Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 75]

Robert-Henk Zuidinga
‘Poëzie moet een gevoelige snaar zien te raken’
In gesprek met Nico Scheepmaker

De dichter Nico Scheepmaker (1930-1990) debuteerde in 1955 met de bundel Poëtisch fietsen, waarvan de inhoud door Ivo de Wijs (de bezorger van zijn verzamelde gedichten) getypeerd werd met: ‘veel wereldleed en nog meer hemelbestorming, geen vaste versvormen en al helemaal geen rijm. Slechts in enkele gedichten durfde hij zich van zijn speelse kant te laten zien. De kritiek reageerde verdeeld. Paul Rodenko sprak van “een kruising tussen Lodeizen en Piet Paaltjens” en Hans Warren waardeerde de oorspronkelijkheid van de bundel, maar andere critici vonden Nico's grapjes niet gepast en namen de ernst vervolgens niet meer serieus.’

Voor zijn tweede bundel, De kip van Egypte (1957), werd Scheepmaker de Anne Frankprijs voor poëzie toegekend. De Wijs: ‘in De kip van Egypte is van Nico's speelse credo nauwelijks iets terug te vinden. De bundel slaat een overernstige, bijna verbeten Vijftigers-toon aan. Slechts de onorthodoxe titel en de onverhoeds opduikende naam van Abe Lenstra maken duidelijk wie er aan het woord is.’

Het duurde tot 1973 voor Nico Scheepmaker opnieuw gedichten in boekvorm uitbracht, Hopper's Holland. De bundel (Ivo de Wijs:) ‘bevat geen vrije verzen meer, maar perfect rijmende sonnetten. De religieuze, kosmische thematiek heeft plaatsgemaakt voor nuchterheid en anekdotiek. Light verse, ongeschikt voor gedragen bloemlezingen, maar rijk aan mooie regels en vondsten en tevens rijk aan tederheid en tevredenheid.’ Ook Het rijmt, dat scheelt (1987) is volgens De Wijs ‘een light verse-bundel zonder enig “poëtisch teveel”. Nico S. gaat geen enkel onderwerp uit de weg, maar het boek getuigt vooral van toegenomen geluk: vader Scheepmaker bezingt zijn vrouw en twee dochters.’

Nico Scheepmakers poëtisch werk, dat, behalve de hierboven genoemde titels, veel verspreid gepubliceerde en niet eerder gepubliceerde verzen omvat, werd door Ivo de Wijs bezorgd en ingeleid in De Gedichten (Bert Bakker, 1991). Behalve in de praktijk hield Scheepmaker zich ook ‘in theorie’ intensief met poëzie bezig, m.n. in zijn vaste rubrieken Zeg er 'es wat van, elke maandagmorgen in de Volkskrant, en later in ‘Trijfel’, dagelijks in de GPD-bladen.

Een ruime keuze uit die poëziebeschouwingen werd door Jaap Bakker gemaakt in Maar mooi!. Uit Jaap Bakkers inleiding: ‘Uit zijn werk spreekt een duidelijke visie, die zich overigens niet in een paar zinnen laat omschrijven. Zelf heeft hij zich nooit gewaagd aan het formuleren van axioma's, credo's of theorieën - hij was niet zo'n abstracteling.’ Een reden temeer om de dichter de gelegenheid te bieden zich programmatisch uit te spreken in meer dan een paar zinnen: het tweede in een reeks gesprekken met dichters over het ambacht dichten.

Je hebt in je dichterschap een volledige ommezwaai gemaakt, van geheel vrije versvormen en geen rijm naar vaste vormen met een strak rijmschema. Wordt de vorm je door het gedicht opgelegd of heeft de dichter daar zelf greep op?

Het gedicht dicht zelf ook mee, heeft zijn eigen touwtjes in handen. Over ‘vorm en inhoud’ heeft J.C. Bloem gezegd: ‘Altijd weer, wanneer men met belangstellende leken over poëzie spreekt, merkt men, dat zij die twee dingen als min of meer los van elkaar denken. Algemeen is de veronderstelling, dat de inhoud primair is en de dichter die dan in een bepaalde, willekeurige althans kiesbare vorm giet.

Niets is onjuister dan dit. Vorm en inhoud van een gedicht ontstaan tegelijkertijd, zijn volstrekt onscheidbaar. Ik zou eigenlijk nog verder willen gaan en zeggen: zij zijn gelijk, zij zijn hetzelfde. Vorm is inhoud en omgekeerd.

