Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 33]

Gerard de Vries
Een oefening in kennistheorie

Kennistheorie - het zal de meeste lezers een zorg zijn. Zij hebben geen filosoof nodig om te beslissen of de tekst die zij in handen hebben feiten bevat of op fantasie berust. De naam van de auteur en die van de uitgeverij, de bladspiegel, de vermelding ‘roman’ of ‘novelle’ op het titelblad, dat alles geeft een ondubbelzinnig signalement af: deze tekst is verzonnen. En hoe meeslepend de roman ook is en hoezeer de hoofdpersonen in de loop ervan ook tot leven mogen komen, zij is en blijft een produkt van de verbeelding. De wereld die er in beschreven wordt, is door een dartele geest gecreëerd. Pure fictie.

Ook in fictie spiegelt zich echter de realiteit. In de taal van de roman ademt de tijd, de cultuur, de persoonlijkheid van de auteur. Wie goed leest, ziet door de tekst de context waarin het boek tot stand kwam. Achter Anna Karenina rijst het beeld op van Rusland, eind vorige eeuw. En daarachter wellicht een nog fundamenteler realiteit, laten we zeggen: de menselijke conditie. Filosofen zijn niet voor een gat te vangen.

Taal als medium, de tekst als doorgeefluik. Laten we het de primaire manier van lezen noemen: die, waarin we teksten behandelen als voertuigen voor informatie, kennis of inzicht. We lezen een boek of artikel immers doorgaans in de eerste plaats omdat we in iets anders dan dat boek of artikel geïnteresseerd zijn. We willen weten hoe het met Anna Karenina afliep, een beeld krijgen van de verhoudingen tussen mannen en vrouwen in het Rusland van de vorige eeuw, of Tolstojs visie op de mens leren kennen. We lezen een roman dan zoals we de beurspagina opslaan omdat we willen weten hoe de aandelen Fokker staan. De tekst wordt gebruikt om iets over de realiteit te weten te komen.

Primair lezen van romans is een nogal kinderachtige manier van doen. Waarom een boek lezen als onze ware interesse de wereld is die daarachter verborgen ligt? Tough men don't read. Zij stappen direct op de realiteit zelf af, in plaats van zich eerst door een doorgeefluik te wurmen.

Lijn 24, Rokin

Tegenover ‘primair lezen’ staat natuurlijk secundair lezen. In dat geval gaat de belangstelling uit naar de tekst zelf en naar de taal. Niet wat de tekst vervoert interesseert ons, maar de manier waarop het voertuig is ingericht. Tekst en taal worden nu niet als doorgeefluik, maar als een machine beschouwd die we kunnen demonteren en waarbij we ons vervolgens over de functie van de verschillende onderdelen kunnen verwonderen. Wat de secundaire lezer interesseert, is de werking van de tekst.

Waarom kruiden auteurs hun fictie met feiten? In elke roman die in Amsterdam speelt, neemt de hoofdpersoon tenminste eenmaal de tram. Wie de primaire leeswijze volgt, zal menen dat deze praktijk de geloofwaardigheid van het verhaal ten goede komt: ‘je ziet het voor je’. Maar waarom is een verhaal waarin de hoofdpersoon op het Rokin uit lijn 24 stapt ‘geloofwaardiger’ dan een waarin de hoofdpersoon in een verzonnen stad op een verzonnen plaats een verzonnen vervoermiddel verlaat? Ook in het eerste geval hebben we met een verzinsel te maken. Met ‘geloofwaardigheid’ heeft het gebruik van feiten in een roman niets uit te staan en dus ook niet met kennistheorie. Wel met de efficiency van de vertelling, zo zal degene die de secundaire leeswijze volgt constateren. Verzinsels vertellen kost meer tijd en ruimte dan het recapituleren van een feit. Een auteur die zijn hoofdpersoon in Parijs de tram laat nemen, moet te veel uitleggen, hij moet Parijs opnieuw creëren. In die stad aangekomen, neemt de hoofdpersoon van een roman daarom bij voorkeur de metro en niet de tram. Door een beroep te doen op feiten, zet de auteur de lezer aan het werk: die mag voor boodschappenjongen spelen, elementen van de bekende wereld naar de wereld van de roman transporteren. De auteur zorgt slechts voor gecontroleerde doorvoer en kijkt toe. ‘Lijn 24, Rokin’ doet bij de lezer een belletje rinkelen: nadere uitleg overbodig, de lezer schrijft als het ware even mee. De echte auteur kan doorgaan met

[p. 34]

zijn verhaal. Hij heeft namelijk haast. Hij wil voltooien wat hem voor ogen staat: zijn eigen wereld.

