Bzzlletin. Jaargang 22

[p. 91]

Cleo E. Poillac
‘Het wordt alleen maar erger’
In gesprek met de schrijver van De Rostov Ripper

Zijn eerste slachtoffer was een 9-jarig meisje dat hij meelokte naar een bouwvallig huisje aan de periferie van Rostov. Hij probeerde haar te verkrachten maar slaagde er niet in een erectie te krijgen - hij was zo goed als impotent. Totdat het kind door zijn gewelddadige pogingen begon te bloeden en zijn impotentie op slag verdween. Hij verminkte het meisje met een zakmes, wurgde haar ten slotte en wierp het lijk in een rivier vlak bij het huis. Vanaf die gebeurtenis transformeerde Andrej Tsjikatilo in een van de verschrikkelijkste seriemoordenaars uit de geschiedenis van de Sovjetunie: toen hij twaalf jaar later - in 1990 - eindelijk gearresteerd werd, had hij ten minste 53 slachtoffers op onvoorstelbaar gruwelijke wijze om het leven gebracht.

Uiteraard had niemand verwacht dat deze Tsjikatilo een seriemoordenaar was; hij had gestudeerd, was een toegewijd lid van de communistische partij, was getrouwd en had twee kinderen. Op geen enkele wijze viel hij op, tenzij misschien doordat hij, in tegenstelling tot de meeste mannen in de (voormalige) Sovjetunie, niet dronk en geen gewelddadig gedrag tegenover zijn vrouw vertoonde. Hij leefde volstrekt onopvallend - in die zin dat hij nooit gemist werd wanneer hij ergens niet aanwezig was. Vooral van dat laatste gegeven heeft hij jarenlang gebruik weten te maken. Onlangs verschenen er twee in het Nederlands vertaalde boeken over Tsjikatilo: één onder de nogal sensationele titel De jacht op de duivel en één onder de titel De Rostov Ripper. De schrijver van dat laatste boek is Peter Conradi.

De grote verdienste van Conradi's boek is, dat hij het verhaal van Tsjikatilo heeft afgezet tegen de geschiedenis van de Sovjetunie. Op die manier krijgt Tsjikatilo's individuele geschiedenis een maatschappelijk decor - al moet men ervoor waken om een al te direct, mono-causaal verband te leggen tussen datgene wat Tsjikatilo allemaal uithaalde en wat er in de maatschappij gebeurde; de omstandigheden in de (naoorlogse) Sovjetunie waren immers voortdurend aan veranderingen onderhevig, terwijl Tsjikatilo's ‘ontwikkeling’ rechtlijnig verliep. Maar al is Conradi's accent op de maatschappelijke achtergronden dan te eenzijdig om als verklaring te kunnen dienen voor het beestachtige gedrag van Tsjikatilo, in ieder geval wordt er wel duidelijk door hoe rampzalig het Sovjetsysteem in elkaar zat en welke gevolgen dat in dit geval heeft gehad.

Wanneer besloot u uw boek over Tsjikatilo te gaan schrijven?

Als journalist voor The European in Moskou schrijf ik over de meest uiteenlopende zaken, van politiek en economie tot burgeroorlogen en sport. In april 1992 moest ik een kort verslag schrijven over het proces tegen Tsjikatilo. Mij interesseerde dat wel: ik ben, zoals iedereen, gefascineerd door de duistere kant van het bestaan - en iets duisterders dan dit is er volgens mij niet.

Maar al gauw doemden er vragen bij mij op die onmogelijk in zo'n klein kranteartikel konden worden beantwoord: wat is dat voor man, die Tsjikatilo, hoe is het mogelijk dat hij 53 mensen kon doden, en hoe is het mogelijk dat een maatschappij zo slecht georganiseerd is dat iemand daar twaalf jaar lang de kans toe krijgt?

