Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 48]

Amira Armenta
De generaal in de wereld van García Márquez

Zoals in het verzonnen plaatsje Macondo het fictieve steeds vermengd wordt met het waar ebeurde, zo is ook in De generaal in zijn labyrint het bedachte steeds vermengd met het ge ocumenteerde, zijn de legenden, verzinsels en overdrijvingen vermengd met de geschiedenis. De roman moet als eenheid van geschiedenis en fictie beschouwd worden, als het resultaat van de persoonlijke verbeeldingskracht van de auteur. De Bolívar van García Márquez is niet de Bolívar van de geschiedenisboekjes. Hij is een personage dat dezelfde realiteit heeft als bijvoorbeeld kolonel Aureliano Buendía in Honderd jaar eenzaamheid: een man die gebukt gaat onder de last van zijn voorbije roem en die afwacht of hem nog iets overkomt.

Honderd jaar eenzaamheid is wel de perfecte synthese genoemd tussen mythe en geschiedenis. De generaal in zijn labyrint is een ontmythologisering van de geschiedenis, die tot fictie wordt gemaakt. Het personage en het historische feit zijn onderworpen aan de vorm, aan de eigen literaire stijl van de auteur. Alle aspecten van de esthetica van García Márquez zijn dan ook in het boek terug te vinden. De generaal in zijn labyrint sluit volledig aan bij de eerdere romans van García Márquez en bevat alle karakteristieke elementen.

Sinds zijn roman Afval en dorre bladeren heeft García Márquez steeds dezelfde motieven in zijn boeken verwerkt, dezelfde personages en dezelfde soorten atmosfeer. En steeds ook heeft hij dezelfde plaats van zijn schepping als decor gebruikt: Macondo.

García Márquez beschrijft zijn helden dikwijls als zij zich op een dieptepunt van het bestaan bevinden: de fase voorafgaand aan de dood, waarin de menselijke werkelijkheid gedeformeerd raakt en groteske trekken krijgt. De humor en de tragedie van de generaal (sterk geïnspireerd op Don Quichotte), zijn dezelfde als die van de oude kolonel in De kolonel krijgt nooit post, die eindeloos wacht op een brief die nooit zal komen. Net als de kolonel geeft de generaal zijn leven vorm in dagdromen over zijn revolutionaire leven, dat achter hem ligt. Het verschil met Don Quichotte is, dat de personages van García Márquez zich bewust zijn van hun uitzichtloze situatie, van hun proces van geestelijk afsterven. Net als kolonel Aureliano Buendía is Bolívar het slachtoffer van zijn eigen idealen, die de hoofdoorzaak van zijn dood blijken. In het geval van Bolívar is het de onmogelijke droom om van heel Latijns-Amerika één groot land te maken.

De kolonel en de generaal

De Bolívar van García Márquez zou hetzelfde personage kunnen zijn als die half-legendarische, half-verzonnen schaduw van een held die kolonel Aureliano is in Honderd jaar eenzaamheid, de held van vele oorlogen, de kampioen van een verloren zaak. Was kolonel Aureliano misschien een voorafschaduwing van El Libertador, de Bevrijder?

Bolívar was vrijmetselaar, en op een gegeven moment lijkt de vrijmetselarij van de Liberalen ook de kolonel te verleiden. Lichamelijk moeten de generaal en de kolonel allebei het hoofd bieden aan ouderdom en ziekte, nog verergerd door een loodzware atmosfeer en een drukkend klimaat. Geestelijk vertegenwoordigen ze alletwee de strijd van de mens tegen de tijd en zijn drang om te overleven. Bolívars bestaan staat in het teken van de post en het nieuws dat koeriers hem brengen: ‘De post, een van zijn overheersende obsessies, werd een marteling voor hem. Vooral in die verwarrende weken waarin de koeriers in Santa Fe, in afwachting van nieuwe berichten, talmden met te vertrekken en de verbindings-koeriers het wachten beu werden.’ (De generaal in zijn labyrint) Het is dezelfde post-dienooit-aankomt waar de oude kolonel op wacht.

