Bzzlletin. Jaargang 22

[p. 17]

Marie van Zeggelen
Indrukken van een zwervelinge

Om van de Hollandsche vrouw over te gaan op de Bali-expeditie en de moordtooneelen daar afgespeeld, is schijnbaar een afwijking van het onderwerp, doch in werkelijkheid is dit niet het geval, want meer dan ooit trad bij het heengaan der troepen en in de angstige dagen, die daarop volgden, het leven van de achtergebleven vrouwen op den voorgrond. Wat zulk een afscheid tusschen man en vrouw beteekent, weten alleen zij, die het bij ondervinding kennen. Het is waarlijk: ‘eine alte Geschichte’, die altijd nieuw en altijd droevig blijft.

Hoeveel eeuwen zullen er nog moeten verloopen, eer er zulke toonelen uit den barbarentijd niet meer worden afgespeeld?!

Den besten dienst, dien men de achtergeblevene kan bewijzen, is haar stil alleen te laten, haar te laten uitschreien als zij dit kan...

Buiten is het gejoel en getier der op emotie beluste menigte, die de troep wegbrengt en daarheen begeeft zich de man, wien het afscheid nog in de keel zit; die de armen van zijn kleinen zoon nog om zijn hals voelt, die zooeven zijn vrouw influisterde: ‘wees flink, zorg voor onzen jongen’...

Hij mag er nu niet meer aan denken, hij moet zich goed houden en zijn brandende oogen knippen tegen het felle zonlicht, dat op den heeten weg en de heete huizen valt. Ondanks het brandwarme middaguur is iedereen, dat wil zeggen: ieder die geen nauwe betrekkingen heeft bij de heengaande, op de been. De lange weg van de stad naar de havenplaats leidende, is bezaaid met rijtuigen, brikjes en wagentjes met langzaam, onhoorbaar voortschrijdende inlanders; alles gaat daarheen, waar de zee glinstert en schittert in het warme middaglicht, waar de boot ligt te wachten op de troepen...

Marie van Zeggelen

In hun donkere, sombere, voor de expeditie nog eenvoudiger gemaakte uniformen, met de bruine Bushmanhoeden op het hoofd, gaan officieren en soldaten voort tusschen de kleurige en bewegelijke menigte in, en dicht bij de haven wordt halt gehouden. Daar worden zij toegesproken, daar wordt gedronken op ‘Koningin en Vaderland’, leege woorden op dat oogenblik voor den toeschouwer, die weet, welke stille drama's er zich even te voren hebben afgespeeld... Misschien brengen zij den nauwelijks als individu opgemerkten soldaat het kleine Hollandsche huisje voor den geest, waar zijn oude moeder woont, waar hij opgroeide als boerenjongen; - en hard schreeuwt hij mee met de makkers, die hun glazen bier, door een soldatenvriend verschaft, omhoog heffen.

Dames in groot toilet, bijna allen officiersvrouwen, wier mannen natuurlijk niet medegaan, brengen bloemen. De bevoorrechte officieren loopen weldra als paaschossen versierd, door de opeengepakte menigte. Eén - 'n mij bekend artillerist, die een reuzenbouquet in de hand heeft, komt naar mij toe, neemt drie asters uit zijn bloemenschat en vraagt me: ‘Wil je die thuis geven’ - één is voor Truus (zijn vrouw), één voor Wim, één voor Harry (z'n dochtertje in Holland).

Ik beloof het hem - we drukken elkaar zwijgend de hand - dan wordt het teeken tot aantreden gegeven. Een lange rij in donkerblauw gekleede mannen, met de bruine veldzakken op den rug, vormt zich onder de hooge boomen - heel aan het eind van het gelid zie ik de zwarte soutane van een pastoor; ook hij gaat mee ter expeditie. Commando's weerklinken en achter de schel schetterende muziek aan, gaat het voorwaarts, den zonweg over naar de wachtende boot. Ook daar weer toespraken, weer bloemen, weer gevulde glazen, totdat allen even opgewonden worden en de bezoekers bijna niet zijn weg te krijgen. Twee, drie keer wordt er gewaarschuwd en eindelijk trippelen er eenige licht getoileteerde dames de loopplank af, - heeren volgen, dan wordt de tijdelijke brug binnengehaald en langzaam drijft

