Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 26]

Ingrid Hoogervorst
Het is niet alleen schoonheid die liefde en aandacht verdient
Over Begeerte van Manon Uphoff

De Utrechtse schrijfster Manon Uphoff (1962) debuteerde in november met een intrigerende verhalenbundel, getiteld Begeerte. Verhalen die je gniffelend leest omdat ze een kijkje bieden in geheime kamers van mannen en vrouwen. De mensen in de verhalen van Uphoff begeren, en hun verlangen behelst ook passie, agressie, gedrevenheid, walging en wil. De bizarre situaties waarin Uphoff haar personages brengt, geven blijk van een hoogst eigenzinnige en originele kijk op de werkelijkheid.

‘Poep’ is de titel van het eerste verhaal waarmee ze in het literaire tijdschrift De Tweede Ronde meteen de aandacht trok. Een bizar verhaal waarin een oude man een weddenschap afsluit met de eigenaresse van het prachtige witte huis dat hij altijd heeft bewonderd. Als hij de twee enorme drollen van haar honden opeet, is het van hem, zegt ze. Gedreven begint de man aan de wrede opdracht tot hij kokhalzend van ellende moet stoppen. Bang geworden haar bezit te verliezen, begint de vrouw de andere hoop te eten, waarna beiden, een beetje wijzer geworden over tot wat een mens in zijn hebzucht in staat is, huiswaarts gaan... de lezer in verbijstering achterlatend.

Een buitenlaag van beschaafd gedrag

‘Poep’ is een mooi voorbeeld van Manon Uphoffs grillige fantasie. Haar vertellingen tonen vaak het moment waarop door de barsten en scheuren in de elegante façade de ware lustgevoelens zichtbaar worden. Mensen worden gedreven door begeerte, door hebzucht, zegt Uphoff, maar doen alsof het mooie en verstandelijke argumenten zijn die hun gedrag bepalen.

Ik zoek naar de banale driften achter die rationele houding schuilgaan. Het was mijn eigen hebzucht die me tot dit onderwerp bracht. Ik was verliefd op een vriend die een geliefde ernaast had. Ik probeerde dit een jaar lang te accepteren en begreep niet waarom ik er zo'n moeite mee had. Tot ik er echt lichamelijk op begon te reageren. Ik kreeg kokhalsneigingen als hij alleen al over dat meisje praatte. ‘Wat een waanzin dat ik dit moet,’ dacht ik. ‘Waarom moet ik dit soort dingen wegmoffelen. Er is niets verkeerd aan die begeerte.’ Dat heeft het denken erover op gang gebracht.

Uphoff toont zich verbaasd over het succes van haar verhalenbundel.

Ik dacht dat er niets meer geschreven kon worden, wat nog zou opvallen. Mijn verhaal ‘Poep’ kreeg wellicht zoveel aandacht door het tikje gemene wat er in zit. De manier waarop de vrouw die man tot het opeten van een hondendrol verleidt, is herkenbaar, het raakt aan een gemeen trekje van mensen.

Wil je dat ook in je verhalen laten zien?

Je hebt een buitenlaag van beschaafd gedrag, maar soms komen de minder mooie gevoelens daar doorheen. Verlegenheid, jaloezie, lust of pijn. Het moment dat die gevoelens er door heen komen zetten, wil ik beschrijven. Het is boeiend hoe mensen uit het keurslijf van de ratio scheuren. Als je een kroeg of discotheek ingaat, zie je dat er gedaan wordt of het ergens anders omgaat, maar in feite is iedereen alleen druk op zoek naar een man of een vrouw, naar aandacht. Je ziet de gevechten die geleverd worden. Ik kijk ook erg graag naar de gezichten van vrouwen die in een warenhuis op de bakken met koopjes afrennen. Er komt een begeerte naar boven, een gulzigheid die je bij dieren ziet. Dat zijn spannende momenten.

Kalmte is iets vreemds. Sommige mensen zijn niets meer dan een vleeszak vol kokende woede, maar hun huid trekt zo strak over de kolkende inhoud,

[p. 27]

dat het er stil en onbeweeglijk lijkt. Tot iets de zak doet scheuren; een blik, een gebaar, een geluid en je niets anders kunt doen dan verbaasd de stroom lava volgen en kijken naar wat er bedolven wordt. (uit: ‘Brand’)

Beschouw je begeerte als de motor van het menselijk gedrag?

In deze bundel is begeerte niet altijd iets vriendelijks. Het is passie, wil, hebzucht, en er wordt niet altijd rekening gehouden met wat het voor de anderen betekent. Het is geen instinct, want dat is te plat, maar veel botsingen tussen mensen worden gedreven door begeerte, door hebzucht. Meestal doet men of dat niet zo is. Ben je een beetje bijdehand dan kun je je gedrag mooi verkopen in verklaarbare argumenten en redenen. Waarom gaan mensen gedreven door hebzucht op die bak met koopjes af? Wat zit daar achter? Waarom koop ik een trui alleen omdat hij tien gulden goedkoper is. Achteraf denk je: ‘Wilde ik hem wel?’ Die vertaalslag kun je pas maken als je een stapje achteruit bent gegaan. Als je afstand hebt genomen van je begeerte.