Maar de generaal is ook José Arcadio uit Honderd jaar eenzaamheid, dromerig en vol verbeeldingskracht, maar zich bewust van de grenzen van zijn bestaan. Als de generaal zich erover beklaagt dat hij geen paspoort heeft en dus het land niet kan verlaten, dringt de vergelijking met José Arcadio zich op, die huilt, niet omdat hij Macondo niet kan verlaten, maar omdat hij zich schuldig voelt over het leven dat hem rest in deze wereld.

De generaal is ook de patriarch, de seniele oude man in De herfst van de patriarch, die

[p. 49]

half-dement is, dictator van beroep en omringd door nerveuze schaduwen die klaarstaan om hem te gehoorzamen. De generaal is de dictator wiens leven is getekend door eenzaamheid en het onvermogen om lief te hebben. In De herfst van de patriarch volgt de lezer de dood van de almachtige, door aftakeling en langzame ontbinding. De ziekte en de lichamelijke en geestelijke aftakeling van Bolívar vormen ook in belangrijke mate het onderwerp van De generaal in zijn labyrint. Chronische constipatie, koortsen, tuberculose, problemen met maag, gal en lever zijn slechts enkele van de kwalen waar de generaal aan lijdt: ‘De kleur van zijn huid was van bleekgroen in een dodelijk geel veranderd. Hij had koorts en zijn hoofdpijn week niet meer.’ (De generaal in zijn labyrint)

‘Fernande Barriga had de gewoonte hem een slab voor te binden en hem als een kind met een lepel te voeren.’ (idem)

De beklemmende herinnering aan de executie van generaal Piar in opdracht van Bolívar, weerspiegelt de nachtmerries die de patriarch heeft omdat hij de leden van zijn lijfwacht had opgedragen generaal Rodrigo de Aguilar, die gedood was door een samenzweerder, op te eten. De personages van García Márquez leven tussen dromen en nachtmerries. Ze geloven in voorgevoelens, die ze aanvaarden als het noodlot. Zelfs Bolívar laat zich af en toe bijna door bijgeloof verleiden.

Tegenstelling

Het huis in Aracataca, een ruïne, foto: Annette Kentie

Behalve de personages vindt men in De generaal in zijn labyrint ook de plaatsen en thema's die García Márquez dierbaar zijn. Macondo is een gemeenschap die wordt geteisterd door burgeroorlogen, door post die nooit aankomt, door ‘kwade uren’, door begrafenissen, dictators, door het gerucht van ziekte en dood. Het deerniswekkende Macondo is een metafoor voor de ruïne, voor de ontwetenheid en voor het fanatisme van politieke avonturiers. Dat alles geeft ook het kader aan van de sociale, politieke en geestelijke werkelijkheid van Colombia ten tijde van Bolívar.

In Afval en dorre bladeren is Macondo een afgelegen dorp, dat na het vertrek van de bananen-onderneming is prijsgegeven aan het verval. In Het kwade uur is Macondo een dorp dat geheel omringd is door een rivier die het dreigt te overspoelen. Ook in Honderd jaar eenzaamheid staat Macondo buiten de beschavine. En ook in De generaal in zijn labyrint is er in Macondo de ontembare natuur, die wordt omringd door de enorme oceaan die haar scheidt van Europa, de beschaving.

Bij García Márquez bestaat een constante tegenstelling tussen de Latijns-Amerikaanse en de Europese werkelijkheid. De laatste lijkt in Honderd jaar eenzaamheid vertegenwoordigd door de zigeuners, die kennis van de wetenschappen meebrengen. De inwoners van Macondo stellen hun huizen open voor de nieuwe uitvindingen, de nieuwe kleren en de nieuwe godsdienst. Ze beseffen niet dat ze zo het slachtoffer worden van een beschaving waar ze nooit in op zullen kunnen gaan. Het dorp blijft verward achter, even ouderwets als voor het bezoek van de zigeuners.

In De generaal in zijn labyrint duidt García Márquez hetzelfde verschil herhaaldelijk aan, onder meer in de discussie van Bolívar met de Fransman Diodes Atlantique, tijdens een maaltijd in het dorp Zambrano. In Macondo is de warmte verstikkend, net als in het land

[p. 50]

waar de generaal doorheen trekt, en het regent vrijwel onophoudelijk. De muggen, de stoffige en verlaten wegen met hier en daar een verdwaalde hond doen denken aan de dorpjes langs de Magdalena-rivier of aan de Atlantische kust van Colombia.

