Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 3]

Jan Versteeg
Het ‘eeuwige’ leven van Louis-Ferdinand Céline

De Franse schrijver Louis-Ferdinand Céline is in betrekkelijk korte tijd van een door velen verafschuwde literaire ‘outcast’ tot een algemeen aanvaard schrijver geworden die, vaak in één adem genoemd met Proust, inmiddels tot de klassieken van de twintigste-eeuwse literatuur wordt gerekend. Hoewel zijn antisemitische pamfletten diepe wonden hebben geslagen en op dat deel van zijn werk wel altijd een vloek zal blijven rusten, is dankzij de niet aflatende studie van vooraanstaande specialisten op de zuiver literaire aspecten van Célines werk een licht geworpen, dat duidelijk maakt dat het hier in meer dan één opzicht om unieke teksten gaat die voor de romankunst van revolutionaire betekenis zijn.

In Nederland is deze ontwikkeling wat later op gang gekomen. Maakte de in 1968 door Kummer vertaalde roman Reis naar het einde van de nacht bij verschijnen nog felle reacties los, de succesvolle activiteiten van het Céline Genootschap brachten de belangstelling in een duidelijke stroomversnelling, zodat thans, in 1994, met het verschijnen van Normance (Feeërie voor een andere keer II) het volledige romanwerk beschikbaar is in de voortreffelijke vertaling van Frans van Woerden.

De Arbeiderspers ontsloot parallel hieraan een belangrijk deel van het documentaire materiaal door vertalingen te brengen van een selectie uit de pamfletten (Van de ene dood naar de andere), overigens uniek in de wereld, een ‘biografie’ van Bébert, de kat van Céline, het medisch proefschrift Semmelweis, de brieven aan vriendinnen en de monumentale biografie Het leven van Céline van Frédéric Vitoux. Ter gelegenheid van de herdenking van Célines honderdste geboortedag komt daar nu bij een ruime keuze uit brieven, interviews en documenten onder de titel Sterven of liegen, een bundel die de periode beslaat van Célines verblijf in Afrika (1916-1917) tot het moment waarop hij in 1957 met Van het ene slot naar het andere in één klap weer in het centrum van de belangstelling kwam te staan, met als gevolg een herwaardering die sindsdien tot een voortdurende verrijking van het literaire beeld heeft geleid.

Mythevorming

Gezien de overigens bedrieglijke schijn dat de romans grotendeels autobiografisch zouden zijn, werd ook de nieuwsgierigheid gewekt naar het leven van de schrijver. Zo zagen inmiddels drie omvangrijke biografieën het licht. Al vertonen visie en aanpak van de biografen duidelijke verschillen, toch dragen zij allen veel nieuw en onbekend materiaal aan. Dat neemt niet weg dat elke biografie als voorlopig moet worden beschouwd zolang niet alle gegevens bekend zijn. Bij Céline weten we bij voorbeeld dat er nog ongelooflijke hoeveelheden brieven en documenten in handen van particulieren zijn, waarvan slechts mondjesmaat iets voor publikatie wordt vrijgegeven. Toch kondigt de in januari 1994 aan Céline gewijde aflevering van Magazine Littéraire twee belangrijke nieuwe uitgaven aan: de uitgebreide correspondentie met zijn Deense advocaat Mikkelsen, met brieven die deels ook voor zijn vrouw Lucette waren bestemd, en een uit negen schoolschriftjes bestaand dagboek dat hij in de Kopenhaagse gevangenis Vestre Faengsel bijhield.

Het autobiografische karakter van de romans berust bij nader inzien vooral op Célines persoonlijke mythevorming, waardoor lange tijd een vertekend, onzuiver of domweg onjuist beeld is blijven bestaan van zowel zijn leven als zijn werk. De recent verschenen biografie van Philippe Alméras, Céline. Entre haines et passion, brengt hier, in tegenstelling tot de eerdere biografen Gibault en Vitoux, in zoverre verandering in dat deze zich onderscheidt door een gedegen wetenschappelijke aanpak, waarbij de schrijver het niet heeft geschuwd zelf op onderzoek uit te gaan om twijfelachti-

[p. 4]

ge gegevens te verifiëren en zo enkele hardnekkige misverstanden uit de weg te ruimen. Hoezeer men zich hierdoor lange tijd heeft laten misleiden, zal ook blijken uit het navolgende levensbericht.