Staat de mens willoos tegenover zijn begeerte?

In eerste instantie ben je een speelbal van je begeerte, maar in tweede instantie niet, want je kunt je afvragen waarom je iets wil of doet. Met die gevoelens is niets fout maar je moet ze wel onderkennen en onderzoeken.

De illusie van liefde

Manon Uphoff schrijft vanaf haar achtste, verhalen en versjes. Na haar HBO studie Nederlands ging ze literatuurwetenschap studeren. Ze komt uit een groot, druk katholiek gezin met dertien kinderen. Beide ouders hadden al kinderen uit een eerste huwelijk. Er waren drie generaties en als jongste van de laatste ‘lichting’ zoog Uphoff de verhalen van haar oudere zusters en broers als een spons in zich op. ‘Brand’, een broeierig verhaal uit het eerste deel van haar bundel, is er een weerslag van. De dertienjarige vertelster ziet hoe haar zus steeds maar weer de foute mannen uitzoekt; mannen die haar slaan en eenzaam achterlaten.

De scherven staken uit de vervilte vloerbedekking, glanzend als topaas. Het oor van een van de glazen lag voor mijn voeten. Er droop thee vanaf. Op de neuzen van mijn schoenen zat thee. Zelfs op mijn nappaleren jasje zaten spettertjes. De zachte geur van sinaasappel hing als nevel in de kamer. Na een minuut of vijf liep Jiri op me af en drukte een paar gulden in mijn hand. ‘Hier, haal maar wat verband en brandzalf voor die zeikzus van je.’
Ik knikte en mijn zeikzus keek me aan. De adertjes in haar ogen waren gesprongen en een glinsterend sliertje snot liep uit haar neus. De ceintuur van haar kamerjas hing los. Over de gehele lengte van haar dijbenen kleefde de groene stof aan haar huid. Ik zag haar borsten met de bruinroze tepels en een stukje van haar zachte buik, die na de bevallingen wat rimpelig was geworden. Ze leek op een schildpad waar iemand met een zakmes het schild vanaf had gepeuterd.

Bij het zusje wekt het allerlei fantasieën, verlangens naar iets wat ze zelf niet kan verwoorden, maar haar wel onderdeel maken van de tragische toestand van de zus. Dat broeierige verlangen en die vage wellust hebben zich voorgoed genesteld:

Jaren later stond ik in een T-shirt op het winderige balkon van mijn flat en keek de rechte rug van mijn in de nacht wegfietsende minnaar na. Ik voelde de warmte van zijn huid nog op de mijne, en de schroeiplekken van zijn klappen op mijn wangen. Rillend leunde ik over de balustrade en jankte hem als een hondje terug in mijn bed. Het was de eerste nacht dat ik het hart van mijn zus in mijn borst voelde kloppen.

De zuster staat willoos tegenover haar minnaars en ook de ik-figuur laat zich slaan om vervolgens haar geliefde weer in het bed terug te kijken. Is dat te rijmen met vrouwelijk zelfbewustzijn en feministisch gedachtengoed?

Intellectuele vorming en eruditie hoeft niet gelijk op te gaan met de emotionele ontwikkeling. Belezenheid maakt je op emotioneel gebied niet verstandiger. Je gedrag loopt altijd vier passen achter bij je rationele raamwerk waarin je alles mooi op een rijtje hebt. Wat ik wil laten zien met dit verhaal is hoe mensen, en vooral vrouwen, tot veel bereid zijn om de illusie van

[p. 28]

liefde in stand te houden. Soms is het gevaarlijker en pijnlijker om die droom af te breken dan te blijven geloven in de leugen van een liefdevolle omgeving. Dat verlangen een illusie vast te houden, drijft ze en daar kunnen ze heel ver in gaan. Daarom laten vrouwen zich in een huwelijk jarenlang mishandelen. Ik vind het niet onbegrijpelijk of raar dat mensen dit soort dingen tolereren en al schrijvend zoek ik naar de oorzaak.

Pijnlijk soort intimiteit

Als kind observeerde je de broer en zusters die in allerlei liefdesperikelen verwikkeld waren. In hoeverre heeft dat je beïnvloed?