Het huis in Aracataca, foto: Annette Kentie

Vervallen en slaperige dorpen waar de misère vanzelfsprekend is en de hitte meedogenloos. Dorpen die verlaten lijken door de geschiedenis, verzonken in een verpletterende eeuwigheid.

Genadeloos klimaat

De beschrijvingen van de natuur zijn bij García Márquez veelbetekend. De hitte, de regen en de wind vormen bijna altijd een Leitmotif. Pater Angel is in Het kwade uur niet alleen slachtoffer van zijn eenzaamheid, maar ook van de hele natuur, die hem straft met eindeloze regens die hem aan zijn dood herinneren. Precies als de zieke generaal, die gedurende zijn hele reis te kampen heeft met dat genadeloze klimaat. Het land is altijd warm en vochtig, de hemel betrokken en dreigend. De elementen lijken het personage iedere mogelijkheid tot overleving te ontnemen. De hitte en de regen dienen om de kleverige en spookachtige toestand van ellende vast te leggen.

Vooral de regen is altijd aanwezig bij García Márquez. De regen heeft de symbolische waarde van angst en eenzaamheid, omdat het neervallende water het land voor de personages onbegaanbaar maakt. In De generaal in zijn labyrint komt een aantal regen-scènes voor. De lange redens die een gevoel van traag verstrijkende tijd en monotonie geven, van bijna tot stilstand gekomen tijd: ‘De duizendjarige motregen was even opgehouden’, ‘... hoewel zij net zo goed wist als hij dat het voor de rest van de eeuw niet zou opklaren.’

Een stortbui laat een feest voor deeneraal in het honderd lopen, net als in Liefde in tijden van cholera een groot feest in het water valt. In het recente VPRO-televisieprogramma Nauwgezet en wanhopig van Wim Kayzer was Aracataca te zien, het dorp van García Márquez, tijdens een enorme plensbui. Precies alsof García Márquez' creatie Isabel nog eens kwam kijken hoe het kon regenen in Macondo. De bui duurde vier jaar, elf maanden en twee dagen, vertelt de schrijver.

Vruchteloze liefde

Ook de erotische symbolen en de verborgen liefdes, die de García Márquez van Kroniek van een aangekondigde dood en Liefde in tijden van cholera zo dierbaar zijn, treft men aan in De generaal in zijn labyrint. Maar op dit vlak heeft de Bolívar van García Márquez de meeste overeenkomsten met de patriarch. De patriarch is voortdurend op zoek naar vrouwen. Net als de generaal, die er toch enkele heeft, kan de patriarch de eenzaamheid nooit helemaal overwinnen. Slechts met een vrouw heeft de dictator vruchteloos de liefde gezocht. En wat een toeval dat zij uitgerekend Manuela Sánchez heet, bijna dezelfde naam als die van de bekendste maîtresse van Bolívar, Manulea Saenz.

Dan zijn er de schijnbaar onbetekenende details, zoals de prominente rol van de kleur geel. In Honderd jaar eenzaamheid fladderen altijd veel gele vlinders om Mauricio Babilonia heen. In hetzelfde boek staan gele bloemen in een glas water met het kunstgebit van Melquiades. De treinen zijn geel. En ook de guaves

[p. 51]

die de generaal een diarree bezorgen waar hij bijna aan bezwijkt, zijn geel.

De geur van die guaves, die de generaal zo weemoedig maakt, is niets anders dan het zo vaak uitgesproken verlangen van de auteur naar die vrucht. En het geel is de middagzon, die alle kleuren doet verbleken in de uitgestorven dorpjes in de streek waar Aracataca ligt. De tijd is in De generaal in zijn labyrint, zoals altijd bij García Márquez, een van de grote obsessies van de personages. De angst voor de dood is paradoxaal genoeg verbonden met het trage en monotone verstrijken van de tijd want er gebeurt niets. De kolonel wacht op zijn pensioengeld. Bolívar wil dat men een beroep op hem doet, of dat men hem een paspoort stuurt, of dat er wat dan ook gebeurt. Het wachten blijkt zinloos.

