Bzzlletin. Jaargang 21

[p. 3]

Rob van de Schoor
Over de vriendschap
Een dialoog tussen Johan Polak en Adriaan Litzroth

Vriendschap: schoner begrip kent men niet. Zij is van alle tijden, een oerkracht die de mens overweldigt. Toch is er in de loop der eeuwen verschillend gedacht over de betekenis van vriendschap en de waarde van erotiek en lotsverbondenheid, die ermee verbonden zijn. Johan Polak (1925), uitgever in ruste, en Adriaan Litzroth (1953), schrijver van de roman Sebastiaan (Amsterdam: Ambo/Athenaeum, 1986), wisselden gedachten uit over geschiedenis en toekomst van de vriendschap.

Vriendschap is een liefdesvorm tussen seksegenoten, al dan niet lichamelijk van aard. Deelgenootschap, kameraadschap, lotsverbondenheid, of hoe men het ook verder wil noemen, maakt er evenzeer deel van uit als de erotiek. De verhouding tussen deze bestanddelen veroorzaakt een spanning, die talloze kunstenaars en schrijvers heeft geïnspireerd en waarmee filosofen en kerkvaders hebben geworsteld. Voeg daarbij de dubbelzinnige aard van de erotiek: opbouwend en levenbrengend, maar ook destructief en demonisch, en men ziet zich geconfronteerd met een onbegrijpelijk verschijnsel, waarmee wij toch allen van jongsaf aan zijn omgegaan, als betrof het hier niet de stof waaruit de oudste mythen zijn samengesteld.

Oudheid

De vriendschappen die we kennen uit de Griekse Oudheid onderscheiden zich door het harmonisch samengaan van erotiek en kameraadschap. Johan Polak wijst erop dat Homerus' Ilias in essentie gaat over de vriendschap tussen Achilleus en Patroklos. Patroklos sneuvelt door de hand van Hektor, terwijl hij, in de wapenrusting van Achilleus gestoken, aan het hoofd van zijn Myrmidonen een aanval uitvoert op de Trojanen. De bewening van Patroklos door Achilleus, een ontroerende passage in de Ilias, is door vele kunstenaars verbeeld. Achilleus spoedt zich daarop naar het slagveld om de dood van zijn vriend te wreken, met voorbijzien aan zijn eigen kwetsbaarheid. In zijn nieuwe wapenrusting, gesmeed door Hephaistos, trekt hij op tegen de Trojanen en brengt hen een verschrikkelijke nederlaag toe. Ten slotte doodt hij de moordenaar van zijn vriend in een tweegevecht.

Adriaan Litzroth onderkent in het verhaal van Orpheus en Eurydike, dat we vooral kennen van Ovidius en uit Vergilius' Georgica, reeds een aspect dat hij kenmerkend acht voor de wijze waarop de vriendschap zich in psychologisch opzicht zou ontwikkelen in de cultuur van het Avondland: niet de geliefde staat centraal, maar de bezinning op het gevoel van de liefde. Voor deze interpretatie zoekt hij steun in de bewerkingen van de mythe in de opera's van Monteverdi en Gluck, waarin Orpheus veeleer zijn kunst bezingt en zijn verlangen, dan het object van zijn verlangen, Eurydike.

Achilles beweent Patroklos (uit: Oevres de John Flaxman, Parijs z.j.)

[p. 4]

Het symposium van Plato schilderij van Anselm Feuerbach, 1869.

De geliefde wordt zo tot muze, wier verlies wordt geprovoceerd om haar des te schoner te kunnen bezingen. Deze uitleg, waarin de belangstelling voor het ontstaan van de mythe van de vriendschap centraal staat, stuit bij de filoloog Johan Polak op grote bezwaren: het staat natuurlijk iedereen vrij naar eigen goeddunken te interpreteren, en op zichzelf bevat de redenering waardevolle elementen voor het begrip van sommige latere opvattingen over de vriendschap; toch meent hij dat Orpheus door liefde tot Eurydike wordt gedreven tot zijn afdaling in de onderwereld. Narcisme is hem vreemd. Hij vergelijkt de beslissing van de dichter haar uit het dodenrijk terug te halen met de vermetelheid waarmee in de oorlog sommigen zich op pad begaven naar Auschwitz om hun geliefden terug te zien. Wel geeft hij toe dat Plato in zijn Symposion een buitengewoon negatief beeld schildert van Orpheus' queeste: zo zou bij voorbaat vaststaan dat Eurydike niet uit de onderwereld gered kon worden, en Hades en Persephone, het godenpaar dat het dodenrijk regeert, hadden niet Eurydike laten gaan, maar slechts een spookbeeld opgeroepen. Overigens kent het heteroseksuele verhaal van Orpheus en Eurydike een wonderlijke afloop waarin de knapenliefde opduikt. Nadat zijn geliefde hem ten tweeden male ontvallen was, zou de dichter in zijn rouw alle vrouwen gemeden hebben, maar wel verhoudingen met jongens hebben gekend. De Thracische vrouwen waren over deze miskenning zo verbitterd, dat zij Orpheus levend in stukken reten. Een wending die niet gemakkelijk te duiden valt.

