Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 31]

T. van Deel
Parels over de dorsvloer
Twee gedichten van Hans Faverey

Twee gedichten, het ene - ‘Deze hier maakt een buiging’ - uit Faverey's debuut Gedichten (1968), het andere - ‘Wat moet een brief zoals’ - uit zijn laatste bundel Het ontbrokene (1990). Ik heb ze gekozen omdat ze laten zien wat de verschillen en overeenkomsten tussen de vroege en de late Faverey zijn, en ook natuurlijk omdat ze alle twee de woorden ‘deze hier’ bevatten.

Voor ik er iets over ga zeggen, moet mij van het hart dat het me altijd bijzonder moeilijk valt om over deze poëzie iets op te merken. Elke keer wanneer ik in mijn hoedanigheid als criticus een bundel Faverey ter bespreking kreeg, viel het me weer op hoezeer zijn gedichten zich verzetten tegen een begripsmatige benadering. Ze interpreteren, in de gebruikelijke betekenis van dat woord, is niet eenvoudig, niet omdat ze zo moeilijk zijn (dat zijn ze vaak helemaal niet), maar omdat ze daarvoor niet gemaakt lijken. Dat ze zich zo slecht laten interpreteren, weerhoudt mij er overigens in het geheel niet van ze schitterend te vinden, geestig, speels, intiem, wijs, aangrijpend. Het is een rare zaak, zegt u dat wel. Gewoonlijk kan ik niet veel meer dan een paar gedichten van Faverey achter elkaar lezen, dan duizelt het me alsof ik korte tijd heb verbleven in zeer hoge luchtlagen. Er is eigenlijk niet één dichter die een vergelijkbaar effect op mij heeft.

Deze hier maakt een buiging

naar waar niets is;
pakt het touw op,

rolt het touw op,
blaast de letters weg

en gaat zelf ook weg

Laat ik proberen onder woorden te brengen, wat mij in dit gedicht treft. Wie of wat is ‘Deze hier’? Het zou iemand kunnen zijn die zojuist een nummer heeft opgevoerd, een artiest. Maar zo iemand buigt meestal naar het publiek en niet naar ‘waar niets is’. Misschien moet het buigen gelezen worden als een reverentie in de richting van het niets, als eerste blijk van de activiteiten die volgen en die allemaal tot doel hebben de situatie af te ronden en alles, de artiest incluis, te laten verdwijnen.

Het is verleidelijk, en vast en zeker oirbaar, om ‘Deze hier’ als het gedicht zelf te beschouwen, dat inderdaad vanaf de eerste regel een verdwijning onderneemt: de buiging is dan om zo te zeggen niet naar voren, naar het publiek, maar naar opzij, de coulissen in, wegwezen. Of beter: het gedicht buigt vanaf het allereerste begin af naar waar niets is, het heft zijn eigen bestaan op de bladspiegel op. Deze verdwijning is in heel eenvoudige woorden geënsceneerd: maakt een buiging, pakt op, rolt op, blaast weg, gaat weg. De formuleringen kunnen, als het gedicht eenmaal wordt opgevat als betrekking hebbend op zichzelf, geheel letterlijk worden gelezen. Alles wat gezegd wordt, gebeurt ook: als er staat ‘pakt het touw op’ dan wordt het touw in die regel opgerold. De eenvoud, de in zo korte tijd zich afwikkelende verdwijning, en niet in de laatste plaats de strofering, maken het gedicht voor mij tot een pregnant vignet van een aflopende zaak. Iederéén staat op dit toneel en al klinkt het misschien wat zwaarwichtig voor dit versje, iedereen is bezig te verdwijnen. Formeel is het prachtig rond: het is vanuit het midden gespiegeld en wat bij elkaar hoort, de regels 1 en 2, de regels 3 en 4 - op grond van het woordje ‘weg’ in zekere zin ook de regel 5 en 6 - trekt Faverey door middel van regels wit juist uit elkaar, waardoor er onverwachte vertragingen optreden in de lectuur, die een intensiverende en spannende werking hebben.

[p. 32]

 

Wat moet een brief zoals

 

deze hier niet hebben doorstaan

 

om zo dicht te kunnen naderen

 

 

 

tot zijn voltooiing.

 

 

 

Wat een parels worden niet

 

blindelings uitgestort

 

over zo een bittere

 

dorsvloer uit onyx.

 

 

 

En hoe weerloos ligt daar niet

 

tussen de varens langs de beek,

 

al zo verstrikt in zijn netten,

 

nog na te lachen een clown

 

om al dit hierzijn om niet.

