Bzzlletin. Jaargang 22

[p. 11]

Simon Vinkenoog
Jules Deelder & Poëzie in Carré 1966

Het redactiesecretariaat van het tijdschrift Randstad (waarvan tussen 1961 en 1967 dertien nummers verschenen onder redactie van Hugo Claus, Ivo Michiels, Harry Mulisch en mijzelf) was op mijn privé-adres gevestigd. Daarvandaan gingen 4 februari 1966 ook de uitnodigingen aan een dertigtal dichters om deel te nemen aan een poëzie-avond, te houden op 28 februari daaropvolgend, in het Amsterdamse Theater Carré.

In juni van het jaar daarvoor was ik door de Engelse schrijver Alexander Trocchi, die ik begin jaren vijftig in Parijs ontmoet had, en met wie het contact niet verloren was gegaan (hij stuurde mij de afleveringen van het sigmaproject, met bijdragen van onder meer Ronald Laing, William Burroughs, Colin Wilson en Gregory Bateson) uitgenodigd om deel te nemen aan een grote poëzie-avond in de Londense Royal Albert Hall. Die avond zal ik niet licht vergeten, niet alleen om de herinnering zelf, of om de uitgave Wholly Communion met foto's en teksten, die ervan overgebleven is, maar vooral door het feit dat ik als eerste - van de twintig - moest optreden en even tevoren een dosis mescaline tot mij genomen had.

Het welslagen van die avond, de verrassing van zo'n intens treffen van poëzie en publiek, zo'n zevenduizend mensen rondom in de grote zaal, met de dichters als in een boksring met vrienden en genodigden daar middenin gezeten,^1. bracht mij ertoe tijdens een bezoek aan Theater Carré de toevallig langskomende directeur Wunnink te vragen, wat mij de zaalhuur moest kosten als ik er een poëzie-avond wilde organiseren.

‘Voor u doe ik het graag voor niets,’ was zijn klassieke antwoord. Daarop togen vriend en sigma-associate Olivier Boelen en ik onverwijld aan het werk, stuurden uitnodigingen rond en belegden een persconferentie. Binnen drie weken was de avond in Carré een historisch feit geworden, vastgelegd op radio en televisie, per grammofoonplaat en in de Bezige Bij-uitgave, waarin de voorgelezen teksten waren opgenomen, voorzien van een fotokatern, citaten uit kranteverslagen en de drie rondzendbrieven waarmee de uitgenodigde dichters op de hoogte gehouden werden.

Vijfentwintig dichters lieten voor tweeduizend man en vrouw publiek van zich horen en naar zich kijken, van de oudsten (A. Roland Holst, Ed Hoornik en Jan Hanlo) tot de jongsten (Johnny van Doorn - zich toen nog noemende de Selfkicker -, Ewald Vanvugt en Jules A. Deelder).^2.

Over de avond en de repercussies ervan valt urenlang te vertellen (een andere keer); zelf presenteerde ik de dichters en Olivier Boelen had zorggedragen voor een minutieuze mise en scène, met onder meer een copieus, met wijn omrankt diner dat bij gesloten doek een uur voor aanvang op het toneel van Carré werd geserveerd, zodat al bij het openen van het gordijn de aanblik van alle dichters, aan een lange tafel gezeten, het publiek een spontaan applaus ontlokte.

1. De dichters Allen Ginsberg, Lawrence Ferlinghetti, Gregory Corso, Harry Fainlight, Adrian Mitchell, Michael Horowitz, Ernst Jandl, Alex Trocchi, Christopher Logue, Andrei Voznesensky, John Esam, Pete Brown, Anselm Hollo, George Macbeth, Paolo Leonni, Dan Richter, Spike Hawkins en Tom McGrath, plus Simon Vinkenoog.

2. In volgorde van optreden: K. Schippers, A. Roland Holst, Koos Schuur, Cees Nooteboom, Ed Hoornik, Hans Verhagen, L.Th. Lehman, Jules A. Deelder, C. Buddingh', Gerrit Kouwenaar, Bert Voeten, Johnny the Selfkicker, Bert Schierbeek, G.K. van het Reve, J. Bernlef, Dick Hillenius, Hueges C. Pernath, Jan Hanlo, Jan G. Elburg, Remco Campert, Ewald Vanvugt, Gust Gils, Adriaan Morriën, Jaap Harten en Simon Vinkenoog. Hugo Claus had zich ziek gemeld.