De Griekse Oudheid geldt als de beschaving waarin de vriendschapscultus zijn hoogste en meest doordachte ontwikkeling heeft doorgemaakt. Men hoeft slechts te denken aan de geschriften van Plato waarin de vriendschap centraal staat, vermoedelijk tot stand gekomen onder invloed van zijn liefde voor Dion, die hij in Syracuse had leren kennen. Maar ook begrippen als de pedagogische eros, de bijzondere genegenheid die kan bestaan tussen leraar en leerling, vinden hun oorsprong in de Griekse samenleving, waarin jongens in het openbare leven werden gechaperonneerd door rijpere mannen, ‘knaapbegeleiders’. Deze bijzondere vriendschap zou later steeds blijken op te bloeien in leefgemeenschappen waarin maar een van beide geslachten vertegenwoordigd was en intellectuele en emotionele vorming kon samengaan met een zekere lichamelijkheid, zoals in kloosters of op kostscholen. Men meent dat de Griekse vriendschapscultus, tot afschuw van de oude Cato, in Rome werd geïntroduceerd door de Grieksgezinde Scipio's, Scipio Aemilianus en Scipio Maior, ten tijde van de verwoesting van Corinthe (146 v.Chr.) en de vestiging van de provincia Achaia, zonder evenwel ooit tot grote bloei te geraken. Toch is bekend dat Cicero, die vermoedelijk ook door het ‘hellenisme’ was aangeraakt, verliefd was op de jonge Octavianus, de latere keizer Augustus, en van verschillende keizers weten we dat ze de geslachtelijke omgang met mannen zochten, al kan men erover twisten of dat laatste gegeven veel zegt over de acceptatie van erotische vriendschappen, of moet worden toegeschreven aan de seksuele geblaseerdheid van de laat-antieke potentaten.

[p. 5]

De opkomst van het christendom

Zoals Herodotus schreef, werd in het gehele Nabije Oosten enigszins huiverig gereageerd op de ongeremde lichamelijkheid van de Griekse beschaving. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de cultuur waarin de bijbel ontstond en het christendom gestalte kreeg, lichamelijkheid en kameraadschap, spirituele liefde, uit elkaar moesten groeien. Toch onderscheidt het Oude Testament zich niet, zoals wel beweerd wordt, door een vijandige houding tegenover homoseksualiteit. De Mozaïsche wet legt de vriendschap niets in de weg. Het is eerder zo dat de wetsbepalingen grenzen aangeven, tot waaraan men zich vrijelijk kon overgeven aan erotische vriendschapsrelaties. De bijbel neemt geen aanstoot aan de vriendschap tussen David en Jonathan, of David en Saul. Pas de Middeleeuwse exegeten van na de twaalfde eeuw introduceerden een anti-homoseksuele bijbeluitleg.

In zijn roman Sebastiaan, die speelt in de tweede helft van de derde eeuw, heeft Adriaan Litzroth weergegeven hoe op het breukvlak tussen heidense en christelijke Oudheid het denken over vriendschap veranderde. Een idyllische vriendschap tussen twee jonge Romeinse soldaten, die ontluikt in een homoculturele omgeving, wordt verstoord door de discipline van de inwijding in de Mithras-dienst, waarin opnieuw - eerder was bij de Isis-cultus hetzelfde gebeurd - maar nu voorgoed de ascese het domein van de seksualiteit binnendringt.

De Mithras-cultus, die grote opgang maakte in de laat-antieke wereld, kan in zijn betekenis worden gelijkgesteld met het christendom, of het neoplatonisme. De lustbevrediging diende volgens deze nieuwe denksystemen te worden opgeschort, wat leidde tot een verdieping van de lust, en tot reflectie op de motieven voor het eigen gedrag. Christendom en Mithras-cultus brachten het begrip van zondigheid en gaven zo geboorte aan de moderne psyche. De gelieven in Sebastiaan nemen zelf de verantwoordelijkheid voor de problemen die hun geluk in de weg staan, om hun begeerten te intensiveren en te perverteren. Het motto van het boek is de gedachte dat men niet het geluk nastreeft, maar de liefde.

