Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 61]

J. Bernlef
De Verrekijker

Ik nam de telefoon op. Het was M.. Zijn stem klonk zoals altijd; vlak en gedecideerd.

Ik hoefde niet meer naar het huis van P., zei hij.

Hoe bedoel je, vroeg ik.

P.'s huisarrest is opgeheven, zei hij op een toon alsof ik dat had kunnen weten.

Met onmiddellijke ingang.

Ik stak een sigaret op en ging in de brede vensterbank zitten. Buiten sneeuwde het. De hoorn van de telefoon was ijskoud, maar mijn oor gloeide.

Hoe bedoel je, herhaalde ik, opgeheven?

M. kuchte even. Instructies van hogerop, zei hij toen.

Zo, zei ik. Mooi is dat. Waarom zo plotseling?

Ik hoorde hoe M. daar achter zijn afgetrapte buro in de hoofdstad zijn schouders ophaalde. Soms kun je horen wat voor bewegingen mensen aan de andere kant maken, vooral als je geoefend bent in het afluisteren van telefoongesprekken.

Je weet toch ook dat er dingen aan het veranderen zijn, zei M..

Dus ik hoef niet meer naar het huis van P., informeerde ik voor alle zekerheid nog een keer.

Sterker nog, antwoordde M.. Het is je hierbij verboden.

Ik moest lachen. Verboden? Door wie in godsnaam?

Namen weet ik niet, zei M.. Maar zo is het.

Moet ik mij melden, vroeg ik.

Nee, zei hij. Blijf waar je bent. Je hoort nog van ons.

Hij hing op.

Ik legde de telefoon neer, zocht naar een asbak en maakte mijn sigaret uit. Myrna was een uur geleden naar haar werk gegaan. Haar voetstappen waren duidelijk zichtbaar op het verder nog smetteloos witte tuinpad. Ik stak nog een sigartet op. Even overwoog ik M. te bellen. Toen stond ik op en begon door de huiskamer te ijsberen. Voor de kachel bleef ik staan. Ik keek naar de matrode gloed achter de micaruitjes van de haard. Moest er kolen op het vuur? Nee, dat was iets dat Myrna nooit vergat. Ik begon weer heen en weer te lopen. En weer bleef ik staan. Nu voor het boekenkastje. Ik zocht het rijtje boeken van P. Vier dunne boekjes. Meer niet. Gedichten.

P. was een dichter en sinds drie jaar had hij van de autoriteiten huisarrest opgelegd gekregen. Sinds drie jaar moest ik controleren of P. zich daar aan hield. Elke morgen reed ik naar zijn huis, dat hier niet ver vandaan op een heuveltje ligt. Dat is prettig want die ligging vergemakkelijkt mijn werk. Zelfs van grote afstand kan ik het steenrode huis met een verrekijker gemakkelijk in de gaten houden. Maar die verrekijker gebruikte ik al ruim twee jaar niet meer. Niet om P. te bespieden tenminste.

In het begin was ik onwennig en ook wat zenuwachtig geweest. Ik kende P. alleen van foto's. Hij was een brede man met een knobbelige

[p. 62]

kop vol grijs haar dat alle kanten opstond. Brede hangwangen. Hij leek op een hond. Een wel goedaardige hond.

Ik had zijn dossier mee naar huis gekregen en bij die gelegenheid ook zijn boeken. Ik las het dossier van de gedichtenbundels. Het dossier begreep ik, de vier dunne boekjes niet. Of niet begrijpen. Dat is niet helemaal juist. De zinnen waren helder en begrijpelijk maar leken geen verband met elkaar te willen aangaan, zoals de zinnen in het dossier. Misschien werd dat bedoeld met de omschrijving ‘uitingen van decadente bourgeois cultuur’.

