het België van kort na de Tweede Wereldoorlog. Op de brug die de grens vormt tussen Sint-Jans-Molenbeek en Brussel, laat zijn vader hem boven het water bungelen, om zijn Duitse echtgenote flinke schrik aan te jagen maar ook

[p. 47]

uit ongerichte moorddrift. Deze scène zet de toon voor de rest van het boek: ranselpartijen, hardhandige ‘didactiek’ en vernederingen zijn schering en inslag bij dit gezin. School nummer 1 eindigt als de jeugdige, naamloze ik-persoon (in de flaptekst wordt hij openlijk Pierre genoemd) door een overhaaste verhuizing gedwongen, na ruim een jaar lager onderwijs de gemeenteschool nummer 1 moet verlaten. Hij betreedt dat gebouw pas op tweederde van het boek; het ouderlijk gezin vormt voor hem de echte, eerste leerschool. ‘Omdat niet iedereen van iedereen houdt binnen het gezin waar ik woon, word ik van persoon tot persoon doorgegeven als een busseltje alibi.’

Pierre Platteau (foto: Klaas Koppe)

Kinderlijk perspectief

Platteau vertelt zijn levensverhaal vanuit het perspectief van het kind dat hij toen was. Dat kind weet niet beter dan de snel omslaande stemmingen, de plotseling oplaaiende woede (‘de storm’) van zijn vader Marcel te accepteren, voegt zich zo goed mogelijk naar diens nukken en grillen en vooral vermeende verwachtingen - een onmogelijke opgave, want álles geeft blijkbaar aanleiding tot terreur. Maar aan dit koele, beheerst geschreven relaas over een niet-ongelukkig beleefde ongelukkige jeugd ontbreekt iedere vorm van bitterheid of beschuldiging. Vermoedelijk om expliciet te maken dat de schrijver in de huid is gekropen van het kind-van-toen, waarbij hij diens authentieke emoties als volwassene benoemt, dienen formuleringen als: ‘Ik streel haar als een minnaar, zonder dat ik dat woord al ken’ en ‘Ik begrijp dat de klappen die mijn vader me geeft - vegen, zoals hij ze noemt - de basis vormen van een leerproces dat ons als bondgenoten samenbrengt.’ Ook in zulke reflecties blijft het morele oordeel achterwege en juist dát vergroot de zeggingskracht van het verhaal. Een an-

[p. 48]

der voordeel van Platteaus ‘kinderlijke’ vertelperspectief is de dramatische ironie die aldus ontstaat; in tegenstelling tot het kind Pierre, interpreteert de lezer wèl. Uit losse opmerkingen valt al snel op te maken dat Marcel gecollaboreerd heeft in de oorlog en daarvoor gevangen heeft gezeten, maar de mate van dat fout-zijn neemt wel steeds scherpere, gruwelijke contouren aan. Zijn schijnbaar onschuldige terzijdes en handelingen komen zo in een ander, dreigend licht te staan, zoals de opmerking tegen een verkoper in de Brusselse jodenwijk: ‘Ik kom nog weleens terug.’ In gelijke mate groeit het mysterie hoe het gezin zo lang onder het lichamelijk en mentaal geweld van deze beul kon functioneren en de schijn voor de buitenwereld zo lang wist op te houden.

Temidden van deze akeligheid zijn er lichtpuntjes. De welwillende leraar Frings, of de trouwe schoolvriend ‘de Deken’ die zijn vaders verbod met de ‘foute’ Pierre om te gaan, weerstreeft. Maar vooral Pierres éénogige grootvader, een groteske, maar niet minder ontroerende figuur die bij iedere mogelijke gelegenheid excelleert in theatraal zelfbeklag: ‘Blind zijn en toch willen werken!’ 's Middags frequenteert hij, begeleid door zijn oogappel Pierre, telkens verschillende cafés, ‘waar hij in sommige habitué is, in andere vaste klant’ en nooit minder dan twee glazen bier consumeert: ‘Als je maar één glas bier drinkt, dan zouden ze vlug zeggen dat je gierig bent.’ Hij overstelpt zijn kleinzoon met (ongewenste) liefde en staat hem bij waar hij kan. De idyllische reis naar het grootvaderlijk geboortedorp die ze samen afleggen om de twist tussen Marcel en zijn familie te beslechten, vormt dan ook een verademing: even zijn ze allebei bevrijd van het sluimerende gevaar. Door grootvaders hulp is er aan het eind van de roman een nieuwe episode in Pierres levensverhaal aangebroken.

Marcel is door zijn vrouw en zoon verlaten; Pierre woont in het naburige Anderlecht bij zijn moeder en haar nieuwe vriend Cyriel, z'n nieuwe vader: ‘Ik kijk naar hem omdat ik weet dat hij een rol in mijn leven gaat spelen, maar het is zonder echte nieuwsgierigheid.’

Vier delen

In een vraaggesprek in NRC Handelsblad (21-1-1995) deed Platteau de verheugende mededeling dat zijn autobiografische debuutroman het eerste van vier delen is - de reeks zal de periode bestrijken tot zijn vijfentwintigste levensjaar. Onuitgesproken, maar niet minder dringend in dit zelfonderzoek naar de vormende factoren in zijn bestaan is natuurlijk de pijnlijke vraag wat Platteau en zijn, ondanks alles zeer menselijk getekende, vader gemeen hebben. ‘Je lijkt op hem’, voegt zijn grootmoeder hem toe. Tijdens een mislukte sinterklaasviering waar de stille strijd tussen vader en zoon op zijn hevigst is, lijken ze zelfs één te worden: ‘[...] terwijl mijn vader en ik naar mekaar blijven kijken, onze blikken zich in mekaar vasthaken, onze ogen ons volgen.’ Maar meer dan een hartstochtelijke neiging tot bioscoopbezoek lijken ze vooralsnog niet te delen. In School nummer 1 blijft Platteau het antwoord dus nog schuldig. Het tweede deel, aangekondigd onder de titel Rue Bonnevie, zal nog even op zich laten wachten. Bij mijn vraag naar de publicatiedatum suggereerde zijn uitgever dat Platteau iedere letter op het verleden moet bevechten.