[p. 76]

Men make maar eens, zoals vroeger op examens veel gedaan werd en misschien nog wel gebeurt, een zogenaamde “parafrase” van een gedicht. Men - de men die verzen begrijpt - zal zien, dat er dan niets meer overblijft, zelfs niet de eigenlijke betekenis, ten hoogste een onbelangrijke mededeling.’

Nico Scheepmaker (foto: Daan Cartens)

Bovendien is in de poëzie de grens tussen ‘maken’ (J.C. Bloem sprak van ‘invullen’) en ‘scheppen’ moeilijk te trekken. Simon Vestdijk wijst er in De Glanzende Kiemcel (de acht lezingen die hij in 1943 als gijzelaar in Sint-Michielsgestel over wezen en techniek der poëzie hield) op dat ‘de inspiratie aangewezen is op de constructie, en omgekeerd’.

Heb je een vaste werkwijze?

Mijn prozacolumns tik ik altijd rechtstreeks op de schrijfmachine of de tekstverwerker, maar gedichten begin ik toch nog altijd, met potlood of ballpoint, met de hand.

Ik doelde meer op de inhoudelijke kant van het werk. Kun je een voorbeeld geven van hoe een gedicht ontstond, en dan liefst van een met minder gangbare vormkenmerken, zodat zich flink wat

[p. 77]

problemen voordeden? Je hebt bijvoorbeeld in één van je lezingen voor de Academie Waterland uitvoerig gepraat over je gedicht ‘De Tuin’. Waarom juist een tuin?

Wat mij in een tuin fascineert is, dat het een lap grond in casu een lap Nederland betreft, maar dat je dat stuk grond toch in eigendom kunt hebben, zoals een huis, een auto en een bankstel. In diepste wezen vind ik dat een beetje raar. Dat vreemde gevoel dat je erf, je tuin, kortom de grond rond je huis waarvoor je hebt meebetaald, ook wettelijk je eigendom is, dat je het niet geleend of gehuurd hebt en dat het niet ten eeuwigen dage het eigendom is en blijft van de Staat der Nederlanden, was de motor, de aanjager, die mij het gedicht deed schrijven. De eerste strofe van acht regels beschrijft dat onbehaaglijke gevoel (‘ik heb een tuin maar ook weer niet’), en kwam dan ook vrijwel geruisloos tot stand.

Toen begon het te haperen. Het rijmschema zat in de knoop, wat moest ik met ‘werk’ doen?, en meteen diende zich toen ‘perk’ aan: ‘het gras, de bloemen in het perk’! Daarmee was niet alleen het rijmwoord veroverd, maar was ook die regel wat minder sloom opsommend geworden. Een gevolg was wel, dat ik die ene uitweg naar vrouwelijk rijm (‘planten’) had afgesneden, met ‘niet’, ‘huis’, ‘ziet’, ‘perk’, ‘luis’ en ‘werk’ eindigde elke regel op een eenlettergrepig woord, dus op mannelijk rijm.

Ook kon ik niet zo gauw een voortzetting vinden van ‘Maar toch, zo'n tuin is niet van jou’, hoewel ik die notie dat hij ‘niet van jou’ was wel wilde handhaven. Zonder veel geürm kwamen toen de regels:

Maar toch, zo'n tuin met berenklauw
is van de wereld; niet van jou!

Dat beviel me wel. Berenklauw staat metterdaad in onze tuin, ik geloof niet tot Annes onverdeelde genoegen, maar een tuin met berenklauw heeft iets oers, ongerepts ongecultiveerds, en bewijst daardoor eens te meer dat hij eigenlijk ‘van de wereld is’, en niet van de toevallige bewoner van het huis ernaast. Het enige dat in deze strofe nog mijn achterdocht opwekte was ‘inclusief de rot en luis’. Was het nu eigenlijk ‘de’ rot of ‘het’ rot? Van Dale zei dat het ‘het rot’ was. Het rot en de luis, konden die grammaticaal worden samengevat tot ‘de rot en luis’?

Volgens mij niet.