Toen ik een literair agent ontmoette die mij voorstelde een boek over deze zaak te schrijven, ben ik meteen op onderzoek uitgegaan, want veel schriftelijke informatie was er aanvankelijk niet. Tijdens mijn onderzoek liep ik in eerste instantie tegen een grote muur op; het proces was al begonnen en de kranten schreven daar op zeer sensationele toon over. De mensen die ik wilde spreken waren daarom nogal wantrouwig en wilden niet praten, maar toen ik ze ervan wist te verzekeren dat het voor een boek was en dat niets van wat ik schreef het proces zou beïnvloeden, ging men langzamerhand meewer-

[p. 92]

ken en was men uiteindelijk zelfs zeer bereid om te praten.

Peter Conradi

Tsjikatilo ging tijdens het proces, waarbij hij in een kooi werd geplaatst om hem te beschermen tegen de woede van het aanwezige publiek, af en toe tekeer als een beest. Hij rukte aan de tralies, haalde een keer zijn geslacht uit zijn broek en toonde het aan het publiek terwijl hij riep: ‘Weten jullie wat ik hiermee kan?!’, hij stond met pornografische blaadjes te zwaaien, hij begon luidkeels liederen te zingen enzovoort. Was hij werkelijk zo'n volstrekt onmenselijk wezen?

Het proces duurde van april tot oktober 1992. In die maanden heb ik hem een aantal keren gezien, maar ik vond het heel moeilijk om mij voor te stellen wat hij in die twaalf jaar allemaal gedaan had. Hij was immers niet het type van de krankzinnige moordenaar die zijn slachtoffers van achteren besprong en afmaakte - integendeel, hij benaderde zijn potentiële slachtoffers juist uiterst omzichtig. Had hij bij een toenaderingspoging ook maar het geringste idee dat het niets zou worden, dan liep hij onmiddellijk door; hij forceerde nooit iets. Van de mensen die later ondervraagd werden omdat ze eventueel ook door Tsjikatilo zouden zijn aangesproken, herinnerde zich niemand meer iets daarvan, zo omzichtig en onopvallend ging hij te werk. Tegen de tijd dat Tsjikatilo voor de rechtbank stond, was zijn persoonlijkheid ten dele veranderd. Vanaf toen speelde hij bewust een spel, hij acteerde het beest. Maar dat was ook weer niet helemaal gespeeld: een deel van dat gedrag kwam ongetwijfeld ook naar boven als reactie op de enorme spanning waaronder hij al die jaren had geleefd, èn als reactie op de spanning tijdens het proces: in een rechtszaak op leven en dood, omgeven door mensen die letterlijk om zijn bloed schreeuwden. Tegen het eind van het proces was de sfeer er een

[p. 93]

van een middeleeuwse executie, iedereen schreeuwde toen de doodstraf werd uitgesproken, had men de kans gehad dan had men hem ter plekke gelyncht.

Meestal was Tsjikatilo tijdens dat proces heel kalm en indolent, zat hij daar maar met het hoofd omlaag, en leek het alsof alles langs hem heen ging. Andere keren was hij heel geagiteerd. Maar daar zat zeker ook een element van theater in, want zijn advocaat vertelde mij dat hij, eenmaal weer achter de schermen en terug in zijn cel, altijd heel rustig was. Hij was zeker niet gek geworden, al leek zijn gedrag af en toe op dat van een gek. Eigenlijk was zijn gespeelde theatrale beestachtigheid in die kooi niet meer dan een soort finale, of een PS bij de beestachtigheden die hij eerder had gepleegd.

In uw boek stelt u dat de geweldige preutsheid van de Sovjetmaatschappij ertoe heeft bijgedragen dat Tsjikatilo zich kon ontwikkelen tot het beest dat hij ten slotte was; volgens u was hij misschien te genezen geweest wanneer er wat meer openheid was geweest en hij met een psychiater over zijn macabere fantasieën had kunnen praten. Maar Colin Wilson schrijft in zijn studie The serial killers dat het Amerikaanse exhibitionisme op erotisch en pornografisch gebied juist de doorslaggevende factor kan zijn die iemand daar tot een seriemoordenaar maakt. Hoe combineer ik twee lijnrecht tegenover elkaar staande opvattingen?

