Bzzlletin. Jaargang 22

[p. 54]

Leo Serrano
Een ruiter in de duisternis
Over Antonio Muñoz Molina

Tijdens de laatste jaren van de Franco-dictatuur was er binnen intellectuele kringen zowel in Spanje als daarbuiten, de hoop uitgesproken dat het einde van de dictatuur - en daarmee ook het einde van de literaire censuur, of wat nog erger was geweest: de zelfcensuur - een enorme bloei zou veroorzaken binnen de Spaanse letteren die tot dat moment overschaduwd werden door de enorme successen van de grote Latijnsamerikaanse schrijvers van de jaren '60 (García Márquez c.s.). Gedurende de ‘herfst’ van het Franco-bewind, moesten de Spanjaarden het alleen hebben - zeer schematisch gezien - van de degelijkheid van een Delibes en de ‘oppervlakkigheid’ van een Cela; voor degene die naar het buitenland kon reizen, waren er nog de boeken van Juan Goytisolo, mijns inziens de enige Spaanse auteur uit die tijd die zeker een internationale allure had.

Na de dood van de dictator en de overgang naar de democratie, blijkt echter dat de gedachte aan de opbloei een illusie was. De problemen van de Spaanse literatuur hadden wellicht weinig te maken met censuur, maar meer met een bepaalde houding van de schrijvers zelf, in die zin dat zij zichzelf meer als kroniekschrijvers van een tijdperk beschouwden dan als romanciers. Uit die periode kan men slechts een zeer beperkt aantal auteurs begroeten - Juan Marsé, Esther Tusquets, onder andere - die men als ‘universele’ schrijvers kan beschouwen qua techniek en thematiek.

Antonio Muñoz Molina (fotocopyright ‘De Geus’)

Pas in de latere jaren '80, mede dankzij de genereuze subsidies van de Spaanse overheid en de steun van de Nobelprijs voor Cela, kent de Spaanse literatuur in binnen- en buitenland een zekere bloei. Er verscheen een groot aantal nieuwe auteurs, die bijna onmiddellijk konden worden vertaald in verschillende Europese talen, mede dankzij de bovengenoemde overheidssteun. Maar, met uitzondering van Eduardo Mendoza (die trouwens opvallend genoeg deel uitmaakt van de Catalaanse Spaans sprekende minderheid, evenals Marsé, Tusquets en Goytisolo) krijgt men het gevoel dat de literatuur van de jonge generatie het beste gekarakteriseerd kan worden door het woord light, een betrekkelijk makkelijke literatuur die, zonder moeite, gelezen kan worden voor het slapen gaan. Op het eerste gezicht lijkt dat ook op te gaan voor Antonio Muñoz Molina (1953), een auteur die een gigantische populariteit geniet, zowel bij het publiek als bij de critici in eigen land, en wiens oeuvre men begint te vertalen in het Nederlands en in andere talen.

Een hommage aan de roman/film noir?

Het eerste boek van Muñoz Molina dat in het Nederlands vertaald verscheen, is El invierno en Lisboa (Winter in Lissa-

[p. 55]

bon). Het heeft niet alleen de Spaanse Kritiek-prijs gekregen, maar eveneens en dat lijkt tamelijk overdreven, de Nationale Literatuur-prijs van Spanje.

De roman speelt zich uiteraard in Lissabon af, maar ook in Madrid en Bilbao, terwijl de belangrijkste ruimtes cafés, hotels van de tweede categorie zijn, gesloten ruimtes met veel tabaksrook en alcohol, met jazz-muziek en vriendschappen, niet gebaseerd op de intimiteit, maar op gelijkwaardige smaken betreffende vrouwen en merken whisky.

De plot van het verhaal is eenvoudig en volgt van zeer dichtbij die van The Malteze Falcon van Dashiell Hammet en wellicht van nog dichterbij de film met dezelfde naam (met Bogart in de hoofdrol). Een sfeer van mysterie, een voortdurend raadsel omhult de intrige.

Een kostbaar object is zoek, bij Hammet een valk gemaakt van edele metalen, bij Muñoz Molina een schilderij van Cézanne; de personages zijn op zoek en het zoeken van rijkdom wordt langzamerhand een tocht op zoek naar zichzelf, naar wie zij eigenlijk zijn.

De ik-figuur is geen hoofdpersoon, maar een gewone helper, wiens naam en activiteiten de lezer nooit te weten komt - alsof Muñoz Molina ons wil zeggen dat naam of werk niets zegt over de diepere betekenissen en motivaties van de identiteit van de mensen.

De ik-figuur vertelt wat de eigenlijke hoofdpersoon hem verteld heeft, waardoor er in de roman een sfeer gecreëerd wordt van geheimzinnigheid en ambiguïteit, en waarbij de lezer meegesleept wordt door de gebeurtenissen en waar het einde een raadsel blijft, want uiteindelijk weet de lezer niet wat er zal gebeuren nadat het boek uit is.