Van middeleeuwen tot romantiek

Tot in de twaalfde eeuw koesterde men in het algemeen geen grote bezwaren tegen erotische vriendschappen. Tegelijkertijd kon zich de hoofse cultuur ontwikkelen, waarin de vrouw op een voetstuk werd geplaatst, maar de lofdichters van het vrouwelijk schoon, de troubadours, verlustigden zich onderling in homoseksuele relaties. Adriaan Litzroth, die door de tegenkanting van Polak zijn theorie over het narcisme in de vriendschap heeft moeten opzouten, wil nu zijn oordeel niet langer opschorten. Hij beschouwt Tristan en Isolde als een popularisering van kathaarse principes, volgens welke de zinnelijkheid uit de liefdesrelatie geweerd diende te worden, en als een bewijs dat het narcisme een grote rol gaat spelen in de vriendschap. Via de liefde tot de partner geraakt men immers tot het goddelijke: de interpretaties die Wagner en D'Annunzio aan Tristan en Isolde gaven, sterken hem in zijn opvatting. Voortaan is de liefde in vriendschappen sacraal. Volgens hem kon er zo een geestelijk klimaat ontstaan waarin de pedagogische eros krachtiger dan ooit tot ontwikkeling kon komen.

Johan Polak beaamt deze zienswijze. De ontwikkeling van de vriendschap sedert de Oudheid wordt volgens hem gekenmerkt door de onderdrukking van het lichamelijke aspect. Toch waren er ook periodes waarin de erotiek haar rechten kon hernemen, zoals in de Romantiek. In de dichtkunst van Byron en Keats wordt de zinnelijkheid niet geschuwd. De herwaardering van de eros valt overigens niet altijd

[p. 6]

te beschouwen als een gelukkige ontwikkeling: uiteindelijk kent zij ook een duistere, demonische kant. Zo meent Polak dat de nazi-tijd uitblonk door een onverbloemde zinnelijkheid.

De toekomst van de vriendschap

Adriaan Litzroth kondigt zijn zienswijze aan als ‘een verwarring tussen utopische gedachte en sociologisch model’ en geeft als trefwoorden voor zijn vertoog: complexiteit, verleiding, narcisme en de zoektocht naar sacrale intimiteit. Hij begint met de voorspelling dat de belangstelling van de mens voor wat identiek is met hemzelf - bijvoorbeeld bij degenen die vriendschap zoeken met iemand met een soortgelijke ontwikkeling of opleiding - plaats zal maken voor geboeidheid door wat anders is. Men gaat zich meer identificeren met wat momentaan is; een veelheid aan modellen zal zich daartoe aan ons opdringen. Men wil niet langer homoseksueel heten als er sprake is van een erotisch contact met een seksegenoot: morgen is men immers weer iets anders.

Telkens opnieuw wordt men door dat andere verleid, dat de mens zal leren accepteren in al zijn vreemdheid. Het mysterie van dat andere wordt in stand gehouden; de behoefte aan analyse en begrip wijkt voor vergoddelijking van de eigenheid van het onbenoembare. De aloude wil om de dingen te beheersen wordt verdrongen door de wil zich te laten overheersen. In de aldus geschetste toekomst is er sprake van een dynamiek tussen afstandelijkheid en verleiding door het object.

‘Liefde onder schooljongens’ Simeon Solomon, 1865. De tekening was eens in het bezit van Oscar Wilde.

Vriendschap in haar huidige vorm zal zich aan deze veranderde psycho-sociale context dienen aan te passen. Of zij deze veranderingen zal weten te doorstaan, is nog maar de vraag: wat zien twee kraaltjes, oplichtend in kortstondige kleurschakeringen, nog meer in elkaar dan zichzelf? Het narcisme is dan ook een wezenlijk onderdeel van de nieuwe psyche: niet in de zin van de navelstaarders van de jaren zestig en zeventig, die zichzelf wilden ontdekken, maar als extase. De mens schrijdt voort van de ene roes naar de andere.

Johan Polak luistert eerbiedig naar deze uiteenzetting en benoemt Adriaan prompt tot zijn vriend. Hij van zijn kant deelt de verwachting dat men zich toleranter zal leren opstellen tegenover de ‘Verwirrung der Gefühle’ die de ontdekking van gevoelens van vriendschap met zich meebrengt. De weg daarheen is evenwel bezaaid met voetangels en klemmen, en men zal steeds bedacht moeten blijven op een - hopelijk tijdelijke - verharding van de mentaliteit. De aids-problematiek kan daartoe bijvoorbeeld aanleiding geven. Toch waagt hij zich aan de voorspelling dat het einde van de verdringing van alle aspecten van de vriendschap, ook de erotische, tevens het einde van de oorlog zal betekenen. Hij is van mening dat de ontkenning van gevoelens van tederheid of begeerte voor iemand van het eigen geslacht, zoals in het geval van iemand die helemaal heteroseksueel is, de ontwikkeling van een echte, harmonische vriendschap in de weg staat. Voorts gelooft hij dat de overbevolking de tolerantie zal aanwakkeren: in een samenleving die van aanwas verzadigd is, zal men de verspilling van het levenbrengende zaad immers gemakkelijker door de vingers zien.