[p. 18]

de boot van de dichtbevolkte kade af. Luid klinken de stemmen, die elkaar vaarwel roepen, schel en valsch de verschillende signalen door de trompetters en hoornblazers noodeloos uitgestooten. Ze moeten leven maken, ze moeten uiting geven aan hun gevoel. Sommigen hangen levensgevaarlijk over boord, of zitten op het smalle randje van de verschansing. Er wordt met hoeden, zakdoeken en leege glazen gezwaaid, achter, onder de tent staan de officieren bij elkaar, tusschen hen in de pastoor, die met zijn blanke hand de menigte op de kade toewuift. Door twee kleine motorbootjes uitgeleide gedaan, gaat het schip de haven uit.

Kleiner en kleiner wordt de boot, beladen met de donkere, opeengepakte uniformen, omstuwd door de twee kleine begeleiders... en wijder, grooter wordt het aspect op de ruime, zilveren glinsterzee...

Als ik weer thuis kom, ga ik naar haar toe, die ik zooeven in droefenis heb achtergelaten. Ze is druk aan het pakken, want ze wil weg, ze wil afleiding zoeken en de kleine zoon staat bij haar met wangen, rood van opwinding. Heel wijs zegt hij: ‘huil nu maar niet, Ma, als de landing maar eenmaal is afgeloopen... U zult zien, dan krijgt u gauw een brief.’

Ma snikt en probeert te glimlachen tegen den kleinen, onhandigen trooster, die juist dat aanraakt, waar men zoo bang voor is... ‘de landing...’

In de dagen, die nu volgen, leven wij allen in spanning. Het bezoek van een hoofdofficier, die wellicht slechte tijding zou kunnen brengen, het telefoonbelletje, dat van den redacteur eener krant kan zijn, de telegrambesteller, die bij onzen buurman moet zijn... dat alles brengt een paniek teweeg... tot eindelijk de eerste berichten komen.

‘De landing zonder tegenstand volkomen gelukt.’ Dat geeft weer iets als verademing en tòch, wie weet wat er op het oogenblik gebeurt. Het is werkelijk met een zekeren angst, dat men zich aan de rust durft over te geven... en die nachten, die lange, geheimzinnige, Indische nachten, die men wakende doorbrengt, denkende, altijd maar denkende aan het oorlogsterrein..., om tegen den morgen, als de hanen den dag tegen kraaien, den slaap eerst te voelen neerkomen.

Het verstandigste is zich zoo weinig mogelijk bij de andere lotgenooten aan te sluiten, vandaar, dat er velen zijn, die zich stil terugtrekken en als een ziek dier in een donker hoekje maar afwachten... dit is nu wel overdreven, maar wil men tusschen twee kwaden het minst slechte kiezen, dan is werkelijk het alleen zijn beter dan het samenwonen met andere vrouwen, die in hetzelfde geval verkeeren. Onwillekeurig gaan de gedachten ‘daarheen’, spreekt men altijd ‘daarover’, maakt men zich voorstellingen, doet veronderstellingen, die iedereen even zenuwachtig maken.

Ik wil hier even aanstippen, dat ik tijdens zulke expeditietijden de oude Indische gastvrijheid, die volgens sommigen dood is, nog in leven heb gevonden. Hoeveel huizen en harten er zich voor ons, zwervelingen, openen, is dikwijls niet op te noemen, maar het is ook een natuurlijke zaak, dat men hier meer dan ergens anders meeleeft met de afschuwelijkheden, die guerrilla's meebrengen.

‘Er wordt weer gevochten’, heet het in 't Moederland en daarmee is meestal de belangstelling afgeloopen, of de hoogste graad daarvan wordt bereikt door het later eens inkijken van de krant ‘hoe is het afgeloopen’ en of ‘ze weer vrouwen en kinderen hebben doodgeschoten.’ Het is begrijpelijk, want ach, het is zoo ver weg en het vermoorden van vrouwen en kinderen is een feit, dat de aandacht trekt, gelukkig nog.