In de wereld van García Márquez heeft het belang dat mensen hechten aan data, geen andere functie dan de absurditeit te tonen van de dagen die zich zonder enig onderscheid aaneenrijgen. Een stilstaande klok duidt op de dood. Want in de dood bestaat de tijd niet meer: ‘Aan de wand naast het raam hing een achthoekige klok met Romeinse cijfers, die op zeven over een was blijven staan.’ (De generaal in zijn labyrint). Als hij voor die klok staat zegt de generaal: ‘We zijn hier eerder geweest.’ Een paar dagen later sterft hij, 's middags om zeven over een.

Stank en verrotting

In De generaal in zijn labyrint zijn dialogen zeldzaam, zoals gebruikelijk bij García Márquez. Menselijke trekjes en problemen lossen op in de massieve stilte. Zodra de generaal vertrekt, verbranden zijn gastheren de matras waarop hij heeft geslapen; het servies waarvan hij heeft gegeten gooien ze weg. Er hangt een geur van bederf, de nachten zijn benauwd en het regent weer onophoudelijk. De middagen zijn van een verstikkende warmte en de minuten lijken eeuwigdurend.

In De herfst van de patriarch zijn het de stank en verrotting die het huis van de president hebben aangetast, equivalenten van de verslechterende toestand van de generaal, van wie de verteller zegt dat zijn botten bijna door zijn vel steken, dat zijn adem bedorven en warm is en dat zijn gestalte kleiner is geworden.

Vaak voert García Márquez bij ziektes de Franse geneeskunde op, de Europese wetenschap. De artsen zijn Fransen en de medische handboeken komen uit Frankrijk. De generaal schrijft zichzelf geneesmiddelen voor aan de hand van La médecine à votre manière van Donostierre. Het is ook een Franse arts die hem verzorgt tijdens de laatste dagen in San Pedro Alejandrino. De enige arts van Macondo is eveneens een Fransman. In de meeste gevallen leidt behandeling overigens slechts tot verslechtering van de toestand van de patiënt.

De vertellingen van García Márquez spelen zich bijna altijd af in een gewelddadig land, waar echter een bestandsperiode heerst. De oorlog wordt nooit duidelijk beschreven of verklaard, maar is altijd op de achtergrond aanwezig. Zowel in de tijd van generaal Bolívar als in die van de oude kolonel Aureliano is de vrede broos. Bolívar en de militairen die hem omringen beleven een vrede die erger is dan de oorlog. Ze zouden graag een echte oorlog voeren. Het echtbestaande, tegenwoordige Colombia met zijn dagelijkse verborgen en bedreigende geweld lijkt op Macondo, waar voortdurend de staat van beleg heerst en waar het geweld in de loop der jaren alledaags is geworden. In Het kwade uur zegt de kapper Arcadio tegen de rechter: ‘U weet niet wat het is om elke ochtend op te staan in de wetenschap vermoord te worden, en dat dan tien jaar verstrijken zonder dat je vermoord wordt.’ De rechters in het huidige Colombia weten dat in elk geval wel.

De reis van de generaal, de hoofdlijn van het boek, is de laatste bedevaart van een mislukking. García Márquez heeft zich bij het schrijven van zijn roman gebaseerd op de geschiedenis, maar historische juistheid is het minst belangrijk. In tegenstelling tot Kroniek van een aangekondigde dood, waarin de verteller juist de nadruk legt op de authenticiteit van de feiten, gaat het in De generaal in zijn labyrint om een in persoonlijke stijl verteld verhaal dat iedereen, althans in Latijns-Amerika, ongeveer kent.

Als García Márquez zijn generaal geloofwaardig weet te maken is dat precies omdat hij meer op zijn andere romanpersonages lijkt, dan op de Libertador uit de geschiedenisboekjes. De overgang van een historisch gegeven naar situaties met een alledaags en eenvoudig karakter, zoals het baden van de generaal, zijn dromen of de korte gesprekken met zijn dienaar, geeft de auteur de mogelijkheid het fictieve detail toe te voegen. En juist daaraan ontleent de roman zijn charme.