Ander woord voor ‘rot’, verrot gedeelte? En dan liefst eenlettergrepig? Via de Van Dale kwam ik op ‘mijt’ (‘de mijt!’), maar ‘zijn inclusief de mijt en luis de vruchten van ons eigen werk’ beviel me door de opeenvolging van ‘de mijt en luis’ ook weer niet. ‘Het’ en ‘de’ er dan maar in verwerken ten koste van ‘inclusief’? ‘Zijn met het rot en met de luis’... Nee, dat klonk te log. ‘Rot’ weglaten, en de zin voor ‘luis’ uitbreiden? ‘Zijn inclusief de rode luis’... Te slapjes.

En toen bleek opeens de oplossing voor de hand te liggen: ‘wat’. Een beetje rot en luis dus. Dat klopt ook beter met de werkelijkheid (zoveel rot en luis hebben we niet in de tuin!), en op die manier vermijd je ook de dubbele ‘de’ in de vijfde en zesde regel.

Intussen had het gedicht zichzelf een eigenzinnig rijmschema opgedrongen.

Hoezo opgedrongen? Weet je dan niet als je aan een gedicht gaat zitten dat het - bijvoorbeeld - een sonnet moet worden?

Ik ga, als ik een eerste regel opschrijf, er altijd maar van uit dat het op den duur een sonnet of een gedicht van drie of vier kwatrijnen moet worden (‘Ik ben gestemd om een sonnet te maken’ was de eerste regel van een sonnet van Albert Verwey dat deze voor Frederik van Eeden schreef), maar dat heb je nu eenmaal niet altijd in de hand.

In dit geval heeft het gedicht mij van de gebaande weg van het sonnet af gedwongen naar een eerste strofe van acht regels, met het ongebruikelijke rijmschema a-b-a-c-b-c-d-d. Het nadeel van zo'n tamelijk ingewikkeld rijmschema is natuurlijk wel, dat je in de eerste strofe eenmaal op de rails bent gezet, en dan in de volgende strofen daar met goed fatsoen niet meer van kan afwijken.

De tweede strofe kwam zonder haperingen op het papier. De enige regel die ik naderhand ietwat gewijzigd heb, is de vierde: ‘je voelt het 's avonds in je rug’. Dit werd, om de monotonie van ‘je’, ‘je’, ‘je’ aan het begin van de eerste drie regels even te breken: ‘dat voel

[p. 78]

je 's avonds in je rug’, met het bijkomende voordeeltje dat dat ‘dat’ dan rechtstreeks terugslaat op het werken ‘met tegenzin’, en de implicatie dat je gauwer last van je rug hebt als je met tegenzin werkt, dan wanneer je met plezier werkt.

De derde strofe begon ik aanvankelijk met:

Zo'n tuin is altijd maar geleend,
een huis staat vast, een tuin beweegt,
een huis staat eeuwenlang versteend
zichzelf te zijn, verandert niet,
een tuin wordt 's winters weer geleegd...

En toen stokte het?

En toen stokte het. Raadpleging van Jaap Bakkers onvolprezen Nederlands Rijmwoordenboek leerde, dat ‘eegt’ weinig speelruimte geeft: leegt, pleegt, veegt, weegt, geleegd, gepleegd, verpleegd, geveegd, beweegt, afgeveegd, weggeveegd, opgeveegd, schoongeveegd, uitgeveegd, overweegt...

Het beeld van de tuin die 's winters van alle bloemen geleegd wordt zoals een vuilnisbak geleegd wordt, trok me toch wel aan, omdat je er de wisseling der seizoenen mee kon uitdrukken, 's zomers vol bloemen, 's winters leeg en kaal, waarop de regel:

een tuin wordt beurtelings geleegd
en volgegoten met...

Tja, met wat? Met bloemen, bloesem, groen, maar dat rijmt allemaal niet op ‘niet’, en dat moest. Opeens viel mijn oog op ‘coloriet’. De Dikke Driedelige Van Dale meldde dat ‘coloriet’ of ‘koloriet’ zoveel betekent als ‘kleurgeving’, ‘effect der gezamenlijke kleuren van een schilderij of ander kunstwerk’, dus ik vond dat ik met ‘coloriet’ de ‘kleurgeving’ van een tuin in de lente en zomer wel mocht aangeven. Alleen had ‘volgegoten’ een lettergreep te veel, maar dat moest dan maar ‘volgegooid’ worden. Legen en volgooien, dat zijn twee woorden die goed bij elkaar passen. De zwaarste klus bleek ten slotte de laatste twee regels. Het eerste dat op papier kwam, was:

een tuin is een geketend beest,
dat ooit van niemand is geweest!