Glorieus verleden

Rampe du Pont, Courbevoie, 27 mei 1894. Een geboorteplaats die Céline zijn leven lang met nostalgie zal blijven vervullen, al werd deze voorstad aan de Seine spoedig opgeslokt door de metropool Parijs. In zijn sfeervolle fantasie wordt de plek zelfs uitvergroot tot een soort kruispunt in de geschiedenis, waar een Franse koning nog eens bijna het leven liet toen hij, te paard op weg naar een van zijn minnaressen, te water raakte.

Een even verrukkelijke gedachte was het te spelen met de dolende schimmen van zijn ‘adellijke’ voorouders. Lage, Normandische plattelandsadel weliswaar, met als enig bezit een boerenhoeve die al in 1787 werd verkocht, maar niettemin een vermeend aristocratisch voorgeslacht, dat ook nog eens door Barbey d'Aurevilly onsterfelijk werd gemaakt toen deze in 1864 een roman aan ridder Des Touches wijdde. De jonge Louis Destouches bleef, blijkens de brieven aan zijn jeugdvriendin Simone Saintu, nog heel lang in dit glorieuze verleden geloven, waaraan hij zelfs zijn zin voor avontuur te danken zou hebben.

Als Louis zes jaar is, wordt hij door zijn grootmoeder, Céline Guillou, meegenomen naar de Wereldtentoonstelling: een openbaring. Zijn vader, een nogal geëxalteerd man, die overdag op het kantoor van de verzekeringsmaatschappij Le Phénix werkte, vluchtte in de bedompte passage Choiseul waar het gezin woonde, 's avonds graag naar de bovenverdieping om daar te dromen van wilde avonturen op zee die hij, niet geheel zonder talent, tot uitdrukking bracht in getekende zeegezichten.

Ondanks de magere inkomsten van het winkeltje beneden, waar moeder Destouches curiosa verkocht en kant herstelde, is de ‘nette armoede’ minder schrijnend dan zoonlief ons wil doen geloven. Ter voorbereiding op zijn carrière in de handel konden de ouders het zich toch maar veroorloven Louis na de lagere school tussen 1908 en 1910 naar kostscholen in Duitsland en Engeland te sturen.

Na twaalf ambachten, maar zeker geen dertien ongelukken, besluit Louis, zodra hij achttien jaar is geworden, in overleg met zijn vader eerst zijn dienstplicht te vervullen, om daarna zijn opleiding in de goud- en diamanthandel voort te zetten.

Hij komt terecht bij het 12e regiment kurassiers in Ranbouillet. Dat net in de periode van zijn dienstplicht de eerste wereldoorlog begon, kan als een ongelukkig toeval worden beschouwd. Aan de andere kant is het weer een geluk dat hij al zo gauw, op 26 oktober 1914, gewond raakte en ten slotte werd afgekeurd, waardoor hem ongetwijfeld veel andere ellende bespaard is gebleven. De omstandigheden waaronder dat gebeurde worden door Alméras voor het eerst op nuchtere wijze tot hun ware proporties teruggebracht: geen sprake van een dolle rit te paard onder een allesvernietigende bommenregen, maar eerder een vrij onschuldige nachtelijke tocht te voet door het veld, waarbij hij toevallig door een ricochetterende kogel werd getroffen.

Na enkele operaties en een herstelperiode komt Louis op de paspoortenafdeling van het Franse consulaat in Londen terecht. Dit verblijf zal voor zijn leven van cruciaal belang blijken. Hij wordt een frequent bezoeker van variététheaters, geniet van zijn eerste contacten met danseressen en verkeert in de kringen van onderwereld en prostitutie. Naar hij zelf herhaalde keren beweerde, zou hij er bijna pooier geworden zijn. In die sfeer ook sluit hij in januari 1916 een, overigens ongeldig, huwelijk met het Franse animeermeisje Suzanne Nebout, waarschijnlijk om haar aan een verblijfsvergunning te helpen.