Ondanks dat het een goed boek is, lekker en makkelijk leesbaar, spannend op zijn tijd, zeer filmisch in sommige scènes, blijf je als lezer uiteindelijk met twijfel achter: is dat alles serieus bedoeld? Of is het eenvoudig een goed geschreven thriller? Of een pastiche of hommage? Met het postmodernisme weet men dat immers nooit, maar je krijgt de indruk dat de roman een tweede bodem heeft, dat Muñoz Molina veel conventies van de roman/film noir heeft gebruikt om zijn visie op de wereld te verbeelden, een wereld van eenzaamheid en zinloosheid, waar het zoeken - en het vermoedelijk niet vinden - van rijkdom en liefde de enige uitweg zijn tegen de leegte van het bestaan.

Antonio Muñoz Molina (fotocopyright ‘De Geus’)

Prins der duisternis

Beltenebros is de tweede roman van Muñoz Molina die in het Nederlands vertaald is onder de titel Prins der duisternis. Beltenebros is één van de namen die door Amadís de Gaula - een van de belangrijkste ridderroman-figuren van de Spaanse literatuur - wordt gebruikt als eigen straf en rouw, nadat hij besloot te gaan leven in de duisternis.

Het is een boek dat veel weg heeft van de romans van John le Carré, niet alleen omdat het zich afspeelt in de vaagheid, in de duisternis van de meedogenloze wereld der geheime dienst, maar met name door de visie op de mensheid die erin ontwikkeld wordt.

Een man, een huurmoordenaar, vermoedelijk in dienst van de KGB, moet naar Madrid om iemand - een verrader - die hij nooit gezien heeft, te doden. Vanaf dat moment

[p. 56]

komen we terecht in een zeer donkere atmosfeer van verlaten ruimtes en stations, nachtclubs, gesloten bioscoopzalen, een wereld van eenzaamheid en vreugdeloosheid, een wereld waar niemand zich bekommert om het lot van anderen en achter dit alles, in de duisternis, een mysterieuze figuur, een soort halve godheid, die alles lijkt te controleren en te zien en juist hij kan dit alles, omdat zijn ogen het licht niet kunnen verdragen.

Langzamerhand merkt de hoofdpersoon - de kapitein of Darman - dat de situatie van dat moment als een soort spiegel is van een situatie van twintig jaar geleden, toen hij een andere verrader moest liquideren. Zo ontstonden de twijfels, alles leek te precies te kloppen, elke episode in het heden - ook namen, situaties en zelfs ruimtes - is een kopie van het verleden.

Niettemin is Prins der duisternis als pure thriller niet geslaagd. Het mysterie, of beter gezegd: de vraag wie de man in de duisternis is, is niet moeilijk te achterhalen. Wat wel interessant is, is de overkoepelende visie die ontwikkeld wordt: opnieuw de zinloosheid van het bestaan, opnieuw het gigantisch gebrek aan menselijk contact. Als we de hoofdpersoon nemen, de kapitein, dan zien wij dat hij, net als Smilde van Le Carré, moe en gedesillusioneerd is door zijn taak; hij is moe van zijn functie als moordmachine, maar desondanks blijft hij zeer consciëntieus zijn werk doen. Waarom? Mijns inziens kan de kapitein ondanks de ethische vraagstukken die hij zich stelt niets anders doen, het moorden ís zijn leven, zijn identiteit als mens, zoals wij al weten sinds Camus en Sartre. Wie je bent wordt bepaald door wat je doet en gedaan hebt en helaas, niet door wat je denkt of voelt. De roman suggereert echter ook iets dat misschien nog erger is: mensen zijn niet meer dan instrumenten, niet meer dan onderdelen van een machine die de regels moeten volgen van instanties, de nieuwe goden, de geheime dienst, het maakt niet uit welke, de KGB, de CIA of het inlichtingenapparaat van de Franco-dictatuur. Zij bepalen wat er gebeurt of moet gebeuren, en jij, gewone sterveling, moet meegaan of je wordt vernietigd.

De roman is goed geschreven en ondanks het feit dat de mechanische herhalingen tussen heden en verleden enigszins ongeloofwaardig overkomen, en de raadsels al gauw geen raadsels meer zijn, is Prins der duisternis een boek dat zeker de moeite van het lezen waard is. Het predikaat light dat ik in het begin gebruikte om een algemene eigenschap van de huidige Spaanse roman te signaleren, is dan ook absoluut niet van toepassing.

Rembrandt, Jim Morrison, Faulkner: de Poolse ruiter.

