Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 59]

J. Heymans
Een nieuwe APPI
Over Krols proza in de tweede normaalvorm

Het is misschien een rare vraag, maar wat hebben de literaire oeuvres van Armando en Gerrit Krol eigenlijk met elkaar te maken? Twee van de Nederlandse schrijvers wier werk ik in hoge mate waardeer. Betrekkelijke Einzelgänger zijn het, met een zekere hang naar romantiek. Ze staan te boek als uiterst nauwkeurig in het gebruik van leestekens, zoals komma en vraagteken. En ze hebben weinig tot geen literaire navolgers. Daar gaat het me nu allemaal niet om. Wat ik zoek, is - om het maar eens wiskundig te zeggen - een echte deelverzameling van hun beider oeuvres. Welk proza behoort tot die verzameling? Het antwoord is, denk ik, eenvoudiger dan het lijkt. Namelijk: het proza dat op poëzie lijkt. En omgekeerd. Zo publiceerde Armando in 1973 het Dagboek van een dader. Die in een stevig lettercorps gezette prozacyclus werd door de alerte critici onmiddellijk als poëzie herkend. En als zodanig ook besproken. Dat was mede te danken aan de Engelse regelval die in het logboek van Armando was toegepast. Daardoor leek het poëzie, maar het was proza. Heel poëtisch proza. Iets soortgelijks is in het oeuvre van Krol aan te wijzen. In de tijd dat Armando het Dagboek van een dader bijhield, schreef Krol aan De Groninger Veenkoloniën. Een prozagedicht. De eerste editie daarvan verscheen anno 1974 in een bibliofiele uitgave bij J. Meijer en de tweede in Polaroid (1976). De ondertitel van die bundel, ‘Gedichten 1955-1976’, benadrukt nog eens dat ‘De Groninger Veenkoloniën’ een stuk poëzie is. Maar Krol blijkt in de loop van de tijd van gedachten veranderd, zo lees ik althans in het essay ‘Een gedicht in de vorm van een boom’, opgenomen in de bundel De mechanica van het liegen (1995). Ik citeer:

Twaalf bladzijden van dit soort recalcitrantie leverden ‘De Groninger Veenkoloniën’ op, een landschapschildering die proza was naar de vorm en poëzie naar inhoud. Het is proza, maar vertakt in alternatieven, vol, in de vorm van een boom, een verhaal dat door die meervoudige realiteit bijna noodgedwongen de toon van poëzie aannam.

Dat ‘De Groninger Veenkoloniën toch proza is, komt omdat de regels netjes vollopen. De mogelijkheid van het enjambement, eigen aan poëzie, ontbreekt. En dat is, geloof ik, nu precies wat er in de eerste druk van Armando's Dagboek van een dader is misgegaan: dat boek bevatte juist te veel enjambement.

Krol noemt het genre van ‘De Groninger Veenkoloniën’ in De mechanica van het liegen: proza in de tweede normaalvorm, een term die hij heeft ontleend aan de eerste de beste cursus dataverwerking. Een typisch Krolse grap. Om te imponeren. Behalve de lezer natuurlijk die als programmeur geregeld met data goochelt. Hij weet dat een datamodel in de eerste (ruwe), tweede (bewerkte) en derde (ideale) normaalvorm kan staan. Krol heeft het genre ook wel eens anders genoemd: a.p. (aanstellerig proza). Of - nog mooier -: z.z.p. (zeer zuiver proza). Het proza in de tweede normaalvorm doet onmiskenbaar denken aan de mogelijke boomstructuren die in de onvolprezen Geïllustreerde Flora van Nederland van E. Heimans, H.W. Heinsius en Jac. P. Thijsse liggen besloten. Ter determinering van een onbekend plantje. Met behulp van strofen als: ‘2A. Is het een waterplant? Zie dan blz. 57 bij “Waterplanten” - B. Geen waterplant, dus land- of moerasplant; dan naar 3’. Het proza in de tweede normaalvorm is de neerslag van een computer-achtige procedure, volgens welke boomstructuren en parallelbeschrijvingen worden voortgebracht. Daarbij zoomt Krol niet op zijn onderwerp in, zoals een fotograaf ooit in een bekroonde Dommelsch Bier-reclame deed, maar hij ziet steeds van iets af. Een voorbeeld uit ‘De Groninger Veenkoloniën’:

Wateropppervlak blauw, soms met groen kroos.