Eenmaal officieel afgekeurd voor verdere militaire dienst, begint in maart van dat jaar zijn Afrikaanse avontuur. Als beheerder van een cacaoplantage in Bikobimbo (Kameroen) verdient hij flink geld, maar gezondheidsredenen dwingen hem om in april 1917 naar Frankrijk terug te keren. Via Edouard Benedictus, een excentrieke uitvinder die in Londen als getuige bij zijn huwelijk was opgetreden, komt hij in Parijs in contact met de

[p. 5]

kleurrijke Raoul Marquis, alias Henri de Graffigny, eveneens uitvinder, die later model zal staan voor Courtial des Pereires in Dood op krediet.

L. F Céline

Stormachtige relatie

Vanaf maart 1918 doet Louis mee aan een campagne van de Rockefeller Stichting ter bestrijding van tuberculose. Tijdens een toernee door Bretagne, het ergst getroffen gebied, ontmoet hij in Rennes Edith Follet, de dochter van professor Athanase Follet, toekomstig directeur van de medische faculteit aldaar. Aan hun trouwplannen wordt de voorwaarde verbonden dat Louis eerst zijn middelbare-schooldiploma haalt. Via een versnelde procedure speciaal voor oudstrijders, lukt hem dat in juli 1919. In augustus wordt het

[p. 6]

huwelijk gesloten, dat echter al snel op de klippen loopt.

Dezelfde procedure stelt hem in staat binnen drie jaar zijn studie medicijnen te voltooien, zijn ware roeping zoals hij later zal beweren. Daarop aansluitend promoveert hij in 1924 op een proefschrift over de Hongaarse vrouwenarts Semmelweis, ontdekker van de oorzaak van kraamvrouwenkoorts.

Dankzij dr. Gunn, vertegenwoordiger van de Rockefeller Stichting in Frankrijk, ontmoet Louis dr. Rajchmann, die hem tot zijn medewerker op de afdeling hygiëne van de Volkenbond in Genève maakt. Met achterlating van zijn vrouw en zijn in 1920 geboren dochter Colette vertrekt hij voor drie jaar naar Genève. In opdracht van de Volkenbond maakt hij reizen naar Noord-Amerika, Afrika en een groot aantal Europese landen.

In 1926 komt het tot een officiële scheiding van Edith Follet. Aan het eind van hetzelfde jaar ontmoet hij in Genève de Amerikaanse danseres Elizabeth Craig, en begint hij een stormachtige relatie met haar.

Hoewel hij nog tot 1932 regelmatig dienstreizen voor de Volkenbond maakt, heeft hij zich inmiddels in Parijs gevestigd, werkt als arts in de polikliniek van Clichy, is verbonden aan enkele farmaceutische laboratoria en hij schrijft. Het toneelstuk L'église, over zijn ervaringen bij de Volkenbond, wordt in 1927 door Gallimard geweigerd. Een tweede stuk. Progrès, blijft tot 1978(!) in de kast liggen.

Het spoor bijster

Het is 1932 geworden en de dokter blijkt een roman te hebben geschreven, Voyage au bout de la nuit, die bij uitgeverij Denoël & Steele verschijnt onder het pseudoniem Louis-Ferdinand Céline (naar de voornaam van zijn grootmoeder van moederszijde, Céline Guillou). Door de ontrouw van enkele juryleden loopt het boek op het nippertje de belangrijke Prix Concourt mis.

In 1933 keert Elizabeth Craig tot zijn grote teleurstelling definitief terug naar Amerika. Hij zal nog verscheidene pogingen doen haar terug te halen. Tevergeefs. In de periode van rusteloosheid die hierop volgt, maakt hij een groot aantal reizen in Europa. Intussen ontmoet hij andere vrouwen, met wie hij soms nog lange tijd correspondeert voor hij ze ten slotte uit het oog verliest: de Duitse journaliste Erika Irrgang, de Oostenrijkse gymnastieklerares Cillie Pam, de Belgische schrijfster Evelyne Pollet, de Franse pianiste Lucienne Delforge, de Deense danseres Karen Marie Jensen.

