Bzzlletin. Jaargang 23

[p. 79]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in Letteren

Heet homerisch lachen naar Homerus? (Ja, in zijn Ilias beschrijft hij hoe de hinkende Hephaestus ‘een onuitblusbaar gelach onder de goden’ deed opstijgen. We hebben trouwens ook een homerische strijd en de homerische vergelijking.)

Is een platonische liefde vernoemd naar Plato? (Ja, in zijn dialoog Symposion bespreekt hij de dialectiek der liefde, d.w.z. hoe het verlangen (eros) het lichamelijke overstijgt en zich uiteindelijk richt op de absolute schoonheid. Onze taal kent ook nog de platonische maaltijd, waarbij meer geredeneerd dan gegeten wordt, en platonische lichamen.)

Danken we het sadisme aan markies de Sade? (Ja, Donatien-Alphonse-François Marquis de Sade beschreef in verscheidene van zijn boeken varianten van de liefde die er niet om logen. Het masochisme komt van de Oostenrijker Leopold Ritter Sacher-Masoch die, m.n. in Venis im Pelz, schreef over de tegengestelde versie daarvan.)

De literatuur heeft de nodige bijvoeglijke en - in mindere mate - zelfstandige naamwoorden gegenereerd. In een paar gevallen zijn die voortgekomen uit de naam van een personage. Zoals datisme, een overbodige opeenstapeling van synomiemen. Het Eponiemenwoordenboek vermeldt: ‘Datisme dankt zijn bestaan aan de Atheense blijspeldichter Aristophanes. In 421 voor Chr. liet deze in De Vrede een zekere Trygaeus zeggen: “Welnu, dit is het! Hier komt het ouwe deuntje van Datis dat hij zong als hij zich aftrok tijdens het middaguur: “Ik ben verrukt, ik ben verheugen, ik ben in de wolken.””’

Maar vaker dan personages, hebben auteursnamen een naamwoord voortgebracht. Voorbeelden uit de klassieke Nederlandse letteren zijn Vondeliaans, volgens Van Dale: ‘als van, zoals men vindt bij Joost van den Vondel (1587-1679)’, Catsiaans: ‘in de trant van Cats’, en Hooftiaans: ‘van of in de trant van de dichter P.C. Hooft: een Hooftiaanse stijl’.

En van over de grenzen komen o.m. Dantesk: ‘herinnerend aan, zoals men vindt bij Dante Alighieri (1265-1321), vooral met gedachte aan zijn voorstelling van de hel in de Divina Commedia’ of Tolstojaans: ‘van, als van of in de geest van (...) Tolstoj, met de gevoelswaarde ootmoedig, eenvoudig, anti-autoritair’.

Beperken de eerste drie omschrijvingen zich nog tot de stijl of trant van de auteur, bij de laatste twee wordt al enige toegevoegde waarde gesuggereerd. Bij tal van voorbeelden heeft het bijvoeglijk naamwoord stijl of werk bijna geheel verlaten en heeft het een betekenis op zich gekregen. Dickensiaans is weliswaar ‘zoals van of bij Dickens’ maar vervolgens ook ‘armoedig, ellendig en ongezond zoals in de vervuilde industriële stedelijke woonwijken’. En Kafkaiaans is ‘[naar de schrijver Franz Kafka (1883-1924)] op raadselachtige wijze beangstigend, bedreigend (vooral door een overgeperfectioneerde samenleving die zich aan de controle van het individu onttrekt)’. Die dreiging spreekt voor mij sterker uit het woord Kafkaësk, welk lemma echter volstaat met verwijzen naar Kafkaiaans.

Reviaans

Alle tot nu genoemde woorden (met uitzondering van Datisme) zijn officieel goedgekeurd, d.w.z. ze komen voor in de twaalfde druk van Van Dale (1992). Er doen er echter vast veel meer de ronde, die niet vastgelegd zijn. Weliswaar wordt Reviaans vermeld in Van Dale (met de weinig verhelderende uitleg ‘in de stijl van de schrijver G. (K. van het) Reve: reviaanse somberheid’) en ook in het Homo-erotisch woordenboek: ‘in de stijl van de schrijver Gerard Reve. Typische reviaanse woorden en uitdrukkingen zijn: beroeren, m'n man, de ware liefde valt van achteren aan, geheime opening, ik houd van een man die als een stuk proza op me afkomt.’ Persoonlijk stel ik me bij reviaanse somberheid iets anders voor, maar belangrijker is dat in beide woordenboeken niets te vinden is over het voor het werk van deze schrijver zo relevante revisme en de revistische liefde, d.w.z. die waarbij de revist genot ontleent aan het toekijken hoe

[p. 80]

het object van zijn liefde zijn lusten botviert op een derde, doorgaans een onweerstaanbaar aantrekkelijke jongeling in strakke spijkerbroek.

En nu we toch in de literair-homoseksuele hoek verwijlen, Andreas Burnier heeft haar naam geleend aan het burniertje, volgens Lesbiaans, Lexicon van de lesbotaal, een ‘jongensachtige lesbienne, keurig in het pak gestoken. Naar de verschijning van de schrijfster Andreas Burnier, die steevast gekleed gaat in herenkostuums van de uitmuntendste kwaliteit’. Daarnaast vermeldt het boek nog het mini-burniertje en definieert het ‘meneertje’ als ‘een soort Burnier in zakformaat’. Hierbij mag niet onvermeld blijven dat sapphijn voor ‘aanhangster van de Griekse beginselen’ en sapphisch voor ‘lesbisch’ komen van Sappho, de dichteres die in de zesde eeuw voor Chr. leefde op het Griekse eiland Lesbos (vandaar de term lesbisch).

In de praktijk van het schrijven van recensies en essays worden ongetwijfeld voortdurend bijvoeglijke naamwoorden gecreëerd. Een artikel over het specifieke taalgebruik van Renate Dorrestein (in het Dorrestein-nummer van dit tijdschrift, nummer 166/167) noemde ik Het Dorresteiniaans. Ergens is vast wel eens geschreven over een Vestdijkiaanse metafoor of een Brouweresk thema.

En het verbaast me dat het dikke woordenboek de term Multatuliaans niet kent. Het vermeldt immers wel rabelaisiaans, petrarkisme (‘het navolgen van de verskunst en de concepties van Petrarca (1304-1374), vooral in de liefdeslyriek’), hegelaar(ster) ‘(spott.) ben. voor een overdreven aanhanger van de wijsbegeerte van Hegel’ en zelfs hegelarij, ‘(min.) irreëel gefilosofeer zgn. op basis van de filosofie van Hegel’.