Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 32]

Peter Swart
Maken en breken
Over De verdwijning van Kim Miller

We hadden het destijds vanwege alle drukte niet zo in de gaten, maar achteraf bezien bleek het wel degelijk een afgebakende periode te zijn geweest, met karakteristieke kenmerken die zich niet naar een ander tijdperk laten tillen, zo sterk zijn ze in het collectieve geheugen bewaard gebleven. Elk weekend naar een protestdemonstratie gaan was iets wat je deed omdat je er geweest moest zijn, ook al was er op hetzelfde moment elders een helemaal te gekke happening aan de gang die evenmin gemist kon worden. Veranderingen in seksuele moraal en algemeen normbesef waren aan de orde, macht stonk naar bederf, God was dood, en tradities waren herinneringen van vorige generaties. Het militaire bedrijf was suspekter dan ooit: ‘Fighting for peace was like fucking for virginity.’

Alles wat oud en vertrouwd was had mogelijk zijn diensten bewezen, maar kon nu achter mekaar het raam uit. Wat daar voor in de plaats moest komen was natuurlijk niet direkt duidelijk, maar er werd nijver gezocht.

In de wereld van de kunst sprak men vaag van neo-realisme en engagement, van het durven doorbreken van bestaande grenzen, van het ludieke dat overal in de samenleving kon worden aangetroffen als men er maar oog voor had, maar de belangrijkste taak waarvoor de verzamelde kunstbroeders zich gesteld zagen was toch wel ‘het overbruggen van de kloof tussen kunst en werkelijkheid.’

Als de oude schrijfkunst dood was, prima de luxe, maar hoe zag dan de nieuwe eruit? Daar waren de meeste schrijvers zelf ook reuze benieuwd naar! In die tijd, het was om precies te zijn 1969, verscheen De Verdwijning van Kim Miller. Bernlef had toen al heel wat publikaties op zijn naam staan. Ik konstateer dit, omdat De Verdwijning van Kim Miller in veel opzichten het werk lijkt van een auteur die zijn pen probeert. Het is weliswaar een geoefende pen, maar hij wordt gedwongen om geheel nieuwe bewegingen te beschrijven. Nogal pretentieuze bewegingen soms. Recensenten als Kees Fens, Ad Zuiderent en M. Schouten schreven kort na het verschijnen van het boek zeer uiteenlopende stukken waar als rode draad de verwarring doorheen loopt. Ieder probeerde voor zich te komen tot een ordening van het niet gemakkelijk te doorgronden materiaal, maar niemand stelde vast dat er in eerste instantie geen touw aan het boek is vast te knopen, terwijl deze konklusie zich na eerste lezing toch aan de lezer opdringt.

Het Grote Vergeten

Al zou de titel misschien anders doen vermoeden, De Verdwijning van Kim Miller is geen spannende thriller met snelle auto's, mooie meiden en een sappig ontvoerinkje. Het is een verhalenbundel waarin acht onderling thematisch sterk verwante prozastukken zijn gebundeld.

De lezer die altijd op de eerste bladzijde begint te lezen mist dit keer een belangrijk motto, hoewel dit gemis verderop weer ruimschoots zal worden goedgemaakt. Francis Picabia zei 't al: ‘La vie n'a qu'une forme: l'oubli.’ In dit Grote Vergeten heeft Bernlef zich acht verhaalepisodes lang vastgebeten, en deze geweldige vasthoudendheid ten aanzien van een in de literatuur moeilijk te hanteren gegeven levert een uiterst curieus geheel op. Ongetwijfeld een interessant experiment voor de zoekende en tastende schrijver, maar evenzeer voor de welwillende lezer, die vergeefs zal zoeken naar een handleiding tot beter begrip: de tekst is het enige referentiekader dat voorhanden is.

Het eerst deel van het titelverhaal - dat in drie stukken verdeeld over het boek is verspreid - is gedateerd 17-4-1966. De plaatsing van de drie in lengte afnemende stukken aan begin, midden en slot van het boek maakt er alvast een dragende komponent van.

De toedracht wordt niet nader verklaard, maar er vindt een verkeersongeluk plaats op een plattelandsweggetje, waarbij een vrouw op gruwelijke wijze om het leven komt. Een boer is als eerste ter plekke, later volgen nog een andere boer en een vrachtwagenchauffeur, tenslotte arriveren ook politie en ziekenauto op de plaats van het ongeval. En een hond, die

[p. 33]

aandacht opeist door zijn tanden in een afgerukte arm te zetten. Vanzelfsprekend kan geen der aanwezigen meer iets aan de situatie veranderen. Eenieder gaat dan ook na enige tijd zijns weegs, zodat de beschreven orde weer hernomen kan worden. She was only a hobo but one more is gone.