Tsjikatilo opereerde in een totaal andere omgeving dan die van het Amerikaanse exhibitionisme. Pas tegen het eind van de jaren tachtig kwamen overal in Rusland de pornografie en de (strip)verhalen vol gewelddadige seksualiteit in de belangstelling - daarvoor was dat nooit toegestaan. Dat was dus nà Tsjikatilo's daden, je kunt dat dan ook moeilijk een factor noemen die er bij hem toe heeft bijgedragen. Er was bij hem geen sprake van dat hij nadeed wat hij in die boeken en bladen zou hebben gezien.

Die Sovjetmaatschappij was zeer preuts en dat is eigenlijk vreemd, want dat betekende een combinatie van Victoriaanse pruderie met een traditionele macho-mentaliteit. Bovendien is er een enorme promiscuïteit; de kerk speelt daarbij niet, zoals in het westen, een zekere rol als behoudend geweten.

Er was in de voormalige Sovjetmaatschappij heel veel gelegenheidsseks die zich, zeker in Tsjikatilo's geval, vooral afspeelde in het grijze gebied van de maatschappij. Zeventig procent van zijn slachtoffers waren outlaws: prostituées, alcoholisten, zwervende kinderen. En het lugubere is, dat zij wísten wat ze te wachten stond als ze met hem meegingen: seks voor een glas wodka, een boterham, een paar centen misschien. Maar het kon ze niet schelen, er was voor die outlaws geen reden om niet mee te gaan met wie dan ook - voor een minimale verbetering van hun ellendige bestaan waren ze bereid ieder risico te nemen. En als het gaat over die therapeutische mogelijkheden voor Tsjikatilo: hij heeft ooit een halfslachtige poging ondernomen om zich te laten behandelen, maar hij ontvluchtte de dokterspraktijk toen hij er een kennis tegenkwam die bij de politie werkte. Of een therapie hem geholpen zou hebben, kan niemand weten.

Zijn seriemoordenaars het gevolg van iedere uit zijn krachten gegroeide maatschappij, of zijn er volgens u mogelijkheden om te voorkomen dat ze actief worden?

Toen Tsjikatilo's zaak aan het licht kwam, ontdekte men dat er veel meer vergelijkbare gevallen waren dan men ooit had gedacht. Vergeet ook niet dat de pers tot de perestrojka er nooit over mòcht schrijven: voor ongeveer 1985 bestond geweld domweg niet in de Sovjetunie. Dankzij de perestrojka is er meer openheid ontstaan waar het gaat om de informatie-verstrekking, ook over seriemoordenaars (die tot dan toe altijd als een exclusief westers probleem werden afgedaan), al weet tot nog toe niemand om hoeveel gevallen het precies gaat. Er zijn gevallen uit het verleden, er komen nieuwe gevallen bij. Maar naar wat ik gehoord heb, wordt het alleen maar erger.

Hoe komt dat?

Vermoedelijk hangt dat samen met de toenemende criminaliteit in de voormalige Sovjetunie. Op alle niveaus schieten de misdaadcijfers als een raket omhoog; vorig jaar vonden er al veertig procent meer moorden plaats dan in 1991.

In de Sovjetunie waren er pas in de late jaren

[p. 94]

tachtig statistieken betreffende de misdaad voorhanden. De cijfers die men voor die tijd hanteerde waren volstrekt onbetrouwbaar, maar sinds drie, vier jaar heeft men de beschikking over betere gegevens. En al die statistieken laten een enorme toename van de criminaliteit zien.

Er is daar op het ogenblik een algemene instorting van de maatschappelijke orde gaande, van de politieke top tot in de diepste onderlagen van de maatschappij. De stad Rostov kent sowieso al een gewelddadige geschiedenis, maar in het gebied ten zuiden van Rostov heerst momenteel een complete anarchie: het is een gebied waar je absoluut niet in je eentje met de auto doorheen moet rijden, en zeker niet zonder geweer. Met name dat deel van het land is doordrenkt van het bloed.