Hier weet men beter. Die vrouwen en kinderen zijn gewapende vijanden. Die vrouwen zijn furiën, als zij op den troep invliegen, zij zijn wreedaardiger, onberedeneerder en soms moediger dan de mannen. Wie zal niet toegeven, dat oorlog: ‘moorden’ is, een ten hemel schreeuwende onmenschelijkheid? ... Maar men moet consequent blijven en niet mèèr medelijden betrachten met de vrouwelijke, dan met de mannelijke vijanden. - Vrouwen waren het, die nu weer in den Bali-oorlog den ‘Radja’ omringden. Een vriend, die ooggetuige is geweest van dit ‘heldendrama’, schreef mij het volgende:

‘De Vorst, gezeten op zijn gouden draagstoel, de vrouwen met de zuigelingen aan de borst, de lans in de hand, allen gingen hun laatsten gang, blijkbaar vast besloten om in den dood

[p. 19]

te gaan, want niettegenstaande ons geschut en geweervuur, verhaastte niet één zijn tred.

Sommigen vielen, maar steeds kalm en vastbesloten ging het voorwaarts...’

En verder schreef hij: ‘Ik was getuige van het meest hartverscheurende tooneel, dat ik ooit gezien heb.

Op een grooten hoop lagen daar de dooden en gewonden. Vreeselijke kreten stegen op van de gewonden en paarden zich aan het gereutel der stervenden.

Zuigelingen lagen met gebroken oog; kinderen van 2 of 3 jaar zaten gillend van angst bij de nog warme lijken hunner moeders. Enkele gewonden hieven dreigend de kris tegen ons op, anderen doorstaken hunne krijgsmakkers, die om het zelf te doen te zwak waren. Sommigen smeekten niet om... genade, maar om het genadeschot... Zwijgend gingen wij verder. De oorlog is wreed, maar zoo wreed, neen dat had ik niet kunnen denken en toch zou ik dien dag nogmaals getuige zijn van zulk een tooneel, misschien nog vreeselijker.

Om half twee rukten wij op tot voor de onbezet gelaten poeri, die gedeeltelijk in brand stond en juist overdacht ik, hoevelen der onzen gevallen zouden zijn, indien de Vorst met de zijnen zich hier verdedigd had, achter den reuzenmuur, in plaats van in het open veld - een wel van doodsverachting getuigenden, maar voor zijn land en zijn zaak zoo nutteloozen dood te zoeken - toen ons gelast werd met den grootsten spoed op te rukken. Toen speelde zich weer een tooneel af als het vorige; thans gold het den vorst van Pametjoetan, die met eenzelfde gevolg en op gelijke wijze den dood vond. Bijna allen vielen onder het moordend granaatvuur. Ook hier zag ik de meest treffende bijzonderheden:

Zonder een zweem van angst naderden de lieden, of wel bleven op den weg staan, tot er een scherf of een kogel hen deed neervallen. Maar ook zag ik een vertwijfelde, fanatieke heldin, die met de lans vooruit op de infanterie instormde, hen achteruit drong en een kettingjongen bloedend aan het hoofd verwondde, tot een fuselier haar de bajonet in het lichaam plantte...

Marie van Zeggelen

Stil, zonder gezang als anders, keerde de troep na die overwinning huiswaarts...’

‘Stil, zonder gezang’ wordt onze ziel, als wij van zulke dingen lezen, stil, niet alleen als we denken aan zulk een arm onwetend en wonderlijk moedig volk, dat den dood ingaat als een geloofsheld - maar ook dan, als we meeleven met hen, wier plicht het nu eenmaal is zulke tooneelen niet alleen ‘te zien’ maar ‘in het leven te roepen.’ Er moet iets gebroken zijn in het hart van den soldaat, die terugkeert van zulk een bloedbad, er is iets vaneengescheurd in de ziel van een fijnvoelend en beschaafd mensch als de schrijver van den brief... en zooals hij zijn er zoovelen!