In het begin gebruikte ik de verrekijker om P. in zijn huis te bespieden. P. leefde helemaal alleen. Hij was ook niet jong meer, 67 om precies te zijn. Hij had een vaste dagindeling. 's Morgens om half elf kwam een meisje van drieëntwintig op de fiets naar zijn huis. Zij deed het huishouden, kookte en 's middags deed ze boodschappen. Elize Huttner. Dochter van een landbouwer op de coöperatie. Nee, ze hadden niets met elkaar. Ik had vanuit mijn auto een vrij uitzicht op de slaapkamer en P. had de gewoonte de eigele gordijnen altijd open te laten. Ook 's avonds. Om half elf knipte hij het licht uit. Dan borg ik de verrekijker op en ging ik naar huis.

Na vier maanden kwam P. op een dag op mij af. Eerst dacht ik dat hij, zoals gewoonlijk, een korte wandeling ging maken. Lichaamsbeweging was toegestaan. Zolang hij zich tenminste niet buiten een straal van vijf kilometer van zijn huis verwijderde. Ik volgde hem dan in de auto van op een afstand.

Maar nu stevende hij recht op mij af. Hij liep dwars door een weiland en klom zelfs, behendig en snel voor zo'n oude man, over een hek. Ik zag hem aankomen in zijn khakibroek en was totaal verbouwereerd. Ik stapte uit de auto en legde de verrekijker op het dak.

Het was zomer. P. droeg een wit hemd met korte mouwen. Zijn armen waren tot op zijn vingers met zilverwitte haren bedekt. Hij zag er niet uit als een dichter. Maar als een ambachtsman. Een mecanicien of zoiets. Grote, sterke handen.

Hij stak zijn hand uit en stelde zich voor. Ook ik noemde mijn naam. Dat had iets belachelijks. Daar stonden we midden op een stoffige landweg, aan weerszijden begrensd door drooggevallen greppels en akkers. De dichter en zijn bespieder.

Ik heb liever niet dat u die verrekijker gebruikt, zei hij. Dat belemmert me in mijn werk. Posteert u zich maar wat dichter bij het huis.

Toen ging hij weer. Dat was zijn boodschap. Geen spoor van woede, wraak, minachting zelfs. Wat toch heel begrijpelijk zou zijn geweest in zijn situatie. Maar nee. Hij draaide zich om en liep naar zijn huis op de glooiende heuvel. Langzamer nu. Ik keek hem na tot hij in huis verdwenen was. Zijn huis dat ik uittekenen kon.

Hij had mij bevolen dichterbij te komen. Ja, zo had zijn stem geklonken. Als een bevel. Ik volgde het op alsof het van M. kwam. De verrekijker borg ik in het dashboard-kastje.

Toen ik 's avonds aan Myrna vertelde wat M. mij over de telefoon had medegedeeld, vroeg ze of dat betekende dat ik ontslagen was. Nee, zei ik. Niet dat ik weet. Ik heb het consigne gekregen af te wachten.

Myrna haat het als ik dergelijke woorden gebruik. We lagen in het donker in bed. Buiten sneeuwde het. Sinds ik dit werk doe zijn mijn zintuigen sterk verbeterd.

Consigne of niet, zei Myrna. Als je maar doorbetaald krijgt.

[p. 63]

Dat krijg ik, zei ik. Maar helemaal zeker wist ik dat natuurlijk niet. Dat is het nadeel met dit soort werk. Ze vertellen je niet hoe de organisatie precies in elkaar zit, wie verantwoordelijk is, tot wie je je bij moeilijkheden eventueel zou moeten wenden.

Ik ken alleen M. Hij heeft een handelskantoor in de hoofdstad, in een van de zijstraten die uitkomen op het plein met de dubbele fontein. Het is natuurlijk geen handelskantoor al staat dat op het koperen bord naast de deur.