Naast zijn werk als arts schrijft hij gestaag verder aan een tweede roman, die in 1936 onder de titel Mort à crédit verschijnt. Een reis naar Rusland leidt tot het anticommunistische pamflet Mea culpa. Dan raakt Céline het politieke spoor bijster. De angst dat een joods wereldcomplot Frankrijk in een nieuwe oorlog zal storten, geeft hem het absurde antisemitische pamflet Bagatelles pour un massacre (1937) in. Met L'école des cadavres (1938) doet hij daar nog eens een schepje bovenop. Blijkbaar wist hij er bij de Fransen een gevoelige snaar mee te raken, want beide boeken werden een succes. Toch worden hem zijn uitzinnige woede-aanvallen niet door iedereen in dank afgenomen. Hij raakt zijn belangrijkste baantjes kwijt, links is diep teleurgesteld in de eens zo met het lot van de ‘underdog’ begane schrijver, rechts wantrouwt hem. In 1939 worden de pamfletten om hun racistische strekking weliswaar uit de handel genomen, maar spoedig na de Duitse inval verschijnen ze opnieuw.

Met een derde pamflet, Les beaux draps (1941), meent Céline het laatste woord over de door hem veronderstelde verloedering van Frankrijk, die tot de nederlaag had geleid, te hebben gezegd. Tijdens de bezetting wordt hij geregeld gezien in Duitse en antisemitische kringen. Af en toe mengt hij zich in de discussies over het ‘jodenvraagstuk’ door middel van brieven aan collaborerende kranten.

Op de vlucht

Céline verhuist van de me Girardon in Montmartre naar de vlakbij gelegen rue Lepic. Hij leidt er een onstuimig leven temidden van bevriende kunstenaars als de schrijver Marcel Aymé, de schilder Gen Paul en de acteur Robert Le Vigan. In juli maakt hij een

[p. 7]

korte reis naar België en Nederland. In Amsterdam probeert hij tevergeefs weer in het bezit te komen van zijn in goud belegde spaargeld, dat hij bij de Nederlandse Bank in bewaring had gegeven.

In 1943 trouwt hij met de danseres Lucette Almanzor, die hij al in 1935 had ontmoet. In maart 1944 verschijnt Guignols Band.

Als in juni 1944 de geallieerden landen, wordt het Céline te heet onder de voeten. Op grond van zijn antisemitisme was hij al verschillende keren met de dood bedreigd. Met de bedoeling in Denemarken een ander deel van zijn in goud omgezette spaargeld te gaan ophalen (hij had dat door zijn vriendin Karen Marie Jensen in veiligheid laten brengen), ontvlucht hij Frankrijk, in gezelschap van zijn vrouw en zijn kat Bébert. Aanvankelijk komen ze niet verder dan Baden-Baden, even over de Duitse grens, waar zich Robert Le Vigan bij hen voegt. Een bevriende Berlijnse arts, dr. Hauboldt, brengt hen gezamenlijk onder in Kränzlin, een dorp in Brandenburg.

In oktober sluiten zij zich aan bij de ‘Franse kolonie’ in Sigmaringen, waar de regering Pétain en een groot aantal notoire collaborateurs voorlopig hun toevlucht hadden gezocht. Het komt tot een breuk met Le Vigan. Terwijl zich in het Duizendjarig Rijk de gruwelijke ondergang voltrekt, lukt het Céline, zijn vrouw en zijn kat Bébert ten slotte na een barre reis van vijf dagen Kopenhagen te bereiken, waar zij op 27 maart 1945 aankomen. In zijn bagage zit het manuscript van Guignols Band II en een eerste opzet voor wat later Feeërie voor een andere keer zal worden. Dankzij het bij kennissen van Karen Marie Jensen verborgen goud kunnen zij aanvankelijk in hun behoeften voorzien. Céline probeert weer aan het werk te gaan en schrijft enkele balletten. Op 2 december wordt in Parijs zijn uitgever Robert Denoël vermoord. Dat ook hijzelf zijn levende niet straffeloos kan voortzetten, dringt pas goed tot hem door als hij op 17 december 1945 plotseling wordt gearresteerd nadat bij de Franse autoriteiten bekend was geworden dat hij in Denemarken verbleef. Van een spectaculaire vluchtpoging over het dak was volgens Alméras geen sprake. Toch geeft deze arrestatie een dramatische wending aan zijn verblijf in Denemarken.