Water stromend. Niet blauw.

[p. 60]

 

Water ligt stil tussen twee wolken, die elkaars spiegelbeeld zijn.

 

 

 

Niet gespiegeld, en meer dan twee wolken.

 

 

 

Vier wolken op een rijtje, en alle vier gelijk. Olietanks.

 

 

 

Vier balken van licht in de nacht, eindigend op de horizon. Raam met kruis.

 

 

 

Licht niet vierkant doch rond, glanzend en zacht.

 

Maneschijn op melkbussen.

 

 

 

Geen melkbussen, doch een emmer. Emmer leeg.

Met andere woorden, via de omweg van de negatie zoomt Krol als het ware uit. Een ingenieus schakelschema, zij het enigszins op toeval gebaseerd. Wat dit betreft, heeft het recept om proza in de tweede normaalvorm te schrijven wel iets weg van APPI, het computerprogramma waarmee Krol in het begin van de jaren zeventig aan de lopende band gedichten ‘produceerde’. Het is, wat mij betreft, een nieuwe APPI. Een middel dat hij trouwens ook al in sommige van zijn romans heeft beproefd. In Een Fries huilt niet staat ergens het volgende:

Geen vrouw doch een vuurtoren, die... Geen vuurtoren, maar een fietswiel dat je, horizontaal, draaiende houdt. Voel hoe weinig moeite dat kost.

En aan het einde van het eerste deel ‘Lagos’ in Okoka's Wonderpark:

Een regenachtige stad. De straten drogen op in de zon, de plassen blijven liggen. Die zijn er voor de kinderen om eroverheen te springen of ermiddenin en voor de auto's om erdoorheen te rijden, met vaart zodat hij vleugels van water krijgt. Geen vleugels maar een staart die kwispelt. Een eend die een spoor nalaat. Geen spoor, maar een golvende staart.

Het nieuwe APPI lijkt me trouwens ook helemaal nog niet zo'n slecht hulpmiddel voor de gestrande romancier, mits met mate toegepast. Stel de schrijver is een bestuurder van een of ander voertuig, vastgelopen in het mulle zand van een achteraf paadje. Hoe raakt hij uit die uitzichtloze situatie? Heel simpel. Hij ontkent het ronduit: ‘Geen mul zandpad, maar een verharde weg’. Dan kan hij vrolijk fluitend voort.

Sedert het begin van 1994 heeft Krol negen verhalen in de tweede normaalvorm gepubliceerd, om te beginnen een viertal in Tirade: ‘Man, vrouw en auto’ - dat toen nog als ‘intrigerend proza (?)’ werd aangekondigd -, ‘Het schilderij’, ‘Vernissage’ en ‘Sprookje’. Daarna verscheen ‘Korreweg’ in Maatstaf en ‘De boom’ in De eerste stem, een liber amicorum voor Kees Fens. Twee van de meest geslaagde prozastukken in de tweede normaalvorm zijn zelfstandig uitgegeven. Ameland verscheen in december 1994 bij Ser J.L. Prop in Terhorst en Friese sterren een jaar later bij Bekker & Veltman in Meppel. Begerenswaardige boekjes. En dan is er tenslotte nog het vreemde, veelstemmige stuk ‘Herfst op Allardsoog’ dat Krol, bij wijze van experiment, samen met zeven studenten aan de Rijksuniversiteit van Groningen heeft geschreven. Het resultaat daarvan stond in Tirade afgedrukt, maar dat kon mij niet erg overtuigen. Krol zelf kennelijk ook niet, want in De mechanica van het liegen staat een veel elegantere versie van ‘Herfst op Allardsoog’. Dat had hij net zo lang uitgebeend tot er een verhaal overbleef ‘dat mij nergens meer verveelde’.