In Amerika en Australië worden boeken en tijdschriften over seriemoordenaars vooral gelezen door jongeren - en dan vooral door meisjes - die zich als het ware op de hoogte willen stellen van wat hen zou kunnen overkomen. Het grootste deel van wat er over seriemoordenaars geschreven wordt, is sensationele pulp. Hoe ligt de interesse daarvoor in Rusland?

Ook wat dat betreft ligt Rusland achter op het Westen, al wordt die achterstand wel snel ingehaald. Er was en is daar een enorme honger naar detective-verhalen; met name Agatha Christie is bijzonder populair. Vroeger was er een strenge controle op alles wat er gepubliceerd werd, en werd er op een bizarre wijze geselecteerd uit de te vertalen boeken uit het Westen. Veel crime-auteurs kwamen voor vertaling in aanmerking, op voorwaarde natuurlijk dat hun werk ‘veilig’ was, dat wil zeggen: niet subversief in die zin dat ze gevaarlijke ideeën zouden implanteren in de geest van de Sovjetlezers.

Dat soort voorgekookte literatuur wordt nog altijd verkocht in Rusland. Maar daarnaast zie je de afgelopen twee, drie jaar een explosie van particuliere uitgeverijen. Iedereen die de hand weet te leggen op een drukmachine, geeft boeken uit. Er is een grote vraag naar sensationele spullen - niet alleen waar het boeken betreft maar ook bij bladen en video's. De mensen willen de hard stuff, hoe bloediger en gewelddadiger, hoe liever.

Er zijn diverse Russische auteurs die over Tsjikatilo hebben geschreven. Een daarvan heb ik gelezen, dat is zo'n boek dat doordrenkt is van het geweld en de horror. Dat is pure sensatie, bewust mikkend op die markt. Dat boek over Tsjikatilo is dus heel succesvol. Er is veel piraterij in Rusland. De schrijfster

[p. 95]

van het boek waarover ik het zojuist had, schreef haar boek in Rostov, ging naar Moskou om het in te leveren en keerde weer terug naar Rostov. Een paar weken later liep ze in de metro en zag ze haar boek liggen - gepubliceerd door iemand anders. Het verkocht uitstekend, maar zij ontving er geen cent voor. Dat is een praktijk die je overal in Rusland tegenkomt.

Er is in Rusland nog geen maandblad over seriemoordenaars, zoals in Amerika, maar een beetje ondernemende Russische uitgever zal zeker dat gat in de markt gaan exploiteren als hij er de kans toe ziet.

Mag dat ethisch gesproken eigenlijk wel, geld verdienen aan boeken over seriemoordenaars? En is het überhaupt wel verantwoord om boeken te publiceren over seriemoorenaars? Er zijn immers diverse gevallen bekend van seriemoordenaars die zich aandachtig verdiept hadden in dat soort boeken.

Dat zijn twee verschillende zaken. De kwestie van het geld verdienen doet er volgens mij niet toe. Heb je het over de misdadiger zelf die er geld aan verdient, die zijn verhaal voor grof geld verkoopt, dan is het wat anders. Maar dat een auteur geld verdient aan zo'n boek, is wat mij betreft geen enkel probleem. Waar het om gaat is de vraag in hoeverre iets dat geschreven is, andere mensen zou kunnen aanmoedigen om ook zoiets te gaan doen. Ik weet eerlijk gezegd niet of je op grond daarvan bepaalde publikaties dan maar achterwege moet laten. Ik hoop alleen dat er met mijn boek niet van die rare dingen gaan gebeuren.

Die kans lijkt me wel heel klein, u schrijft immers nogal objectief over de zaak Tsjikatilo.

Dat klopt. Ik heb geprobeerd hierover te schrijven als een journalist, dat wil zeggen: geen detective- of horrorverhaal. Ik heb het als het ware als een lang kranteartikel geschreven. En zoals je een journalist niet kunt bekritiseren omdat hij een kranteverslag schrijft, zo kun je mij niet bekritiseren omdat ik dit boek geschreven heb. Ik heb alleen een zo volledig mogelijk beeld willen schetsen van wat in grote lijnen al bekend was en om die reden heb ik geprobeerd het niet te sensationeel te maken.