Als we er vanuit gaan dat de jonge vrouw die om het leven is gekomen Kim Miller was, met als belangrijkste aanwijzing haar naam zoals die in de titel voorkomt, dan is zij ons op deze wijze wel heel snel ontglipt. Nog voordat we ons aan haar konden gaan hechten. Wie deze vrouw was, waarvoor zij leefde, of zelfs maar het antwoord op de simpele vraag wat zij met haar autootje te zoeken had op het noodlottige landweggetje, al deze zaken blijven onaangeroerd.

Tot zover een onorthodoxe vertelling, dat wel, maar met des te meer belangstelling bladeren we door naar De verdwijning van Kim Miller II, dat acht dagen later speelt, en mogelijk de antwoorden op enkele van deze vragen bevat (de tussenliggende verhalen eerst lezen mag natuurlijk ook, maar het enige aanwijsbare verschil in leeservaring is dat het thema scherper wordt ingeprent).

Schoppend afbreken

Een man waart rond door de flat van zijn vriendin, Kim, (aha!), over wie in de verleden tijd wordt gesproken, dus dat zou heel goed kunnen kloppen met de vrouw uit het eerste verhaalfragment. Een selektieve inspektie van persoonlijke eigendommen brengt enige kennis omtrent de vrouw boven tafel. Zij was fotomodel, had blijkens de uit haar achtergebleven agenda geciteerde afspraken veel mannelijke vrienden, en is nu in ieder geval voor langere tijd absent, want de aanwezige etenswaren kunnen worden weggegooid.

In tegenstelling tot wat over het algemeen door schrijvers wordt nagestreefd bij het presenteren van een personage, lijkt het Bernlef erom begonnen te zijn Kim Miller al schep-

[p. 34]

pende direkt weer af te breken in plaats van haar tot leven te wekken. Aan de ingeslepen Westerse drang om alles te willen begrijpen, of dan toch in ieder geval te kunnen beredeneren, wordt hier op generlei wijze tegemoet gekomen.

Ook het derde en laatste deel, gedateerd 12-1-1999, brengt in dit beeld geen verandering. De bijna 33 jaren die sinds het tweede verhaalfragment zijn verstreken, eisen hun tol: de ‘hij’ die best eens dezelfde zou kunnen zijn als de man die in het eerste verhaalfragment bevriend was met de vrouw die misschien wel Kim Miller heette, heeft last van een geheugenstoornis, die in het verhaal goed van pas komt. Onderweg in een railbus, waarmee snelheden kunnen worden bereikt die de passagier gemakkelijk 200 km. voorbij zijn bestemming doen flitsen bij een moment van onoplettendheid, neemt tegenover de identiteitsloze hoofdpersoon een jonge vrouw plaats.

De man meent vaag iets in haar te herkennen, maar het muntje wil niet op zijn plaats vallen in de machine van diens geheugen. Het zou heel goed kunnen zijn dat zij hem aan iemand doet denken die hij vroeger goed gekend heeft, maar verder tast hij volledig in het duister. Zo verdwijnt Kim Miller, als het inderdaad om haar ging, op geruisloze wijze in de vergetelheid, en blijkt dat we de ‘Verdwijning’ uit de titel tamelijk letterlijk mogen interpreteren. Wat de laatste herinnering aan haar van een goede vriend had kunnen zijn is vervaagd tot een mistige associatie met een onherkenbare schim uit het verleden. De vriend windt zich hierover niet op, en ik volg de geschiedenis gelezen hebbende zijn voorbeeld.

‘Het Schilderseiland’, opgedragen aan ‘Eva, Erica en Ineke, die weten dat het echt gebeurd is’, bevindt zich ergens in de Middellandse Zee, misschien ligt het wel vlakbij Ibiza. De hoofdpersoon bezoekt regelmatig een café waar door de eigenaar vervaardigde doeken aan de wanden prijken. Normaal gesproken kan men er bij schilderijen op vertrouwen dat zij, eenmaal geschilderd., niet apart meer gaan doen, maar Antonio Carreras speelt zijn eigen spel met de werkelijkheid. Hij schildert niet alleen, maar is tevens een hartstochtelijk fotograaf. Zijn schilderijen zijn een wonderlijk mengsel van beide disciplines: ‘de botsing tussen de behoefte de werkelijkheid zo getrouw mogelijk af te beelden, en (de behoefte) om kunstenaar te zijn’. Het ligt dus niet aan het drankgebruik van de hoofdpersoon dat hij konstateert dat er aan sommige schilderijen zo af en toe iets verandert; dat is het werk van de artiest die het gat probeert te dichten tussen het afgebeelde moment en de aktualiteit. Het is een strijd die gedoemd is verloren te gaan door spierpijn, tijdsgebrek en verftekort, maar het originele gegeven past wonderwel in het thema van het vergeten temidden van de vluchtigheid van de alledaagse werkelijkheid. Waar gebeurd of niet, het is zonder meer een van de sterkste verhalen uit de bundel.