Heel anders klinkt ‘Wat moet een brief zoals’. De nuchtere, verslaggevende toon van het vroege gedicht, heeft hier plaats gemaakt voor een meer invoelende en verzuchtende.

Het gedicht bestaat uit drie gedeelten, die niet op voorhand duidelijk met elkaar in verband staan, maar die gezien hun optreden in één gedicht toch wel iets met elkaar zullen hebben. Het eerste gedeelte gaat over een brief, het tweede over parels en het derde over een clown.

Er zijn allerlei parallellen in de formulering: ik wijs onder meer op ‘zo dicht’, ‘zo een bittere’, ‘zo verstrikt’, en op ‘moet (...) niet’, ‘worden niet’, ‘ligt (...) niet’, terwijl het gedicht ook nog eens met ‘niet’ eindigt.

Ik geloof niet dat het nodig is te weten dat het een van de laatste gedichten is die Faverey heeft geschreven, om vast te stellen dat het hier om vergankelijkheid en vergeefsheid gaat. De brief, waarvan in het begin sprake is, wil ik graag lezen, op grond van ‘deze hier’, als betrekking hebbend op het gedicht zelf. In zijn vroege poëzie zou Faverey, vermoed ik, niet zo gauw op het beeld van een brief zijn gekomen, omdat een brief hoe dan ook de connotatie ‘persoonlijk’ heeft en hij toen, dat bleek al uit het vorige gedicht, veel koeler en droger, veel ingehoudener, ongeëmotioneerder is, of liever: schijnt.

De brief nadert zijn voltooiing, de regel is, met gevoel voor effect, geheel alleen in het wit gezet, hoewel hij natuurlijk hoort bij de eerste strofe. Het raffinement waarmee Faverey in dit gedicht de versregels elkaar laat opvolgen, wordt ondergaan door telkens aan het eind van een regel even nadrukkelijk op te houden en vervolgens de beweging, die niet alleen syntactische maar ook een semantische is, naar en in de volgende regel te maken. Timing is van het begin af aan een van Faverey's superieur toegepaste vormgevingsprincipes geweest.

Ik parafraseer de eerste vier regels ongeveer als: wat heeft een gedicht, en bij uitbreiding: een leven, al niet meegemaakt vooraleer het zo dicht bij het einde kan geraken. Een voltooide brief is de afronding van het werk, van het leven ook. De brief bevat alles wat is doorstaan, of is althans het resultaat van wat doorstaan is.

Het beeld van de parels die maar liefst blindelings worden gestort over de dorsvloer van maar liefst onyx sluit hierbij wel enigszins aan, als we die handeling opvatten als dichten of als leven - beide gaan, meen ik, in dit gedicht hand in hand. De dorsvloer is een elementaire plek, er worden in het algemeen geen parels vertreden, maar de gedachte dat hier ontzaglijk veel moois en kostbaars wordt prijsgegeven aan de ‘bittere dorsvloer’ die het bestaan is, die gedachte komt toch sterk bij mij op. Het is trouwens een dorsvloer van onyx, een mooi gesteente, dat behalve dat hij een mooi woord is, Faverey hield van zulke woorden, ook nog een associatie teweegbrengt met: o niks.

Alsof het wil zeggen: het leven is mooi en kostbaar, maar tezelfdertijd is het niets.

De tweede strofe is op die manier een uitbreiding van wat in de eerste strofe werd begrepen onder het ‘doorstaan hebben’. In de derde wordt een figuur opgevoerd, een clown, die een soort nabeschouwing geeft, in persoon. Zijn situatie is weinig plezierig, hij ligt weerloos, is verstrikt in zijn eigen netten, hij is al bijna een nabestaande van zichzelf en hij relativeert de menselijke conditie met gelach, misschien moet hij zelfs al beschouwd worden

[p. 33]

als een dode, want hij lacht ‘na’ ‘om al dit hierzijn om niet’, hij heeft het er al op zitten. Vooral deze figuur van de clown is buitengewoon aangrijpend, maar het geldt toch niet minder voor de brief en de parels, die allebei in zulke onverwachte, secure en in opeenvolging goed getimede bewoordingen aan de orde komen, dat ze bij mij althans voor allerlei gevoelens borg staan, telkens weer: gevoelens van huivering, aanvaarding, deernis, overzicht.

‘Wat moet een brief zoals’ is een onvergelijkelijk veel voller en emotionerender gedicht dan ‘Deze hier maakt een buiging’. Maar het is misschien in laatste instantie een kwestie van volume en blik. Hetzelfde wordt op twee manieren aangepakt en bekeken, en dat is: dat er een eind komt aan het er zijn en dat het er zijn vergeefs is, want ooit is het er niet meer.