Bzzlletin. Jaargang 22

[p. 119]

Robert-Henk Zuidinga
Taal in Letteren

Op een handjevol kenners na zullen de meeste mensen, gevraagd naar de titel van een Spaans boek, niet aankomen met het werk van Federico García Lorca of Carlos Fuentes. De enige Spaanse titel die zich in onze parate kennis genesteld heeft, is Don Quichot of, completer, El Ingenioso Hildalgo Don Quixote de la Mancha (1605/1615; vertaald als De geestrijke ridder Don Quichot van de Mancha), van Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616).

Het is om die reden terecht dat het Nederlands aan dat boek een aantal uitdrukkingen dankt. Om te beginnen is er natuurlijk de naam Don Quichot, zoals die voorkomt in ‘Hij is een echte Don Quichot’, in de betekenis van een hemelbestormer die fanatisme en gebrek aan realiteitszin combineert. In het verlengde daarvan bestaat de term donquichotterie, die in Van Dale wordt omschreven met ‘handeling of handelwijze die voortspruit uit onpraktisch en onberedeneerd idealisme’.

Dezelfde figuur komt ook in onze taal voor als ‘een ridder van de armzalige figuur’. Die karakterisering komt woordelijk uit het boek: el caballero de la trista figura, en is volgens het woordenboek een schertsende aanduiding voor ‘iemand die er ellendig uitziet of zich belachelijk maakt’.

Informatie over de herkomst van de naam Don Quichot (in het Spaans gespeld als Don Quixote, in het Engels als Don Quijote, in het Frans als Don Quichotte) biedt een van de aantekening achterin de roman: ‘Het woord quijote is niet door Cervantes bedacht. Het is de naam van het dijstuk van een harnas. De keuze van de schrijver viel op dit woord niet alleen wegens zijn betekenis, maar ook omdat de uitgang -ote uitsluitend toegepast wordt om iets als lachwekkend of verwerpelijk voor te stellen.’

Hoewel ze niet in het woordenboek terug te vinden zijn, hebben we nog meer woorden aan Don Quichot te danken. In zijn Inleiding tot de picareske verhaalkunst (Groningen, 1978) heeft Dr. H. van Gorp het over ‘een quichoteske episode’. Maar de mooiste variant levert hij in de zin ‘Van de auteur van Don Quijote kon zulks trouwens verwacht worden; werd ook Sancho Panza niet in het tweede deel geleidelijk aan gequijotiseerd!’

Zelfs tot in onze kleinkunst heeft de armzalige ridder zijn sporen achtergelaten. De cabaretgroep Don Quishocking koos als naam een contaminatie van Don Quichot en shocking. Daarmee werden in één naam de twee elementen van het Nederlands cabaret in de jaren zestig en zeventig samengevat: het zonder uitzicht op enig resultaat bevechten van het kwaad in de wereld en, als middel daarbij, shockeren. Een zorgvuldig gekozen naam, dus, waar veel denkwerk in is gaan zitten. Dat blijkt ook uit een boek over de geschiedenis van die groep, Zolang het maar niet dichterbij komt (Aarlanderveen, 1980); daarin staat bij 28 juni 1967: ‘George moet naar het toilet. Bedenkt daar de naam Don Quishocking.’

Rossinant

Don Quichot wordt tijdens zijn avonturen trouw, zij het kritisch gevolgd door de eenvoudige boerenzoon Sancho Panza, maar diens verschijning heeft geen effect gehad op onze woordenschat. Wel twee andere personages uit het boek. Hoewel, personages. Een van de twee is het paard waarop de ridder rijdt, dat wil zeggen, zich voorsleept, want hij meent over een edel ros te beschikken - hij doopt het dier in het eerste hoofdstuk ‘Rossinant, hetgeen naar het hem toescheen verheven en welluidend klonk en tevens verklaarde dat het eens een “rocín”, een knol was, “antes” ofwel vóór het was wat het thans was, namelijk het paard dat boven alle “rocines”, ofte wel knollen, ging: het eerste paard ter wereld zogezegd’ -, maar heeft in werkelijkheid, blijkens datzelfde hoofdstuk, een paard ‘dat, ofschoon het evenveel poten met hoefkanker had als er duiten in een vierduitstuk gaan en overigens meer gebreken dan het ros van Gonela, dat naar men weet niet meer was dan vel over been’. Het moge geen verbazing wek-

[p. 120]

ken dat ‘rossinant’ in onze en menig andere taal in algemenere zin ‘slecht paard’ of ‘knol’ is gaan betekenen.

De tweede is Dulcinea (voluit Dulcinea del Toboso), Don Quichots beminde, al is het maar in zijn verbeelding. Voor haar geldt, met alle respect, hetzelfde als voor zijn paard. Hij ziet haar zelf als ‘aangebedene zijns harten’ en ‘meesteresse zijner gedachten’, terwijl Sancho Panza haar eerder bewondert om de hoeveelheid drank die ze aankan. Niet zonder reden werd ‘dulcinea’ dan ook een ironische benaming voor ‘geliefde’.

Uit een van de bekendste scènes in Cervantes' meesterwerk komt de uitdrukking ‘tegen windmolens vechten’ (of ‘schermen’) voort. De dappere maar verwarde hoofdpersoon meent immers reuzen te bestrijden, waar hij in werkelijkheid het zwaard heft tegen molenwieken, daarbij roepend: ‘Vliedt niet, laffe en verachtelijke creaturen; één enkele ridder slechts valt u aan.’ De uitdrukking - in het Spaans acometer molinos de viento - betekent ‘een denkbeeldig gevaar of denkbeeldige misstand bestrijden’, maar ook ‘proberen iets te veranderen wat toch niet te veranderen is’. Het zou voor de hand liggen te vermoeden dat ‘een klap van de molen krijgen’ (‘van lotje getikt zijn’) ook op Don Quichot slaat, temeer daar de koene ridder door een molenwiek pijnlijk geraakt en uit het zadel gewipt wordt. Maar daarvoor zijn geen aanwijzingen, en ook ‘met molentjes lopen’ (‘hij is niet goed bij zijn verstand’) staat los van die ongelijke strijd.

De taal heeft al met al weinig recht gedaan aan Don Quichots idealisme en romantische inborst. Het is dan ook niet meer dan rechtvaardig te besluiten met een citaat uit het grafschrift dat Sansón Carrasco voor hem dichtte: ‘Hij leefde als gek en stierf zeer wijs’.