Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 78]

James Brockway
Peter Ackroyd en het raadsel van First Light

Gedurende de jaren tachtig zijn de literaire prestaties van Peter Ackroyd zo merkwaardig geworden dat het lezen van zijn nieuwe roman First Light mij voor een raadsel heeft geplaatst. Hoe komt het, dat in deze totnogtoe zijn langste en duidelijk zijn meest ambitieuze roman zijn manier van schrijven mij van begin tot eind steeds weer deed denken aan een vioolvirtuoos, die - zonder het zelf te beseffen - aldoor vals speelt? Hoe is zoiets mogelijk? Hoe kan het Ackroyd zelf niet zijn opgevallen? Of... lag het misschien aan mij?

Peter Ackroyd

Als wij even de literaire prestaties van Ackroyd de revue laten passeren. In de jaren zeventig: twee bundels verzen waarvan één een recensent tot een vergelijking met W.H. Auden bracht. In die jaren las ik gretig de wekelijkse literaire besprekingen van Ackroyd toen hij nog de jonge redacteur letterkunde van het weekblad The Spectator was. Een scherpe kijk, zeer puntig uitgedrukt. Krachtig, helder. (Hij is ook bekend als literair recensent van The Sunday Times.) Mijn eerste kennismaking met een boek van zijn hand betrof zijn uitmuntende monografie van de dichter Ezra Pound. Dit boek was een van de laatste en beste bijdragen in de reeks van uitgeverij Thames and Hudson, met zulke titels als Virginia Woolf and her World, Oscar Wilde and his World, rijk geïllustreerde (en waarom niet?) studies over het werk én het leven (en waarom niet?) van bekende kunstenaars, waarvan de meesten schrijvers waren. Daarna las ik eerst zijn tweede roman The Last Testament of Oscar Wilde uit 1983, gevolgd door zijn eerste, The Great Fire of London uit 1982.

De boeken, hoewel verschillend van aard, hebben gemeen dat ze beide met literaire figuren en met het verleden te maken hebben. The Last Testament of Oscar Wilde is zonder twijfel een tour de force. Als roman voorgesteld, neemt het boek niettemin de vorm aan van een gefingeerd dagboek dat Wilde zou hebben bijgehouden tijdens zijn laatste drie jaren in Parijs, de jaren van zijn tragische ballingschap. Misschien kan ik de waarde en het echte van Ackroyds vertolking van Wilde hier het best aangeven door te zeggen dat het tijdens het lezen moeilijk is, zich er steeds van bewust te blijven dat dit niet de woorden en sentimenten van Wilde zelf zijn. Ackroyd heeft in dit boek zelfs enkele Wildeaanse epigrammen verzonnen die zó echt lijken, dat men nu in Engeland vreest dat ze door latere generaties als authentieke uitlatingen van Wilde zelf zullen worden gezien. Ook op een andere wijze is het Ackroyd gelukt in de huid van de grote Ier te kruipen, namelijk in het verdriet en in de gedempte wijsheid van zijn laatste jaren: een indrukwekkende maar ook aangrijpende prestatie.

Hiermee vergeleken lijkt de eerste roman een beetje op een in elkaar geknutseld werk. In In The Great Fire of London brengt hij verscheidene non-conformistische Londenaars samen in een duidelijk gekunstelde intrige, die draait

[p. 79]

om een verfilming van Little Dorrit van Charles Dickens. Deze figuren wonen in Oost-Londen, in de buurt waar vroeger de door Dickens beschreven gevangenis voor schuldenaars - ‘The Marshalsea’ geheten - stond.

De verfilming - en ook in zekere zin Ackroyds roman - wordt nooit voltooid. Alles gaat in vlammen op. Een fantasie dus. Maar wat hier belangrijk is, is dat het reeds een gefantaseerd gegeven betreft, dat echter op de geschiedenis is geënt én op een literaire persoonlijkheid.

Direct na zijn Wilde-roman kwam Ackroyd met een literair werk van een ander genre: een lange, degelijke, ook bekroonde, kritische biografie van de dichter T.S. Eliot, een moeilijk onderwerp vanwege, onder andere, de onwilligheid van de kant van de weduwe, de uitgever, en één aspect van Eliots leven: zijn eerste grondig mislukte huwelijk met Vivien Haigh-Wood. Zie hiervoor ook het toneelstuk Tom and Viv door Michael Hastings (Penguin Books, 1985, met een inleiding door de auteur). Het voor mijn huidige betoog belangrijke van deze biografie van Ackroyd ligt in het feit dat een dergelijk werk een aanleg voor historisch onderzoek vergt, een gave die bij Ackroyd sterk ontwikkeld is.

Hierna volgden twee grote roman-prestaties. Allereerst zijn roman Hawksmoor (1985), waarin Hawksmoor, een Londense inspecteur van politie in onze eeuw, de hoofdrol moet delen met Nicholas Dyer, een vroeg 18deeeuwse architect van kerken. In werkelijkheid was deze Nicholas Hawksmoor een leerling van de vermaarde Sir Christopher Wren, architect van de St. Pauls kathedraal, die na de Grote Brand van 1666 Londen grotendeels wederopbouwde.

Met deze roman is het Ackroyd weliswaar niet gelukt de Bookerprijs in de wacht te slepen, zoals iedereen had verwacht, maar wel de Whitbreadprijs en de Guardianprijs. Open deze roman - en wat ziet men? De eerste vijfentwintig pagina's zijn geschreven in een stijl die volslagen authentiek 17/18de-eeuws Engels lijkt. Door de hele roman komt deze stijl steeds weer terug als Ackroyd over zijn architect Dyer schrijft. Dat is op zichzelf al een hele prestatie.