Waarom ik Ameland, Friese sterren en ‘Korreweg’ de mooiste verhalen in de tweede normaalvorm vind, is niet zo eenvoudig uit te leggen. Laat ik dat toch proberen aan de hand van een strofe uit ‘Korreweg’:

Stratenmakers kruipen onweerstaanbaar achterlangs.
Kruipen ons huis voorbij.
De vrouw achter raam is niet mijn moeder.
Mijn vader speelt nog in de wei.
Niet in de wei, maar langs de sloot achter het huis,
waar hij ten slotte onder het kroos verdwijnt, maar
niet verdrinkt - hij zou mijn vader worden.
Was hij verdronken dan had ik een andere vader gehad.
Ik niet, een ander.
Talloze kansen heb ik gehad een ander te zijn.

[p. 61]

Dit fragment - en dat geldt voor de gehele ‘Korreweg’ - ontleent zijn kracht aan de delicate afweging van mogelijke alternatieven in de stamboom van de familie Krol. Wat, als Gerrit niet was geboren? Wie was er dan wel geboren? Et cetera. Die stamboom past natuurlijk wonderwel bij de boomstructuur van het proza in de tweede normaalvorm. Het is het klassieke verhaal van vorm en inhoud. Die versterken elkaar, zeker als daaraan nog een fikse scheut sentiment wordt toegevoegd. Dat heeft ‘Korreweg’ te over. Bij voorbeeld: het aandoenlijke gegeven van zijn vader die, in een argeloos zelfvertrouwen, op de kermis in Sneek in de ring sprong, de handschoenen aankreeg, terwijl hij nog nooit had gebokst. Of: het gegeven dat zijn ouders in de zomer van 1933 een fietstocht naar Den Haag ondernamen. Waarna Krol tenslotte opmerkt: ‘Dat ik nog niet was geboren. // Dat alles telt mee’.

Hoe aangrijpend een paar van die verhalen in de tweede normaalvorm ook zijn, ik moet er, eerlijk gezegd, niet aan denken dat al die stukken ooit worden gebundeld. Dat zou een prachtig, maar ook tamelijk onleesbaar boekje opleveren. Daar zijn die verhalen domweg te gecomprimeerd voor. Een kwaliteit die nog eens wordt versterkt door hun dwingende karakter en hun lengte. Een verzamelbundeltje in de tweede normaalvorm... het is te veel van het goede. Het liefst zie ik al die stukken ‘normaalvormproza’ van Krol afzonderlijk uitgegeven. Dan kan ik ze rustig tot mij nemen, één voor één, en steeds opnieuw, - bijna zoals je een gedicht leest. Want verhalen in de tweede normaalvorm vragen er impliciet om in hun geheel te worden gelezen: van begin tot eind. Ze hebben gewoon een iets pertinentere leeswijzer dan de fragmentarische romans van Krol. Die kan je zomaar ergens beginnen. Maakt niet uit. Altijd goed. Sla ik toevallig In dienst van de ‘Koninklijke’ op, dan lees ik bij voorbeeld: ‘Hoe ziet ons gevoel eruit? (essay)’. Niet iets dat Armando, geloof ik, graag had geschreven. En ongeveer volgens de receptuur van de tweede normaalvorm trek ik dan de volgende conclusie: Armando heeft wel iets over de bokserij geschreven, maar die verwijzing naar Krols ‘poëtische proza’, in het bijzonder naar zijn ‘Korreweg’, laat ik verder onaangeraakt. Dat zou een te goedkope ontknoping zijn.