Zo nu en dan belde hij mij op en moest ik naar hem toe. Ik deed mijn verslag over P. maar het vreemde was dat hij nauwelijks leek te luisteren. Hij knikte maar zo'n beetje en keek naar buiten, naar een meisje aan de overkant dat achter een bestoft raam driftig zat te typen. Ik had altijd het gevoel dat M. mij minachtte. Maar dat kan verbeelding zijn geweest.

illustratie: Leo Eland

De volgende dagen belde M. niet. Ik deed nu de boodschappen in het dorp. Ik ruimde de sneeuw van het tuinpad en reed een beetje rond in de auto. Maar wat valt er 's winters in deze buurt te beleven. Rijen kale bomen aan de horizon. Modderige akkers en het gekras van kraaien die tussen de glimmende kluiten naar eten zochten. Een enkele

[p. 64]

keer overwoog ik naar P.'s huis te rijden. Gewoon om te kijken hoe het hem verging. Maar ik deed het niet. Het was mij verboden.

Thuis las ik mijn aantekeningen over P. door. Drie jaar werk. Niet dat het moest. Mijn rapporten aan M. bracht ik mondeling over. Het was meer voor mijzelf dat ik die aantekeningen maakte. Zodat ik niets wat ik gezien had zou vergeten; hoe klein of onbeduidend het op het eerste gezicht ook mocht lijken. Als men mij later eventueel ter verantwoording zou roepen, hoefde ik het alleen maar na te slaan. Twintig zwarte cahiers waar zelfs Myrna het bestaan niet van kende. Eigenlijk was het nogal saaie lectuur. P. leidde niet bepaald een opwindend leven. Hij mocht, op Elize Huttner na, geen bezoek ontvangen. Soms telefoneerde hij of zag ik het meisje met een brief het huis binnengaan. Maar de telefoon en zijn correspondentie werden weer door anderen gecontroleerd. Daar ging ik niet over. Dus een totaalbeeld van zijn activiteiten had ik niet echt. Nee, voor een waarnemer, zelfs als hij gewapend was met een goede verrekijker viel er niet veel te beleven. Urenlang zat ik in de auto en liet P. met de verrekijker voor mijn ogen achter zijn buro dichter bij mij komen. Hij klemde een groen geaderde vulpen tussen de duim en wijsvinger van zijn rechterhand. Zo nu en dan schreef hij iets op. Heel vaak streepte hij het geschrevene meteen weer door. Schrijven mocht hij, publiceren niet. Dat een mens daarmee doorging; in die omstandigheden bedoel ik.

Je kon trouwens beter iemand hebben die de regels probeerde te overtreden. Je probeerde te misleiden. Dan kreeg het iets van een spel. Maar na verloop van tijd schikte ik mij in mijn situatie. Ik had een thermoskan met koffie bij me, een trommeltje brood en ik luisterde naar de radio.

P. had ook een radio. Soms zag ik hem opstaan en een ander station opzoeken. Ik vroeg mij af welk. Maar met afluisteren was ik in deze zaak niet belast. Dat deden weer anderen. Wie wist ik niet. Anders had ik het kunnen vragen. Dan hadden P. en ik naar dezelfde zender kunnen luisteren.

Na verloop van tijd maakte er zich een ongewone rust van mij meester. Ik kreeg gevoel voor het langzame leven van het glooiende land om mij heen. De trage veranderingen. Het opkomen van het koren. Later in het jaar de mais. De leeuwerikken, hoog in de blauwe lucht. Vroeger had ik op zulke dingen nooit gelet. Ik kocht zelfs een vogelgids en gebruikte mijn verrekijker om de vogels in hun natuurlijk gedrag te bespieden.

Die avond verscheen P. op de televisie. Ik was alleen thuis. Myrna was met een vriendin naar een cursus in een naburig dorp. P. werd geïnterviewd door een jongeman die zijn bewondering voor P.'s gedichten niet onder stoelen of banken stak. P. leek daar niet erg gevoelig voor. Toen hem gevraagd werd hoe hij die drie jaar van huisarrest had ervaren, zei hij: een schrijver zit toch thuis. Zijn wereld zit in zijn hoofd. Huisarrest verandert aan dat alles niets. Wel was hij blij dat hij zijn gedichten nu weer publiceren kon. De jongeman vond zijn gedichten eigenlijk onschuldige natuurlyriek, geheel passend in de traditie van onze poëzie, zoals hij het uitdrukte. De gepubliceerde wel, ja, antwoordde P.. Hij haalde een paar velletjes papier tevoorschijn - ik herkende ze - en las een paar van zijn nieuwste gedichten. Een ging over mij. Tenminste, zo kwam het op mij over.