Dat beeld beviel me wel. De tuin vastgeketend aan het huis, daar onlosmakelijk mee verbonden, en ook een beest dat in toom moet worden gehouden, dat voortdurend van samenstelling verandert (opkomende bloesem, ontknoppen, verdorren, vergaan), dat horig is aan zijn eigenaar, maar ooit, in het verre verleden, van niemand is geweest, een lap grond die er gewoon maar lag, zonder eigenaar.

Maar toch bevredigde dat ‘ooit van niemand is geweest’ mij niet, het kwam mij voor als een kunstgreep, en ik veranderde het in:

Een tuin is een geketend beest
dat ooit zichzelve is geweest!

Ongeveer dezelfde betekenis, met de connotatie dat de tuin nu, als stukje grond, zichzelf niet meer is, want er groeien dingen in die er, zonder tuinierende eigenaar, nooit in hadden gestaan.

Was een ‘beest’ eigenlijk niet wat te veel van het goeie en heftige, je denkt al gauw aan een pitbullterriër, die aan zijn ketting rukt, misschien moet dat beest wat afgezwakt worden tot ‘dier’:

de tuin is een geketend dier
dat is getemd door zijn tuinier

Nee, nu zit ik op een dwaalspoor. Ik moet het over een heel andere boeg gooien:

een tuin is onderworpen aan...
een tuin is een bewegend ding
een tuin is een bewegend iets

Nee, dat staat al in de tweede regel: ‘een tuin beweegt’.

het is een lap geketend gras
dat ooit een deel der wereld was!

Verrek, dat is het, of beter gezegd: dat moet het maar zijn. Geketend terug, beest gelukkig achter de horizon verdwenen, en die notie dat de tuin in diepste wezen niet van jou is maar van de wereld, sluit de gedachtengang mooi af. Alleen... De eerste strofe sluit ik ook al af

[p. 79]

met de mededeling dat zo'n tuin van de wereld is. Dat is dus dubbelop. Als ik daar nu eens ‘de mensen’ van maak, dan heb ik de oplopende trits: ‘de mensen’, ‘de hele maatschappij’ en ‘de wereld’. Aldus geschiedde.

Nico Scheepmaker (foto: Daan Cartens)

Je hebt je in je columns en stukken over poëzie opmerkelijk veel beziggehouden met dichters die, hoewel (of misschien wel: omdat) ze heel goed verkopen - niet door ‘de kenners’ tot de literatuur gerekend worden, zoals Nel Benschop en Toon Hermans. Dat kan niet zonder reden zijn.

Ik heb in het verleden al eens betoogd dat Toon Hermans' versjes op hun eigen wijze waardevol zijn, en zal nu een poging wagen uit te leggen waarin hun geheim schuilt. Net als psalmen en liedjes rijmen ze en hebben vaste vormen. En er wordt een gedachte in ontwikkeld die zo verwoord is, dat ze onmiddellijk te vatten is, zonder dat je haar nog eens over hoeft te lezen of je suf hoeft te piekeren.

Ik kan het mis hebben, maar ik denk dat het met de mensheid zo gesteld is: alle mensen hebben min of meer dezelfde emoties en dezelfde gevoelens als het om de essentiële zaken van het leven gaat: dood en geboorte, liefde en geluk, ziekte en gezondheid, vreugde en verdriet, goed en kwaad. Waar meneer De Jong en meneer De Vries in verschillen is, dat meneer De Jong, door een andere opvoeding, een andere scholing en een ander milieu, op een andere manier over die essentiële zaken moet en ook wil worden aangesproken dan meneer De Vries, om toch dezelfde emoties bij hem op te roepen. Als De Jong wèl ontroerd wordt door een gedicht van J.C. Bloem over de dood, maar niet door een versje van Toon Hermans over de dood, en De Vries daarentegen wel ontroerd wordt door dat versje van Toon Hermans en niet door dat van J.C. Bloem, dan zijn beide verzen even effectief en even waardevol, zoals ook de heren De Jong en De Vries even waardevol zijn (de een is een prima leraar, de ander een prima loodgieter).