Maar bij zoiets moet je ook in de gaten houden dat je aan de ene kant niet te veel vertelt, en aan de andere kant niet te weinig. Ga je te veel in op details dan is het, ook al wil je de lezer natuurlijk nergens toe aanzetten, toch een aanmoediging van het voyeurisme en een ongezonde verheerlijking van het geweld om het geweld. Aan de andere kant - en zeker in deze zaak - zul je toch ìets moeten beschrijven om de volle omvang te laten zien van de gruwelen die Tsjikatilo beging. Als je zijn motieven wilt begrijpen... Kijk, de manier waarop hij zijn slachtoffers doodde... Als je schrijft: ‘Hij nam een vrouw mee naar het bos en doodde haar’, dan geef je niet weer in welke mate het martelen en doden voor hem een substituut was voor een normale seksuele relatie. Je maakt niet duidelijk dat en op welke wijze hij het lijden van zijn slachtoffers nodig had. Iets daarvan moet je dus toch beschrijven, anders krijg je nooit een beeld van de man.

Was die objectieve stijl niet ook een manier om uzelf te beschermen tegen de horreur van het verhaal?

Ik werk nu al zo'n tien jaar als journalist en heb in die tijd al over heel wat meer verschrikkelijke zaken geschreven. Daardoor ontwikkel je vanzelf een zekere afstandelijkheid.

Werkend aan het materiaal over Tsjikatilo - en er was een enorme hoeveelheid schriftelijk materiaal - benaderde ik het, zeker tegen het eind, zo ongeveer als iemand van de politie of van de rechtbank. Ik werd niet blasé of zo, maar wanneer je al die gruwelijke details hebt gelezen over laten we zeggen 35 moorden, en je komt vervolgens bij de details van nummer 36, en nummer 37, enzovoort, dan wordt het ten slotte gereduceerd tot ‘een zaak’.

Maar van tijd tot tijd, bijvoorbeeld wanneer ik sprak met familieleden van een van de slachtoffers, of toen ik bij de politie al die foto's zag van de slachtoffers... ja, dat was wel wat anders dan een droog politieverslag. Dan voel je een diepe walging en afkeer voor de moordenaar in je opkomen, soms zo erg dat je er ziek van wordt.

In hoeverre hebt u zich een beeld van Tsjikatilo kunnen vormen?

[p. 96]

Hij was natuurlijk in extreme mate seksueel gefrustreerd; in zijn huwelijk was hij zo goed als impotent omdat hij bij zijn vrouw zijn obsessies niet kon uitleven. Maar die frustraties uitten zich ook in zijn omgang met andere mensen. Er was eigenlijk niemand die hem mocht. Hij was afstandelijk in de omgang met mensen op zijn werk, en hij was een enorme zeur: hij bestookte de autoriteiten met brieven over wat er volgens hem niet deugde, waarbij het natuurlijk duidelijk was dat het aan alles en iedereen lag behalve aan hemzelf. Als jij één schaap bezit en je buurman bezit er twee, en er verschijnt een engel die je een wens laat doen, wat zou je dan wensen? Dat de engel één schaap bij die buurman zou weghalen. Dat is een typisch Russisch grapje, dat perfect van toepassing is op het karakter van Tsjikatilo.

Wat is op het ogenblik de stand van zaken in het proces tegen Tsjikatilo?

Hij is drievoudig ter dood veroordeeld - voor ieder gebied waar hij geopereerd heeft één keer. Hij heeft het recht om in hoger beroep te gaan en daar maakt hij ook gebruik van. Dat hoger beroep wordt in behandeling genomen door de rechtbank in Moskou, maar dat is louter een administratieve afhandeling want dat het vonnis voltrokken zal worden, staat als een paal boven water. In laatste instantie kan hij zich nog rechtstreeks tot Jeltsin wenden met een gratieverzoek, maar je kunt er natuurlijk op rekenen dat dat verzoek niet zal worden gehonoreerd.