Het heette ‘Mijn beste vriend’. Letterlijk kan ik mij de tekst niet meer

[p. 65]

herinneren, maar de laatste regels weet ik nog. ‘Topograaf van mijn dagelijkse leven die mijn vermoeide handen volgt op het papier. O, vriend, niet hier ben ik, noch daar, maar koersend op de blinde kaart van mijn verlangen.’

Toen Myrna die avond thuis kwam vertelde ik het haar. Gedichten kun je uitleggen zoals je wilt, zei ze. Ze heeft gestudeerd, dus misschien had ze gelijk.

De volgende ochtend bedacht ik dat de televisieuitzending met P. misschien een goede aanleiding was om M. te bellen. Hij moest tenslotte weten dat ik nog bestond, ze moesten weten dat ik klaar was voor een nieuwe opdracht.

M. was op de hoogte van de uitzending. Hij had haar zelfs gezien. Volgens mij ging dat gedicht ‘Mijn beste vriend’ over mij, zei ik.

Dat zou teveel eer zijn, zei M. Toen zei hij: ze laten ze allemaal vrij. Zelfs hun paspoorten krijgen ze terug. Daar heb ik niets over in de krant gelezen, zei ik. Dat hoeft ook niet, zei M..

Ik hoorde M. aan de andere kant van de lijn iets tegen iemand zeggen. Ik kon niet verstaan wat.

Het is trouwens goed dat je belt, zei hij toen. Ik ging rechtop zitten. Nu kwam het. Een nieuwe opdracht.

Die schriften, zei hij, die komt iemand straks bij je ophalen.

Welke schriften, vroeg ik.

Die twintig zwarte cahiers.

Even was ik totaal de kluts kwijt. Hoe wisten ze dat. Toen realiseerde ik het mij.

In zekere zin zijn ze van ons, zei M.. Ze zijn het product van de opdracht. En de opdracht is nu beëindigd. We zullen van je diensten geen gebruik meer maken.

Hij had neergelegd voor ik iets terug kon zeggen.

Twee uur later stonden ze al voor de deur. Twee mannen met een huiszoekingsbevel van Binnenlandse Zaken. Het had geen zin hen iets te weigeren. Ik wikkelde de schriften in een krant. Een van de mannen had een snor.

Wat gebeurt ermee, vroeg ik.

Ze keken me aan of ik een stomme opmerking had gemaakt.

Gebeurt ermee, zei de snor. Vernietigen natuurlijk.

Ik liep met ze mee door de gang. Ik probeerde ze niet tegen te houden. Ik probeerde ze alleen maar te overtuigen van het verkeerde van hun voornemen.

Die schriften kunnen interessant zijn voor latere onderzoekers, zei ik. Mijn woorden leken hen niet te bereiken. Zonder om te kijken stapten ze in hun auto en reden weg.

Toen Myrna van haar werk kwam vertelde ik haar dat ik ontslagen was door de dienst. Door M.. Ze keek me aan alsof het puur mijn eigen schuld was.

Ik vertelde haar maar niet over de schriften. Ze wist van het bestaan tenslotte niet af en het had nu geen zin meer haar alsnog in te lichten. Misschien waren de schriften zelfs al wel vernietigd. Plotseling besefte ik dat ik mij drie jaar van mijn leven met volstrekt nutteloze arbeid had beziggehouden. Dat alle sporen door hen vernietigd zouden worden. Dat zou blijken dat niemand P. ooit bespied had. Niemand. Ik ging aan tafel zitten en dronk een kop koudgeworden thee leeg, zo gulzig dat Myrna haar wenkbrauwen optrok.

[p. 66]

Ze ging tegenover mij zitten, met haar jas nog aan. Ze keek langs mijn gezicht naar buiten.

Dat kan niet, zei ze toen.

Toch is het zo, zei ik.

Het kan niet, zei ze nog eens, maar beslister nu.

