Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 104]

Tapani Ritamäki
Axel en Axel
Gezien vanuit een Fins perspectief

‘Niet weer hè,’ barstte Bo Carpelan (geb. 1926) uit, toen de Finlandia-prijs - het equivalent van de Franse Goncourt - waarvoor hij in 1986 voor de tweede keer genomineerd was, wederom aan zijn neus voorbijging.

Maar er zou toch nog een derde keer komen. In 1993 werd Carpelan met zijn roman Urwind (Oerwind) in het literaire kastenstelsel van Finland eindelijk verheven tot brahmaan. Het lijkt volstrekt redelijk om te zeggen dat Urwind met kop en schouders uitstak boven de andere Finse romans die in 1993 uitkwamen, zoals de motivering van professor Kai Laitinen bij de prijsuitreiking luidde. Maar in Carpelans eigen oeuvre haalt het boek het niet bij de roman Axel (1986). Wanneer je Carpelans oeuvre leest, valt het grote verschil in kwaliteit tussen de twee laatste romans en de vier voorgaande onmiddellijk op. Een middelmatige Finlandzweedse schrijver van middelbare leeftijd, die plotseling de stap naar de Nobelklasse maakt, het lijkt absurd.

Misschien heeft Carpelans katachtige sprong iets te maken met het feit dat hij tot 1980, toen hij werd benoemd tot hoogleraar kunstgeschiedenis, zijn tijd moest verdelen tussen schrijven en zijn eigenlijke broodwinning als onderdirecteur van de stedelijke bibliotheek van Helsinki, een baan die hij bijna twintig jaar lang zonder één dag ziekteverzuim schijnt te hebben vervuld.

Absurd en verbluffend - even verbluffend als het feit dat de critici kennelijk niet hadden gemerkt wat er aan de hand was. Wel hadden ze zich gerealiseerd, dat de vroegere lyricus ook iets anders dan gedichten kon schrijven en dat Axel als ‘een groots boek’ kon worden beschouwd. Maar net als de recensent van het grootste Finse dagblad, Helsingin Sanomat, zeiden velen dat ze ‘stukken ervan ronduit slaapverwekkend vonden’. Carpelans taalgebruik wordt ‘virtuoos’ genoemd, maar tegelijkertijd ‘(soms) te kunstzinnig uitgevlochten’. Het is de vraag of Carpelan niet een soort Finse James Joyce is geworden en Axel een Finse Ulysses, een boek dat bij veel mensen in de boekenkast staat, maar slechts door weinigen is gelezen. Aan het beeld kan nog worden toegevoegd, dat men in Finland enthousiast is over Axel's triomftocht door de wereld, het boek is tot op heden in het Frans, Engels en Fins vertaald, en nu ook in het Nederlands. Dat spelen maar weinig Finlandzweedse boeken klaar.

De titel van de roman slaat op de broer van de grootvader van de schrijver. De man was in zijn eigen familie persona non grata en de eerste keer dat Bo Carpelan met enig respect iets over zijn voorvader vernam,

[p. 105]

was toen hij Karl Ekman's boek Jean Sibelius en zijn werken las. Enige tijd later kwam Erik Tawaststjernas biografie over Jean Sibelius daar nog bij. Daaruit blijkt dat Axel Carpelan (1858-1919) een van de naaste vrienden van Sibelius was, misschien zelfs zijn beste vriend. In 1986 vertelt Bo Carpelan, dat zijn eigen familie nooit over Axel Carpelan sprak, ‘hij was het zwarte schaap van de familie, vergeten, niet in staat om te werken. Door de meesten werd hij bijna als een geesteszieke gezien.’

Bo Carpelan
(foto: Lena Malm)

Belangrijke boeken schrijven onze geschiedenis opnieuw, dat lijkt me een criterium te zijn. Voor het grote publiek was Axel Carpelan vóór Axel een volstrekt onbekende naam. Hoewel er in de Finse naslagwerken veel Carpelans voorkomen, zoekt men vergeefs naar de naam van Axel. Dat doet vermoeden, dat een van de drijfveren voor Bo Carpelan is geweest dat hij zijn opmerkelijke voorvader zijn rechtmatige plaats in de naslagwerken en in de familiegeschiedenis wilde geven.

Beroemde stilte

Vriend te zijn van Jean Sibelius is op zich niets opmerkelijks, beroemde mensen hebben meestal veel vrienden. Je moet een roman natuurlijk ook niet lezen alsof het een documentaire is, ook al hebben de romanpersonen echt bestaan en ook al bevat de tekst letterlijke citaten uit brieven die ook werkelijk zijn geschreven en verstuurd. Tenslotte kun je je afvragen of Axel Carpelan, als hij inderdaad zo belangrijk voor Sibelius is geweest als zijn, in principe ondeskundige, afstammeling beweert, niet eerder opgemerkt zou zijn door anderen dan de muziekhistorici Karl Ekman en Erik Tawaststjerna?

