Bzzlletin. Jaargang 24

[p. 79]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in de letteren

De flesseschraper, waarmee de laatste druppels yoghurt of vanillevla uit het pak gepeurd kunnen worden, heet in mijn kringen de ‘tante Greet’ omdat hij ooit door een tante Greet geschonken is. In een ander gezin en om begrijpelijke redenen wordt hij ‘Japie de uitvreter’ genoemd, naar de hoofdpersoon van Nescio's novelle De uitvreter.

Dat is een voorbeeld van thuistaal: woorden en uitdrukkingen die ontstaan in kleine kring, gewoonlijk het gezin, en vervolgens een eigen leven gaan leiden. Vaak is het een, al dan niet grappig bedoelde, verspreking, zoals ‘heimweeërs’ voor aardappelen (eigenheimers) of ‘poepbroek’ voor kroepoek. Soms ook hebben ze een etymologie die alleen voor de gebruikers betekenis heeft. Dat met ‘ebeltofters’ kruipende insekten bedoeld worden, is alleen herkenbaar voor wie ooit op een camping vol mieren en oorwurmen bij het Deense Ebeltoft gekampeerd heeft.

De neerlandicus Wim Daniëls heeft zulke voorbeelden verzameld en daarmee inmiddels twee boekjes gevuld. Uit Thuistaal, het andere Nederlands (1992) en Thuistaal andermaal (1994) blijkt, dat een deel van de thuistaal aan de literatuur ontleend is. Een fraai voorbeeld vind ik De een dit, de ander dat, een vaste reactie op iedere zin die eindigt met ‘iedereen wat’, bijvoorbeeld ‘Zo wil iedereen wat’. Dat moet in het leven geroepen zijn door iemand die bekend was met deze regels uit het gedicht ‘Het uur U’ van Martinus Nijhoff:

Zo zag iedereen wat,
de éen dit, de ander dat.
Maar het puur geluk dat men mocht
smaken: éen ademtocht
duurde het, en werd verstoord.

Er is meer poëzie in thuistaal terechtgekomen. Met Deelderprut wordt een ‘maaltijd van vlees, aardappelen, verschillende groenten, zilveruitjes en een sausje’ aangeduid. De verklaring: een meisje dat bepaald geen fan van Jules Deelder was, bereidde eens een dergelijke maaltijd voor haar zus, wèl een fan. Gevraagd wat ze nu eigenlijk klaargemaakt had, antwoordde de kokkin: ‘Het is Deelderprut’. En Grabok ontstond, als naam voor struikgewas, tijdens een cursus gedichten schrijven. Een van de opdrachten was een nonsensgedicht te schrijven à la Buddingh's Blauwbilgorgel (‘Mijn vader was een porgel. Mijn moeder was een porulan’). Een van de cursistes dichtte

Ik wil met jou wel rossebesse
In de strut van het grabok.

Nog lichtere poëzie dan die van Buddingh' leidde tot de uitdrukking Dat deed hij niet uit lekker, maar voor de wetenschap, gebruikt als men iets niet lekker vond. Het stamt uit het vers

Er was eens een professor
die at betonnen pap.
Dat deed hij niet uit lekker,
maar voor de wetenschap.
Zijn vrouw zat luid te wenen
en riep bij iedere hap:
Ach, Hendrik, neem tenminste
een beetje bessensap

regels die mij sterk doen denken aan de Redeloze Rijmen van Daan Zonderland.

Maar ook de serieuze literatuur heeft tot tal van voorbeelden geleid. De benaming Korthals XIV voor ‘auto’ komt uit Elsschots roman Lijmen. Daarin wil een ondernemer de indruk wekken dat hij over twee wagens beschikt, een lijkwagen (de Korthals XIV) en een ziekenauto (de Korthals XV). Uiteindelijk blijkt het om dezelfde wagen te gaan.

Nu komt het bankje komt van pas als er een verhaal of grapje verteld wordt dat iedereen al lang kent. Het is een citaat uit Gerard Reve's De Avonden, waarin vader Van Egters voor de zoveelste keer aan zijn zoon vertelt dat hij als jongetje in de textielfabriek werkte.

[p. 80]

Als hij is aangekomen bij het gedeelte dat hij op een bankje moest gaan staan om bij de machines te komen, denkt Frits: ‘Nu komt het bankje’.

Zelfs het drama is vertegenwoordigd, zij het alleen door het werk van Heijermans. Dat flink uitpakken bij een bijzondere gelegenheid aangeduid wordt met Herman Heijermans verwijst naar een van Heijermans' stukken, waarin ter verhoging van de sfeer de kachel opgestookt en alle licht aangedaan wordt. Aardiger is de term Systeem Herman Heijermans voor mensen die bridge spelen zonder enig systeem, ofwel Op hoop van zegen.

Overigens is niet alleen uit werk van Nederlandse auteurs geput. Dat als Robinson Crusoë gebruikt wordt voor ‘naakt’ is niet zo verrassend voor wie weet dat Crusoë ongekleed aanspoelt op zijn onbewoonde eiland. De nevelen van Avalon, een Arthur-roman van Marion Bradley, wordt als synoniem voor ‘parfum’ gebruikt in een gezin dat het boek ooit te leen had gekregen van een tante die stief rookte. Om de rooklucht van het boek enigszins te verdringen, besprenkelde het gezinshoofd het boek zo royaal met parfum, dat sindsdien een overdadig gebruik van reukwater onmiddellijk met de nevelen van Avalon begroet werd.

Uit het Frans stammen o.a. een bonjour tristesse voor iets wat weemoedige herinneringen oproept (naar Françoise Sagans roman Bonjour Tristesse) en ‘Alleen op de wereld gelezen?’ wordt, onder verwijzing naar de roman van Hector Malot, gevraagd als iemand alleen voor zichzelf opschept of inschenkt. (In mijn omgeving klaagt iemand die zich wat alleen voelt soms dat zij een beetje Rémy is.) En als de avonturen van Asterix en Obelix tot de Franse literatuur gerekend mogen worden (en daar zijn argumenten voor te bedenken), dient hier ook melding gemaakt te worden van de uitroep Broeva! Haro!, een verbastering van ‘Hoera! Bravo!’, dat uit die strips stamt.

Maar de mooiste vind ik Wij zullen de miljoenen niet betreuren, gezegd als er iets aangeschaft moet worden dat duur maar noodzakelijk is. Het is ontleend als Jules Vernes boek De kinderen van kapitein Grant. Daarin stuurt een Londense bankier zijn twee zoons de wijde wereld in, onder de uitroep: ‘Hier zijn enige miljoenen, jongelui! Gaat naar de een of andere afgelegen kolonie, zet er een nuttige zaak op, put uit arbeid kennis van het leven. Slaagt gij, des te beter. Slaagt gij niet, dan is er nog niets bedorven; wij zullen de miljoenen niet betreuren, die u gediend zullen hebben om mannen te worden.’