Maar daarmee zijn we er nog niet. Je hebt meermalen Toon Hermans met kracht verdedigd, o.m. bij Sonja Barend tegen Boudewijn Büch die de versjes van Hermans ‘onzinnige dingetjes van een bal gehakt’ vond, en tegen Willem Kuipers, die in de Volkskrant schreef: ‘Laten we met een eenvoudige vaststelling beginnen: met literatuur heeft het oeuvre van Toon Hermans helemaal niets te maken’. Ik vroeg me af of je, door op te komen voor Toon

[p. 80]

Hermans, niet ook je eigen werk verdedigt; je deelt met hem, althans in een aantal van je gedichten, de lichte toon, de anekdotiek.

Dat het oeuvre van Toon Hermans ‘helemaal niets te maken heeft met literatuur’ moge een vaststelling zijn, maar een ‘eenvoudige vaststelling’ kan het nooit zijn. Want wat is literatuur? Niet dat Van Dale maatgevend is voor de betekenis van alle woorden en begrippen in het Nederlands, maar het is kenmerkend dat ons belangrijkste woordenboek weinig raad weet met ‘literatuur’: ‘letterkunde, letteren, het geheel der schriftelijke overlevering van een volk of een tijd; in eng. zin echter bepaaldelijk de schone letteren.’

Het kan dus nooit ‘eenvoudig’ zijn om vast te stellen waarom Toon Hermans' versjes, gedichten, schrijfsels niets met literatuur te maken hebben. Er hoeft immers maar één gedichtje van Toon Hermans gevonden te worden dat wèl tot de literatuur gerekend mag worden, om Willem Kuipers' stelling te falsifiëren.

In Semiotiek (Over tekens, hoe ze werken en wat we ermee doen) van Aart van Zoest lees ik: ‘Want wat tot de literatuur gerekend wordt, is een consensuskwestie. Die consensus wordt door een spraakmakende gemeenschap van literatuurprofessionals (de schrijvers zelf, critici, universitaire literatuurbeschouwers) bepaald. Die stellen de lijst op waarop J.C. Bloem wèl en de Candlelightdichter niet komt. Dat klinkt elitair en is het ook.’

Als jouw verdediging van Toon Hermans íets aantoont, dan wel dat er over de vraag of Hermans' werk literatuur c.q. poëzie is géén consensus bestaat.

Ik spreek tegen dat dit géén literatuur en géén poëzie zou zijn, maar dat betekent natuurlijk niet méér dan dat mijn lijstje waarop ik ‘dichters’ toelaat rekbaarder is dan dat van Willem Kuipers. Dat ontslaat hem nochtans niet van de plicht om als redacteur letteren van een krant die al jaren ijvert voor het tot elkaar brengen van enerzijds ‘de cultuur’, ‘de kunst’, ‘de literatuur’ en anderzijds ‘het volk’, ‘de massa’, nu eens na te gaan waarom die gedichten of versjes van Toon Hermans zo aanslaan bij honderdduizenden mensen, in tegenstelling tot de gedichten van Sybren Polet en Gerrit Kouwenaar. Dat is toch fascinerend, daar zou de literatuurwetenschap zich toch met graagte op moeten storten?

Willem Kuipers maakt zich vrolijk over de wijze waarop Toon Hermans (overigens in een minderheid van de gedichten) over God, de paus en dergelijke kerkelijke c.q. christelijke zaken spreekt. Maar het ontgaat hem blijkbaar dat het juist de christelijke of christelijk angehauchte dichters zijn, die zoveel weerklank vinden bij die honderdduizenden Nederlanders die geen soelaas vinden bij Gerrit Komrij en Gerrit Achterberg en Gerrit Kouwenaar en Gerrit Krol, maar wel bij Toon, Nel en Huub.

De neiging bij de literatuurbeoefenaars ‘in engere zin’ om Toon Hermans en Nel Benschop buiten hun literatuurlijstje te houden (juist omdat zij zoveel weerklank vinden?), gaat voorbij aan het feit dat poëzie méér is dan alleen woordkunst, intellectualisme, schone letteren, maar liefst ook ‘een gevoelige snaar’ moet zien te raken. Daar slagen Toon Hermans en Nel Benschop blijkbaar in (de rouwadvertenties zijn daarvoor een welsprekend bewijs!), en wat doet het er dan nog toe of ze wel of niet tot ‘De Literatuur’ gerekend mogen worden?

De antwoorden van Nico Scheepmaker zijn woordelijke citaten uit Maar mooi! Beschouwingen over poëzie, samengesteld en ingeleid door Jaap Bakker. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 1992.