Ouderwetse dichtkunst

Jules Deelder was op die avond terechtgekomen tussen zijn mede-penvoerders, gezien het gelukkige toeval dat wilde dat hij juist in die dagen een aantal gedichten ter publicatie in Randstad had aangeboden, bij lezing waarvan ik zonder enige twijfel wist dat de maker ervan als debutant op deze avond aanwezig diende te zijn: ik herkende een duidelijk talent, met een eigen zeggingskracht, heel anders dan de gebruikelijke gelikte poëzie die bij literaire tijdschriften per post worden aangeboden.

Hij en zijn vrienden bleken inderdaad een aanwinst voor de ‘kleurrijke clan’, de scene, die wij in die jaren vormden. Dichtte (toen nog dagblad) De Tijd hem na afloop ‘onvervalst plat Haags’ toe en schreef de Volkskrant over ‘Jules Deelder, mooi bloesje, mooie haren, accent als een Rotterdamse havenarbeider’, Het Vrije Volk noteerde: ‘De meeste dichters zagen er heel gewoon uit, ernstige mannen die vaak een bril moesten opzetten voor zij konden beginnen. Alleen Jules A. Deelder,

[p. 12]

Jules Deelder, ca. 1963

[p. 13]

met roodbruine haren en baard en in een modieuze veelkleurige blouse, vertegenwoordigde de echte ouderwetse dichtkunst van Willem Kloos.’

Ook de betreurde Johnny van Doorn, twaalf dagen ouder dan Jules Deelder, maakte in zekere zin zijn controversiële debuut voor een groot publiek - voor het eerst maakten anderen dan de incrowd van Arnhem en Amsterdam kennis met zijn electric acts.

Jules Deelder, die zich onder meer had aangekondigd als directeur van het ‘Bureau in Search for the Living’, en in die aimabele functie die avond een aantal vrienden voor het leven aantrof, liet zich in de coulissen ten behoeve van een VPRO-televisieprogramma door Cees Buddingh' interviewen. Ja, hij zag het wel zitten, de dichter op het podium, hij geloofde in de orale poëzie.

Niemand kon op dat moment voorzien hoeveel furore hij sindsdien in den lande (en daarbuiten) op het podium zou maken. Zelf merkte hij in De Mensch Deelder op:

Ik heb me op die avond wel lopen afvragen: wat doe ik hier in godsnaam, tussen mensen als Roland Holst en noem maar op. Daar was toch de bloem van de Nederlandse dichtkunst aanwezig. Ik was nog volkomen onbekend. Maar toen de mensen reageerden op iets dat ik zei, was dat gevoel gelijk weg. Toen merkte ik dat het werkte. Het was een fantastische avond, dat weet ik nog wel. Van die Roland Holst ging echt iets majesteitelijks uit. Tijdens zijn voordracht kon je een speld horen vallen. Het publiek was fantastisch. Die hele optreedbeweging in Nederland is eigenlijk toen begonnen. Het was een datum in de poëzie, absoluut.

Zelf word ik in De Mensch Deelder naar aanleiding van Deelders optreden als volgt geciteerd:

Jules Deelder, ca. 1965

Sommige mensen zijn 'n beetje provinciaal en verlegen, ze moeten de weg nog zoeken en weten niet van wanten, maar dat kon je van Jules niet zeggen. Hij was pas 21, maar al heel kosmopolitisch en echt doorgewinterd. Die gedichten beschreven kraak-achtige toestanden in Londen, dat was inderdaad ‘Cloud 9’: tussen de dope naar de jazz luisteren. Hij was al door het leven getekend; dat kan, ook al ben je pas 21. Hij was zelfverzekerd, zeker van wat hij deed. Hij zat meteen in een kringetje van mensen die wel eens een stickie rookten, zoals Hans Verhagen en Ewald Vanvugt.