De geschiedenis herhaalt zich

In ‘De Zakdoek’ lijdt hoofdpersoon Lucas aan een black-out die wel degelijk het gevolg is van overmatig alkoholgebruik. Het overkomt de besten onder ons, en Lucas zou er de volgende morgen in het koffiehuis waarschijnlijk ook vrede mee hebben gehad, ware het niet dat hij bij het doorzoeken van zijn kleding een zakdoekje tegenkomt dat aan een vrouw moet hebben toebehoord omdat er een lichte geur van parfum uit opstijgt. Pogingen om het gat tussen laatste betrouwbare herinnering en hervonden bewustzijn te dichten lopen op niets uit, zodat Lucas tien bladzijden later niet alleen met een kater zit, maar ook nog met een onbegrepen zakdoek. Het verhaal is een variatie op het thema, en anders niet.

In ‘Advokaat Egerman’ loopt ene Jim rond in het stadje waar zijn huwelijk op de klippen is gelopen. Hij is er meer dan een jaar niet geweest, en zou mogelijk voorgoed zijn weggebleven als hem niet ter ore was gekomen dat Ellen weer ‘vrij’ is na ook met Jim's opvolger, de man uit de titel, te hebben gebroken. Bij wijze van ontknoping dan wel anti-climax komt het niet tot een konfrontatie tussen de voormalige kemphanen, maar wel ontmoet Jim de advokaat Egerman, en speelt hij een partij schaak met de achtergebleven zoon van Ellen, die zelf afwezig is - bij ‘een of andere vent in Eindhoven’. Bernlef maakt de makkelijk te generaliseren cirkel van de zich herhalende geschiedenis mooi rond door de inmiddels behoorlijk aangeschoten Jim 's avonds laat het beroep ‘advokaat’ te laten invullen in het hotelregister; het gebeurde iedereen, overal.

‘Verschoten Behang’ telt slechts vijf bladzijden en is het verhaal van een bijna afgestudeerde econoom die wordt voorgesteld aan zijn (Duitse) aanstaande schoonouders. Na een dag

[p. 35]

zonder verrassingen belandt hij op de logeerkamer en ontwaart een foto aan de wand waarop Nora en haar ouders net als op de voorbije middag in dezelfde tuin zitten, op dezelfde stoelen en onder dezelfde parasol. Hij hangt de foto terug in de wetenschap dat hij, als-ie niet uitkijkt, straks klem zal komen te zitten in hetzelfde lijstje. En Antonio Carreras zal hem niet te hulp schieten.

illustratie: Leo Eland

In ‘Camera Obscura’ betrapt een man zijn vrouw op ontrouw en overspel zonder op zijn beurt weer door hen te worden opgemerkt. Hij verspilt geen tijd en verleidt de vrouw van de bedriegende vriend nog dezelfde dag. 's Avonds ontmoetten de vier elkaar op een verjaarsvisite. Het verhaal komt tot leven in velerlei fragmenten; via een vraaggesprek, bioscoopbezoek met dialoog en de vertolking van een figurantenrol in een film. Het geheel ademt de sfeer en werkwijze van de regisseur Godard, een erkend meester in verwarrende vertellingen met een zogenaamde duidelijke boodschap in de vorm van niet voor eenieder toegankelijke symboliek. Het filmische moet Bernlef hebben geboeid, getuige ook de roman De Dood van een Regisseur, die in 1968 verscheen, en vergelijkbare chaotiserende passages bevat.

Suggereren wat er niet is

Als het Bernlef er indertijd om begonnen was om te ontkomen aan de voorspelbaarheid van de traditionele verhalenbundel, dan is hij in die opzet volledig geslaagd. De Verdwijning van Kim Miller is onberekenbaar en grillig, een zestiger-jaren-produkt bij uitstek. De schrijf-doelstelling te willen suggereren wat er niet is, wat verdwijnt of vergeten wordt, staat haaks op het streven van andere auteurs, die juist uit zijn op het scheppen en vervolgens onsterfelijk maken van hun materiaal.

Het lezen van De Verdwijning van Kim Miller zo'n twintig jaar na het verschijnen ervan is een aparte leeservaring, omdat de tijd zo'n voelbaar gat geslagen heeft. Bij de beoordeling ervan kan men er blijkens de reakties van toenmalige recensenten niet te gemakkelijk vanuit gaan dat het boek in zijn tijd beter begrepen werd. Het is en blijft een merkwaardig boek: gedateerd en tijdloos.