[p. 106]

Hier ligt een van de essenties van de roman, een man als Axel Carpelan, iemand die zelf nooit ‘iets werd’, zelf nooit iets ‘bereikte’, kan toch geen beslissende invloed hebben gehad op de meest beroemde kunstenaar die Finland ooit heeft gehad? Dat grenst welhaast aan een degradatie van de Finse componist. Iemand die in zijn eigen tijd niet werd gerespecteerd kan immers ook niet door het nageslacht worden gerespecteerd.

Hier hebben we te maken met een mysterie. Sibelius heeft zijn tweede symfonie de facto aan Axel Carpelan opgedragen en toen Axel in 1919 overleed, schreef Sibelius in zijn dagboek: ‘Voor wie moet ik nu componeren?’ Een paar jaar later realiseert hij zich dat het antwoord op die vraag niemand is en treedt de beroemde stilte in. Wie weet, misschien zou de veel besproken achtste symfonie wel nooit zijn verbrand als Axel C. iets langer had geleefd en hij Sibelius deskundig muzikaal advies en geld had kunnen geven, dat hij persoonlijk van mecenassen van heinde en ver inzamelde.

Het eens en voor altijd afdoende antwoord op de vraag hoe belangrijk Axel Carpelan voor Jean Sibelius is geweest, is in feite niet nodig en kan niet worden gegeven (hoewel ik tot op zekere hoogte vind dat grote mensen niet afhankelijk mogen zijn van onbeduidende mensen). Romans, zelfs geen romans als Axel die het epitheton documentair hebben gekregen, moeten niet als wetenschappelijke verhandelingen worden gelezen. Dat leidt slechts tot een scheef beeld - naar beide kanten.

In tegenstelling tot de meeste Finse recensenten vind ik bovendien het eerste deel van het boek, waarin Axel zonder krukken door het universum strompelt, minstens even overtuigend als het tweede deel, waarin hij uiteindelijk een vriend vindt die hij kan steunen en op wie hij kan leunen. Het is belangrijk om op te merken dat het eerste deel van het boek, dat de eerste tweeënveertig jaren van Axels leven bestrijkt, pure fictie is. Axels dagboeknotities bijvoorbeeld zijn niet door Axel maar door Bo Carpelan geschreven, wat nadrukkelijk in het voorwoord wordt vermeld. Voor het tweede deel heeft de schrijver gebruik gemaakt van bronnenmateriaal, zoals de uitvoerige briefwisseling tussen de componist en zijn weldoener, waardoor je bij het lezen misschien de neiging krijgt een vergelijking te maken tussen wat we weten over de ‘feitelijke’ relatie tussen Jean en Axel, en hoe hier in de roman gestalte aan wordt gegeven.

Engel

Maar het boek moet natuurlijk helemaal niet zo letterlijk worden gelezen. Sommige recensenten hebben Axel en Sibelius als twee delen van dezelfde persoon willen zien. En waarom ook niet, het past binnen de laatste literatuurhistorische mode en is bovendien spitsvondig. Axels onvermogen om zelf te componeren - ‘behalve 's nachts in zijn eigen hoofd’ - wordt in dat geval omgedraaid. En werd Jean Sibelius de laatste 25 jaar van zijn leven geen Axel Carpelan toen hij zijn belangrijkste communicatiemiddel - de partituur - verloor?

Ik wil dus eigenlijk dat Axel het bewijs wordt dat er engelen onder ons leven die we niet zien. Als engel wordt zijn nooit aflatende goedheid geloofwaardiger. Ondanks harde, kwetsende doornen - waarvan een aantal ook van Sibelius afkomstig zijn - verliest Axel nooit zijn opofferende ziel.

Ook onze tijd is in de tekst aanwezig, maar getemperd. Carpelan geeft een nieuw perspectief door ingrijpende politieke gebeurtenissen als achtergrond te beschrijven. Deels versterkt dit het outsiderschap van de hoofdpersoon, daarnaast prikt het de mythe door dat revolutionaire maatschappelijke gebeurtenissen door de hele maatschappij als even revolutionair worden ervaren.

Velen hebben het poëtische taalgebruik van het boek verklaard door erop te wijzen, dat Carpelan, als het erop aan komt, een lyricus is. En velen hebben zich laten imponeren door de manier waarop hij er met zoveel eerbied in is geslaagd het Zweeds van de vorige eeuw te restaureren (al heeft een Zweedse recensent zich afgevraagd of het woord gefrustreerd in de negentiende eeuw wel werd gebruikt). Maar slechts weinigen hebben erop gewezen dat Axel het minst droomachtige prozaboek van Carpelan is,

[p. 107]

waarin hij heel duidelijk van zijn handelsmerk, een soort magisch realisme, is afgestapt. De roman beschrijft een bijna bovenaards persoon, maar op een heel aardse manier. Misschien komt het genie van het boek - Axel - daarom wel zo overtuigend over. Vele anderen hebben het geprobeerd, schrijvers die veel beroemder waren. Ik denk aan Het neefje van Wittgenstein van Thomas Bernhard, Leviathan van Paul Auster en Eesti Raamat van Jaan Kross. Carpelan overtreft hen allen.

Vertaling uit het Zweeds: Wiveca Jongeneel, verbonden aan de Stichting Scandinavisch Vertaal- en Informatiebureau Nederland