Secundair lezen is leuk voor wie tijd over heeft. Het leidt doorgaans echter tot de ervaring van de beginnende motorgek. Een middag lekker gesleuteld, alle motoronderdelen liggen keurig uitgespreid naast het lege karkas en ja, zie nu de zaak maar weer in elkaar te krijgen. Na zo'n middagje sleutelen is het steevast gedaan met de pret: uit alle pakkingen blijft olie lekken.

Een juist beeld

De romans van Gerrit Krol lenen zich noch voor de primaire, noch voor de secundaire leeswijze.

Neem Maurits en de feiten. Primair lezend hebben we met een detective-verhaal van doen. Maurits heeft zichzelf bij de politie aangegeven: hij zou een toevallig langskomend meisje, Mirjam, hebben vermoord. Alras blijkt de toedracht anders te zijn geweest. Maurits heeft een verhouding gehad met dit meisje, maar ook met zijn tweede moeder, Zwaan. Toen Mirjam zwanger bleek, zou Zwaan een abortus verrichten. In plaats daarvan vermoordde zij Mirjam. Maurits was slechts boodschappenjongen: hij hielp bij het laten verdwijnen van het lijk. Zwaan vertrekt daarna naar Frankrijk; zij zal later zelfmoord plegen. Maurits vertrekt naar Amerika, maar meldt zich bij terugkomst bij de politie. Waarom? Zijn betrokkenheid bij de misdaad lijkt alleen uitgewist te kunnen worden door een nog zwaarder misdrijf op te eisen. Daarmee laat hij zien: zo erg was het niet, want het kan nog erger. Het tweede misdrijf kan Maurits vervolgens alleen uitwissen door de doodstraf voor zichzelf te vragen. So much voor de menselijke conditie.

Wie Maurits en de feiten primair leest, zal snel geïrriteerd raken door de manier waarop Krol het verhaal vertelt. Het lijkt alsof het oorspronkelijke manuscript in een papierversnipperaar terecht gekomen is en daarna moeizaam weer aan elkaar is geplakt. Dat heeft natuurlijk een functie, meent degene die de secundaire leeswijze propageert. Maar op de vraag welke functie, blijft hij het antwoord schuldig. Het zal wel iets met ‘postmodernisme’ te maken hebben, de gefragmenteerdheid van het bestaan, nietwaar, tenslotte spreekt de roman ook over schuld waarvan alleen sprake kan zijn als de feiten bekend zijn. Maurits en de feiten als herschrijving van het genre van de detective, een parodie. Echt kloppen doet dat natuurlijk niet. Aan het eind van het boek bestaat er geen twijfel over de vraag wat zich heeft afgespeeld. Dat is niet wat je van een postmoderne roman verwacht.

‘Ik heb met hem in de klas gezeten. Een heel aardige jongen.’
‘We hebben 'm een keer in elkaar geslagen. Jammer dat we hem niet doodgeslagen hebben, achteraf bekeken, maar weet dat maar 's van te voren hè?’
‘Zeg ik. Ze moeten 'm z'n kloten afsnijden.’
‘Dat helpt niks. 't Is z'n kop die rot is.’
‘Dan moeten ze hem z'n kop afsnijden.’

Als ik maar een opening zag... Ik zie geen opening.

‘Je zit met je kop voor het beeld.’
‘Dan kijk je maar de andere kant uit.’
‘Ik kijk zoals ik wil. En ik heb geen zin om tegen de tronie van een kinderverkrachter aan te kijken. Sodemieter op!’
Ik sodemieter op, na dit verheffende gesprek.
't Is het enige wat je leert in de gevangenis: niet bang wezen. Voor een lafaard als ik is de gevangenis daarom de beste plaats. Elke keer als ik mijn cel in ga, ben ik weer blij het er levend afgebracht te hebben, maar elke keer ben ik een beetje minder bang geweest.’
Er is hier geen hof van appèl. De ondervragers, de helpers - ze vormen allen de buitenkant, de afstand die je nodig hebt om te begrijpen wat er aan de hand is. [...]

De lezer van Maurits en de feiten krijgt zo, vanaf de eerste pagina, dialogen zonder decor voorgeschoteld. Hij weet vaak niet meteen wie er spreekt en al helemaal niet of er de waarheid wordt gesproken. De verteller onderscheidt zich slechts door het ontbreken van aanhalingstekens. Het zijn aantekeningen, kennelijk in de gevangenis of in de penitentiaire kliniek gemaakt. Al snel blijkt de verteller soms te liegen, dus wat hebben we daaraan?