[p. 14]

Ten slotte nog één (eveneens verdwenen) dagblad, Het Vaderland, over Deelder: ‘Gevoel voor show had ook de debutant Jules A. deelder, een hippe jongen met lang haar en een bloemetjesoverhemd. Voornamelijk een lieve jongen. Zoet was het wel.’

Zeker is ondertussen dat de uitspraak van Lautréamont (in zijn Poésies): ‘De poëzie moet door allen gemaakt worden. Niet door één,’ een avond lang verwezenlijkt werd. De gedeelde ervaring van Poëzie in Carré, een tot dan toe in de Nederlandse literatuur ongekende gebeurtenis, die eenmalig zou blijven en vaak geïmiteerd maar nooit geëvenaard werd, is een blijvende herinnering voor allen die actief en als audience, toehoorders, aanwezig waren. ‘Merk toch hoe sterk staat een mens die alleen spreekt, en plotseling ophoudt’ - een uitlating van Koos Schuur, door Han Lammers in De Groene Amsterdammer die week aangehaald.

Jules Deelder, in 1968

Slaags met de taal

Het perscommuniqué van 14 februari 1966 wees op de groeiende belangstelling voor poëzie, gelezen door de dichters zelf:

De lezer, die zich over de gedichten buigt, wil kennismaken met de dichter, die voor hem het woord heeft gevonden. Wij dichters menen dan ook dat de gestalte, de stem en de persoon van de dichter een extra dimensie verlenen aan het woord. Het woord van de dichter is het summum van zijn kennen, voelen en denken, en de poëzie is een levenshouding. De dichterlijke mens is de mens van de toekomst, die zijn visie op het leven ent, als een persoonlijke synthese. (...) Poëzie is geen geheimtaal, niet een verfijnd tijdverdrijf voor specialisten van het woord, die zich bezighouden met rijmpjes, versjes en stijl-technieken, maar het gedicht is een woord van man tot man, slaags met de taal, een opwekkend woord, een openbarend woord, een krachtdadig en verheffend woord.

Bij tijd en wijle grasduin ik in de sociologische studie van Ruth Finnegan: oral poetry. Its nature, significance and social context (Cambridge University Press, 1979). Een veelomvattende studie, met veel vertalingen, uit de gehele wereld en alle bestaande culturen, van Homerus tot folksongs en blues. Het boek is een verhelderende bron van kennis over de literatuur ‘beyond typographical conventions’.

Literaire en antropologische aspecten komen aan bod: het verschil tussen gesproken en geschreven woord, stijl en performance, herhalingen, allusies, alliteraties, metaforen, parallellismen, toonhoogte, de hyperbool en de improvisaties, kortom: al wat wij heden ten dage via popmuziek, radio en televisie, clips en reclame, onder ogen krijgen. Niet dat het schon dada gewesen ist - maar het hervindt zich op het natuurlijke vlak waar ooit barden, sjamanen, troubadours en minnestrelen zich bevonden.

De dichter is in een sociale context, op een brand- en keerpunt van zijn tijd, waarin hij niet alleen om zijn bestaansrecht, maar om de

[p. 15]

verwerkelijking van zijn eigen wereldbeeld vecht. Hij vecht met gewoon doodgewoon gezond verstand, maar dan kosmisch let wel, te midden van de doodgemoedereerde wereldwaanzin waarbij men zich neerlegt als ware het entertainment en amusement.

Jules Deelder in 1969

Podiumdichters, profaan en heilig, hebben hun plaats in de literatuur gevonden. Zij tollen mee in een directe confrontatie met hun gehoor; het speelt zich af buiten de geëigende paden van de literatuur. Nauwelijks een weerklank, hooguit een sneer te vinden in de literaire kritiek. En velen gaan er nog vanuit, dat sinds de voordrachten van Buddingh' poëzie-avonden grappige avondjes-uit zijn, merkte Remco Campert eens op.

De dichter die zijn teksten voorleest, voordraagt, declameert of reciteert, die naar zich laat kijken en zijn eigen stem laat horen, is inderdaad een gans ander wezen dan men gemeenlijk, ook in deze electric age, onder een dichter verstaat.

Het zij zo. Ik spreek van een bloeiende tak aan de boom van de poëzie en inderdaad: Jules Deelder is daaraan een van de boeiendste vruchten.