Voorlopig is El jinete polaco (1990) het laatste boek van Muñoz Molina dat in het Nederlands zal verschijnen. Dit volumineuze werk ontving bij verschijning in 1990 de Planeta-prijs - de zogenaamde ‘Spaanse Nobelprijs’ -, wat in de praktijk betekent dat de auteur definitief toegankelijk werd voor het grote publiek.

De titel, letterlijk in het Nederlands vertaald De Poolse ruiter, is tamelijk problematisch in die zin dat hij al eerder gebruikt werd voor een bundel essays van Simon Vestdijk.

Ondanks het feit dat een schilderij van Rembrandt ook Poolse Ruiter is getiteld, en zelfs een belangrijke, zo niet essentiële rol in de roman speelt, is Ruiters in de storm wellicht zeer geschikt als titel in het Nederlands: het is immers de variatie op de stormachtige song van de getourmenteerde Jim Morrison: Ruiters in de storm, en dat lied speelt ook een zeer belangrijke rol in de roman.

Deze zeshonderd pagina's tellende roman is veel ambitieuzer dan de vorige, zowel in letterlijke als in technische zin.

We hebben te maken met een wereld van over elkaar heen geschoven stemmen, met vermenging van ruimte en tijd en met een vraag als leitmotiv. De hoofdpersoon - of beter gezegd de hoofdstem - is geobsedeerd door het schilderij van Rembrandt en vraagt zich voortdurend af waarheen de ruiter gaat, waar hij vandaan komt, of hij misschien Miguel Strogoff is, de koerier van de tsaar - een personage uit een roman van Jules Verne.

Dat is een vraag die we als lezers ons ook aan het eind van het boek kunnen stellen: waarheen gaat deze roman? Wat wil eigenlijk Muñoz Molina zeggen?

[p. 57]

Thema's die we al in vorige werken tegenkwamen, zien we ook hier weer terug: de wanhopige en uitzichtloze zoektocht naar identiteit, naar authenticiteit.

Als we bijvoorbeeld kijken naar commandant Galáz en we vergelijken hem met kapitein Darman uit Prins der duisternis, zien we dat beide mannen vinden dat hun beroep hun roeping niet is; maar als het erop aankomt om keuzen te maken, kiezen beiden voor wat ze zijn, voor wat ze altijd gedaan hebben. Galáz kiest, ondanks het feit dat het leger hem amper interesseert, wat een militair in hart en nieren dat zou kiezen: de verdediging van de legaliteit. Eigenlijk kan hij niet anders, want de discipline, het volgen van bevelen, is niet meer en niet minder dan zijn leven.

Het boek, dat ook een poging is tot een totaalroman, is geschreven in een taal die de schrijver volkomen beheerst. De lessen van William Faulkner en Juan Carlos Onetti zijn duidelijk merkbaar, hoewel Muñoz Molina niet die hallucinerende virtuositeit bereikt van de Noordamerikaanse Nobelprijs-winnaar, met name als je deze gelezen hebt in de Spaanse vertaling van Jorge Luis Borges.

De intrige - als je zo kan noemen - is rijk aan alternatieven. Het boek bestaat niet uitsluitend uit anekdotes, maar is vooral een universum van woorden, het is een literatuur met veel leeswijzen, met vele bodems, met constante verwijzingen naar andere boeken, naar andere schrijvers, naar (pop-)muziek; er is veelvuldige en goed geplaatste intertextualiteit, dit alles in de beste postmodernistische traditie.

Als kritische noot zouden de namen van de personages genoemd kunnen worden. Die zijn wel al te vanzelfsprekend, te Don Quichotachtig, zoals bijvoorbeeld de naam van de fotograaf (Retratista = portretschilder). Ook de naam van het stadje waar het grootste gedeelte van de roman zich afspeelt suggereert te veel en te voor de hand liggend code's (Mágina: magia = magie; imaginación = verbeelding; mágica = magisch). Bovendien komt het gebruik van de foto's als beginpunt nogal geforceerd over.

Antonio Muñoz Molina (fotocopyright ‘De Geus’)

Humor is ook een ontbrekend element. De enige humoristische passage in het boek is daar waar er een botsing ontstaat tussen het oude Spanje van Franco en de nieuwe Europese gemeenschap, als de eerste toeristen aankomen, merkwaardig aangekleed met hun belachelijke, korte broeken.

Antonio Muñoz Molina is mijn inziens een groot en evenwichtig schrijver die, gezien zijn nog jonge leeftijd, het beste van zichzelf nog geven moet. Het Spaanse beleid om haar eigen schrijvers te steunen en promoten, is in dit geval zonder enige twijfel volkomen gerechtvaardigd.

Prins der duisternis verschijnt in januari 1992 bij uitgeverij De Geus

(met dank aan Hanny Berkelmans)