[p. 35]

(illustratie: Ellen Krol)

[p. 36]

Wie is Maurits en wat zijn de feiten? De lezer moet het zelf uitzoeken. Hij moet uit fragmenten waarvan hij de context niet kent een verhaal opbouwen. De taak waarvoor hij staat, verschilt dus niet van die van Maurits' ondervragers die er achter moeten komen wat feit en wat verzinsel is.

De ondervragers moeten de zaak kloppend maken. Dat moet de lezer ook. De roman opent in de gevangenis: een ruimte die net zo gesloten is als de roman die voor de lezer ligt. ‘Als ik maar een opening zie...’ Maar die ziet de lezer nog niet. Maurits' kop zit nog voor het beeld. Als de roman uit is, is ook Maurits de gevangenis uit.

Maurits roept om te beginnen verontwaardiging op: ‘Kinderverkrachter’ ‘Ze moeten hem zijn kloten afsnijden.’ Zijn daad moet met andere feiten in het gelid worden gezet. Dat lukt echter slecht. ‘Op de twaalfde juni zat hij in Amerika.’ ‘Nee, dat berust op foutieve informatie.’ [...] ‘Hij met z'n vele meisjes. Maar als je hem vraagt wie die meisjes zijn, komt hij alleen met verhalen. Noemen kan hij ze niet.’ Enzovoort. Daarom ontstaat er voor de onderzoekers een probleem. De morele verontwaardiging staat een juist beeld van de feiten in de weg. Dan moet die verontwaardiging wijken. ‘Als het motief niet duidelijk is, is het ook niet duidelijk wie de dader is.’ Als het motief vervolgens wel duidelijk wordt, komen alle dingen samen. Dan blijkt Maurits' daad een andere te zijn dan zijn verhaal aanvankelijk wilde.

De rol van de lezer valt dus samen met die van de rechercheurs en de psychologen die Maurits in de penitentiaire kliniek observeren. Hun uitspraken zijn zijn observaties. ‘De ondervragers, de helpers - ze vormen allen de buitenkant, de afstand die je nodig hebt om te begrijpen wat er aan de hand is.’ In Krols tekst is de lezer dus meer dan alleen de boodschappenjongen, die gevraagd wordt wat hand-en spandiensten te verrichten voor een auteur die door wil gaan met zijn verhaal. Past zo'n gewichtige rol de lezer echter wel? Nee, net zo min als hij Maurits toekomt. Net als Maurits eist de lezer een actievere rol op dan hij waar kan maken. Ook de lezer is uiteindelijk niet meer dan toeschouwer bij een drama. Als de cirkel van feiten die waarheid en schuld omvat eenmaal gesloten is, past ook hij er niet meer in. In de wereld van de feiten is geen plaats ingeruimd voor de lezer. Net als Maurits mag hij nog even figureren als beeld:

Ik sta nog met hem op de foto.

En dan is het afgelopen:

Zo, nadat hij gezonken was als een steen, rimpelde het water nog een tijdlang na. De meesten waren blij hem gekend te hebben. Waren ze ook niet blij dat hij vertrokken was? Ja, men kan wel spreken van een zekere opluchting. Hij was op het laatst zo aanwezig hè?

De lezer weet dat het tijd is om het boek te sluiten. Ook hij was ‘zo aanwezig’ en moet nu verdwijnen.

Een oefening in kennistheorie

Maurits en de feiten is een oefening in kennistheorie. Krols roman toont de fundamentele epistemologische onderscheidingen: het verschil tussen feit en verzinsel, tussen een daad en een gedachte, tussen de rollen van toeschouwer en betrokkene, de kloof tussen de wereld van de feiten en die van de moraal. Deze onderscheidingen liggen echter niet klaar om getoond te worden. Zij komen pas door de werking van het verhaal tot stand. Dat wil echter niet zeggen dat zij uitsluitend een effect van deze tekst zijn. Zonder een actieve lezer - één die daden stelt, die zijn plaats opeist - is er slechts chaos, losse fragmenten doorsneden met witregels. Krols roman is geen motor die de lezer moet demonteren, maar een die hij berijden moet.

Als de rit ten einde is, kan de lezer, terugblikkend, zichzelf zien rijden. Hij kan slechts concluderen dat er naast ‘primair’ en ‘secundair lezen’, ook nog zoiets als ‘Krol lezen’ bestaat.