Ze hebben me niet meer nodig, zei ik. Ze laten ze allemaal vrij. Ze krijgen zelfs hun paspoorten terug. Je weet toch dat er dingen aan het veranderen zijn.

Myrna sloeg haar handen voor haar gezicht. Ze huilde. Daar schrok ik van. Ik had niet verwacht dat ze zich mijn ontslag zo zou aantrekken. Ze had indertijd tenslotte nogal tegengestribbeld toen ik bij de dienst ging werken. Maar er was toen niks anders. En een goede opleiding, zoals zij, had ik niet.

Kom, zei ik. We verzinnen wel iets.

Ze haalde haar handen van haar gezicht.

Weet je wel hoe gehaat je hier in de buurt bent, zei ze.

Nee, zei ik naar waarheid. Maar misschien komt dat omdat ik met niemand omga. Dat heb ik altijd beter gevonden. Zo min mogelijk privé-contacten. Dan kan je ook nooit je mond voorbij praten.

Ze schopte onder tafel haar schoenen uit.

Moet je je jas niet uittrekken, zei ik. Maar ze leek me niet te horen. Je krijgt nergens werk hier in de buurt, zei ze. En als we verhuizen ben ik straks ook mijn baan kwijt. Hoe moeten we dan verder?

Ik keek naar buiten. Het had al een paar dagen niet meer gesneeuwd. Over een paar weken zou de lente beginnen. In de voortuin staken de eerste sneeuwklokjes onder de pereboom al boven de grond. We bedenken wel wat, zei ik.

De volgende ochtend sloeg ze mij aan de ontbijttafel met verbazing gade.

Wat doe jij allemaal, zei ze. Dat hoeft toch niet meer.

Ik heb er nog eens over nagedacht, zei ik. Voorlopig houden we het voor de buitenwereld geheim. Niemand weet tenslotte dat ik ontslagen ben. Ze zullen denken dat ik een tijdje ziek ben geweest. Dat zou kunnen tenslotte. Iedereen zal het normaal vinden als ik weer in mijn auto naar P.'s huis rijd.

En P. dan, vroeg ze. Denk je dat die accepteert om de hele dag en avond bespioneerd te worden.

Ik ga alleen nog overdag, zei ik. De avonden wil ik bij jou zijn. En ik zorg wel dat P. mij niet in de gaten krijgt. Ik ga net als in het begin ver van zijn huis afstaan. Ik ken het landschap daar op mijn duimpje. Elke heuvel, elke heg. En met behulp van mijn verrekijker kan ik hem dan toch in de gaten houden.

Myrna roerde in haar kop koffie en keek me met grote ogen aan. Ze zei niets.

Toen Myrna naar haar werk was, reed ik naar het dorp.

De oude bestelling, vroeg de eigenaar van de dorpswinkel.

Zoals gewoonlijk, zei ik. U hoeft ze niet in te pakken.

Met de schriften en de verrekijker naast me op de voorbank, mijn blauwe broodtrommeltje en de thermoskan met koffie op de achterbank, reed ik naar het huis van P.. Toen ik de heuvel met het steenrode huis erop in zicht kreeg, floot ik zelfs een wijsje. Ik kon mij de tijd niet herinneren dat ik dat gedaan had.

Toen ik mij geposteerd had, pakte ik de verrekijker en stelde de lenzen in. P. zat, zoals gewoonlijk, achter zijn buro te schrijven. Zo nu en

[p. 67]

dan keek hij door het raam naar buiten. Het was net alsof hij mij met zijn grijze ogen aankeek.

Ik voelde mij bevrijd. Als van een last. Dat was het eerste dat ik in het nieuwe zwarte cahier noteerde. Ik kon nu tenslotte opschrijven wat ik wilde. Voor deze cahiers zou de dienst geen belangstelling hebben. Niemand zou ze lezen. Niemand. Ik glimlachte. Ik legde de kijker naast me op de voorbank en begon te schrijven.

uit: Doorgaande reizigers

(uitgeverij Querido, verschijnt circa oktober '90)