De familieverhalen over liefde en scheiding betekenden voor mij een ontluistering van de volwassenenwereld. Wat ik gedwongen om me heen zag en hoorde was pijnlijk en stond lijnrecht tegenover mijn naïeve kinderwereld. Hun werkelijkheid was voor mij niet toegankelijk, maar beïnvloedde me wel omdat je als waarnemer nooit een buitenstaander bent. De dingen die je waarneemt worden stukjes van jezelf. In het eerste deel van de bundel is het meisje aan het woord dat kijkt, in het tweede deel de afstandelijke vertelster die ze door al dat kijken is geworden.

Het wezen van de mens wordt niet bepaald door dat laagje van zogenaamde beschaving, maar door erkenning van wat je drijft. Ik vind het hypocriet om net te doen alsof we die gevoelens van hebberigheid en bezitsdrang niet hebben. Dat toegeven en het met humor benaderen maakt je tot een volledig mens. Sommige begeertes vernielen of verwonden, andere herstellen of leveren tragi-komische situaties op. Daar schrijf ik over, want het is niet alleen schoonheid die liefde en aandacht verdient.

In het titelverhaal, waarin een jong meisje in een soort vreemdelingenpension door een buitenlander ontmaagd wordt, is het thema de intimiteit van het vlees. De onluisterende omgeving doet de lezer griezelen, terwijl de vertelster desondanks vrij laconiek de lust bij zichzelf bespeurt. Het knappe van Uphoffs vertelwijze is dat de lezer het mét haar ontdekt.

Bij sexuele intimiteit hebben we het ideale plaatje in ons hoofd van een man en een vrouw in bed. Maar als twee lichamen, dierlijk of menselijk, zich dicht bij elkaar in één ruimte bevinden, ontstaat er altijd intimiteit. Ook al is die niet warm, mooi of fijn, ze is er wel. Het is een pijnlijk soort intimiteit. Daarom kan dat zo schokkend zijn, dus praten we er niet over. Ik vind aangeraakt worden bijvoorbeeld heel betekenisvol. Maar aanraken kan strelen of slaan zijn, beide doen wat met je. Ik vind de achteloze aanraking van een veel grotere treurigheid dan verrot gescholden worden. Het belang van aanraking wordt door die onverschilligheid van al zijn dimensies ontdaan. In een bejaardentehuis zitten mensen die al tien jaar niet meer op een liefdevolle manier zijn aangeraakt. Als ik daar naar kijk, kan ik wel janken. Als je niet aangeraakt wordt, ga je dood.

Hetzelfde gebeurt in het verhaal ‘Vlees’ waar een kind zich angstig, maar toch vol nieuwsgierigheid en lust laat betasten door een zwerver in de bosjes. Ze beschrijft de spanning die deze met walging gevulde intimiteit toch oproept, op een heel eigenzinnige manier en door de verwarring van de hoofdpersoon voelbaar te maken, wordt deze ervaring ook voor de lezer verteerbaar.

Ik herinner mij zijn stoffige, zure lucht, de rode jam op zijn lippen. Toen hij zei dat hij in het wachtershuisje woonde, daar waar zijn tassen stonden, ‘Daar waar het altijd warm is’, drong het met een schok tot me door dat dit wel eens de man kon wezen waar de meiden in 't geniep over spraken. Die ze de Hazelaar noemden. Ik stond heel dicht bij de struiken. De blaadjes prikten in mijn huid en de zon brandde op mijn haren. [...] Ik kon onder zijn armen duiken en wegrennen, maar hij wiebelde almaar met zijn hoofd en zijn glimlach speelde zo weemoedig om zijn lippen. Zijn dunne, witte haar danste als het pluis van paardebloemen en hij legde zijn hand op mijn arm en zei: ‘Ik ben een zachtaardige man. Ik heb vaak en veel geleden. [...] Hij had treurige ogen, bruin en glanzend als kandij. Voorzichtig begon hij met zijn vingers over de binnenkant van mijn pols te wrijven en ik voelde hoe vochtig zijn hand was.

Je wilt een type lichamelijke intimiteit binnen de literatuur halen, die altijd weggemoffeld wordt?

Sexualiteit is niet alleen poezelig en teder, maar vaak ook gewelddadig, vervelend en buitengewoon

[p. 29]

schokkend, maar daarom wel intiem. Sommige begeertes vernielen of verwonden, andere herstellen, weer andere zijn alleen maar tragisch, of tragikomisch. Het begeerde kan weerbarstig zijn, onwillig, dwars of buiten je bereik.

Hoe doe je inspiratie op voor je verhalen?

Ik observeer mensen, vooral dames. Die échte dames, keurig en alles op orde, fascineren me. Dan krijg ik iets pesterig en slaat mijn fantasie op hol. ‘Ze gaan ook naar de w.c.’ denk ik dan, ‘ze hebben ook etensresten tussen hun tanden.’ Juist door hun geloof in die façade bieden ze alle gelegenheid om momenten van ontluistering op te roepen. Tenslotte is hun gedrag en aankleding een tot in de perfectie opgevoerd spel. Meer niet!