Dat er op vrouwen en kinderen geschoten wordt is een harde noodzakelijkheid, zooals

[p. 20]

het trouwens op ieder ander medemensch is en dat zelfs in actie zijnde de soldaten en hun bevelhebbers nog niet dadelijk het ‘oorlogsbeest’ worden en het gevoel van eerbied voor het menschenleven nog bij hen opvlamt, daar getuigt wel het feit van, dat ook tijdens deze Bali-expeditie voorviel - maar ook hier laat ik liever den schrijver aan het woord. Het gebeurde nog vóór de Radja van den Pasar en die van Pametjoetan met hunne hofhoudingen en getrouwen zulk een vreeselijken dood vonden - het was aan het begin van dien dag, den 20sten September, toen er nog geen schot gelost was. De troepen waren opgerukt, de artillerie in de voorste linie.

‘Alleen op den weg stond een Baliër, gewapend met zijn lans, blijkbaar vast besloten tot op het uiterste de hem door zijn vorst aangewezen wachtpost te blijven bezetten. De arme! Hij moet toch geweten en begrepen hebben, dat hij alleen of met enkelen wier lansen wij zagen bewegen in de hooge rijstvelden naast den weg, geen twee bataljons infanterie en een batterij artillerie kon tegenhouden, ja, zelfs maar schaden?

De infanterie schoot slecht - was het, omdat ze huiverde den armen wacht neer te vellen? Tal van schoten misten hun doel en toch stond hij daar zoo onbewegelijk met de lans in de hand, de trouwe bewaker van zijn vorst, met de borst en het oog naar de geweren gekeerd. Eindelijk deed een scherpschutter hem neertuimelen; maar weer richtte hij zich op. Staan kon hij blijkbaar niet meer - zittende nog waakte hij met de lans omhoog. Wel dreigde deze hem nu en dan uit de hand te vallen en zwaaide daardoor heen en weer; eenmaal viel die zelfs en met haar de moedige verdediger, maar nogmaals richtte hij zich op en ook zijn lans en nogmaals versperde hij den Hollanders den weg - tot eindelijk een kogel den brave voor goed deed neertuimelen. De dappere - de man vol doodsverachting was gevallen.

Wij allen brachten hem in gedachten een saluut! Nu ging het voorwaarts...’

Tot zoover de schrijver. - Ik weet, dat bij het lezen van dezen heldendood de bewondering meer wordt opgewekt voor het arme slachtoffer dan voor het even aarzelen van de infanterie, het misschieten, dat haast iets ongeloofelijks is, waar de aanvaller twee bataljons sterk en het mikpunt één man is. Maar toch is voor mij dat aarzelen, dat huiveren een blijde boodschap voor den nieuweren tijdgeest... en het is ook tijd om onze lans op te heffen tegen alle gruwelen, die er in naam van het ‘Recht’ geschieden! O, wij zijn ook nog maar als één man, als één waker voor de poort. We schijnen nu nog maar een kleine kracht tegenover hen, die ‘wereldvrede’ als een utopie beschouwen... maar er zijn er toch, die huiveren, die aarzelen, om dien enkelen waker zoo maar neer te schieten....

Onze lans moeten we omhoog heffen en telkens weer, evenals de Baliër, om het recht van den mensch op vrede, te helpen verdedigen om niet alleen te verhoeden, dat er gemoord en vermoord wordt, maar dat het nobelste en mooiste in een menschenziel verwoest wordt: ‘eerbied voor het leven van een ander’.

Ik weet wel, dat dit moeilijk is. Die kleine Oostersche vorstjes zijn dwingelanden, uitzuigers van hun volk en als ze niet naar redenen willen luisteren, dan moeten zij gestraft worden. Het is als met kinderen die alleen door slaag geregeerd kunnen worden... maar welke zijn dat? De van den beginne af aan slecht opgevoede! Het is werkelijk geen compliment, dat een vader of moeder zichzelf maakt, als het heet ‘Hij is anders niet klein te krijgen... zoo'n pak af-en-toe moet er zijn!’... En dat de heele zaak eigenlijk een ‘opvoedingskwestie’ is, maakt haar niet minder moeilijk, integendeel... maar de gedachte daaraan maakt ‘hen’ sterker, die zich om het ‘Vredespaleis’ scharen, die het begroeten als het eerste groote teeken op de wereld, dat er zijn zal van ‘evolutie’. Een teeken is de uiting van een gedachte en is de gedachte niet de grondslag van de daad?

(Uit: De Hollandsche vrouw in Indië - Indrukken van een zwervelinge. 1910)