Meudon

Céline is terecht bang voor uitlevering, omdat hij onder andere wordt beschuldigd van hoogverraad, waarop onherroepelijk de doodstraf staat. Gelukkig kan hij rekenen op de steun van zijn Deense advocaat en vriend mr. Mikkelsen. Na veel politieke en juridische touwtrekkerij komt hij, ziek en uitgeput, pas op 24 juni 1947 vrij. Hij moet beloven dat hij Denemarken niet zal verlaten. Nadat hij met zijn vrouw de beschikking heeft gekregen over de woning van Karen Marie Jensen in Kopenhagen, begint een periode van koortsachtige activiteit. Als balling ver van Frankrijk en zijn geliefde taal correspondeert Céline uitvoerig met vrienden als Jean-Gabriel Daragnès, de jonge uitgever Pierre Monnier, de schrijver Albert Paraz, de Amerikaanse literatuurdocent Milton Hindus en de schilder Henri Mahé. Bovendien probeert hij van alles te ondernemen om uit handen van de Franse justitie te blijven.

In mei 1948 verlaten Céline en zijn vrouw Kopenhagen om hun intrek te nemen in een huis op het landgoed Klarskovgaard van advocaat Mikkelsen, in de buurt van het plaatsje Korsör. Opnieuw stromen dagelijks verscheidene brieven naar Frankrijk om zijn onschuld aan te tonen.

Terwijl daar zijn proces wordt voorbereid, proberen vrienden zijn werk heruitgegeven te krijgen. Dat lukt ten slotte. In 1949 verschijnen Voyage (Editions Froissart, Brussel) en Casse-pipe (Frédéric Chambriand), in 1950 gevolgd door Mort à crédit.

Op 21 februari 1950 wordt Céline bij verstek veroordeeld tot een jaar gevangenisstraf, 50000 francs boete, verbeurdverklaring van de helft van zijn bezittingen en verlies van zijn burgerlijke rechten. In april 1951 krijgt hij amnestie en in juli keert hij naar Frankrijk terug.

Meteen sluit hij een contract met uitgeverij Gallimard, die het alleenrecht krijgt voor de uitgave van zijn oude en nieuwe werk. Nadat hij zich in Meudon heeft gevestigd, opent hij in september 1953 een artsenpraktijk aan huis. Slechts een enkele journalist durft hem te bezoeken. Noch Feeërie voor een andere keer (1952), noch Normance (Feeërie voor een andere

[p. 8]

keer II) (1954) vindt enige weerklank bij het publiek. Céline wordt domweg doodgezwegen. In een poging toch belangstelling voor zijn werk te wekken, schrijft hij het fictieve interview Gesprekken met professor Y, dat in vijf afleveringen in de NNRF verschijnt.

In 1957 komt Van het ene slot naar het andere op de markt. Een lang interview met Madeleine Chapsal in L'express van juni, het eerste echte na lange tijd, verwekt een schandaal omdat Céline niets blijkt terug te nemen van zijn vroegere uitspraken en zelfs een nieuwe zondebok meent te hebben gevonden die hij het verval van de wereld in de schoenen kan schuiven: de Chinezen, het gele gevaar. Niettemin wordt Van het ene slot naar het andere een groot succes en staat Céline opeens weer in het centrum van de belangstelling.

In 1960 verschijnt het vervolg, Noord. Met een laatste krachtsinspanning voltooit hij in juni van het jaar daarop het manuscript van het derde deel van de zogenaamde Duitse trilogie, Rigodon.

Op 1 juli 1961 sterft Céline aan een beroerte.