Het ongewone gegeven heeft te maken met een reeks moorden op mannen in de omgeving van kerken in het hedendaagse Londen en met macabere, occulte gewoonten in verband met het bouwen van kerken in vroegere tijden, met inbegrip van rituele moorden op jongens. Door dit thema is veel duistere magie verweven, veel dat griezelig is, veel dat vraagtekens zet bij waarden en waarheden die wij in ons verlichte tijdperk als vanzelfsprekend aannemen. Dit wordt meer en meer typerend voor het romanoeuvre van Ackroyd. Misschien kan ik een glimpje hiervan geven door maar twee regels uit de tekst van Hawksmoor te citeren: ‘We must all die,’ murmured Walter, looking strangely upon me. ‘Yes,’ I replied, ‘but it is hard to say who is Sick and who is well.’

In 1987 volgde de roman Chatterton, waarin Ackroyd nu in de stijl van drie eeuwen schrijft: ten eerste de jeugdjaren van de tragische dichter en tekstvervalser Thomas Chatterton (1752-1770) - in de woorden van John Keats: ‘Dear child of sorrow - son of misery’ en in de nog beroemdere frase van William Wordsworth: ‘the marvellous boy’; ten tweede in de stijl van het midden van de vorige eeuw, toen Wallis zijn bekende portret van Chatterton op zijn sterfbed schilderde (het portret is in de National Gallery in Londen te bezichtigen). Model voor Chatterton was de 19e-eeuwse dichter en romanschrijver George Meredith, die ook in Ackroyds roman voorkomt; ten derde schrijft Ackroyd ook in de stijl van tegenwoordig. Deze stijlvermengingen alleen al maken van Chatterton een merkwaardig boek.

Alle drie de tijdperken worden ook in het verhaal verweven en, zoals in al de voorafgaande romans, Ackroyds fenomenale fantasie speelt een hoofdrol. Hierdoor worden ook historische feiten en gefantaseerde situaties door elkaar verweven. Pleegde Chatterton werkelijk zelfmoord op zeventienjarige leeftijd, of was zijn dood zoals Ackroyd hier suggereert, het gevolg van vergissing? Was zijn dood een literair trucje om de aandacht op zijn werk te vestigen? Is het portret van hem op middelbare leeftijd, dat in de roman voorkomt, echt of niet? Ackroyd werkt bij herhaling met raadsels, puzzels, vraagtekens.

Opvallend ook is zijn geprononceerde penchant voor het scheppen van allerlei eigenaardige en zelfs wat griezelige excentrieke figuren. In zijn allereerste roman zijn bij voorbeeld twee hoofdrolspelers een zwakzinnige dwerg (en kindermoordenaar) en een jonge vrouw die visioenen heeft - een tweetal dat, met behulp van een al te letterlijke

[p. 80]

interpretatie van de beeldspraak van de Bijbel over vuur en vlam, de Little Dorrit film-set in brand steekt.

De passages in Hawksmoor en Chatterton waarin de handeling in vorige eeuwen is geplaatst, geven de auteur ook alle gelegenheid zulke figuren te introduceren. Men zou kunnen zeggen, dat het, in de mengeling van feit en fictie in de romans van Ackroyd, meer dan eens ‘spookt’. De voor ons eigenaardig klinkende taal van vorige tijden werkt ook sterk mee om dit effect te bereiken. Het betreft hier evenwel een heel ernstig soort ‘spoken’: duidelijk is, dat Ackroyd zeer serieus aan het werk is: in zijn voorstelling van andere werelden, andere tijden, in zijn excentrieke en wat griezelige figuren en hun uitlatingen, ligt ook een zeer doordachte kritiek op wat wij maar al te zeer geneigd zijn als onze wereld, de ‘normale’ wereld, te zien.

Door nadruk op deze facetten van Ackroyds oeuvre te leggen, hoop ik een oplossing te kunnen vinden voor het eerder genoemde raadsel waarmee zijn nieuwe roman mij heeft geconfronteerd. Ik heb namelijk van het lezen van First Light niet veel kunnen genieten. De roman, die begint en eindigt met twee vrijwel indentieke hoofdstukken over een modern filosofisch onderwerp - het ‘Uncertainty Principle’ - heeft met.....ja, waarmee heeft deze roman te maken? Met het Licht, met de Duisternis? De Ruimte, de Zon, de Sterren? Met onze conceptie van het begrip Tijd? Met het Verleden, het Heden, de Toekomst? Met het Universum? De allereerste woorden luiden in ieder geval: ‘Let me be drawn up into the immensity’.

Om dichter bij het concrete te komen: First Light gaat over een astronoom die op een observatorium met onderzoek bezig is, die als het ware graaft in het Heelal; en over een archeoloog, die dus in het Verleden graaft. Ackroyd zelf is hier dan ook heel druk met ideeën bezig.

De handeling heeft echter plaats in onze tijd en betreft eigentijdse mensen. Maar wat voor eigentijdse mensen? Eigentijdse mensen die voor mij in weinig opzicht herkenbaar zijn als echte mensen, als moderne wezens van vlees en bloed. Zij blijven allen symbolen. In die gevallen waar de grootste eisen aan het geduld van de lezer worden gesteld, betreft het excentriekelingen die ten enenmale niet geloofwaardig zijn.

Een voorbeeld hiervan wordt verschaft door boer Mint (en zoon) op wiens land de opgraving plaats vindt. Dit paar lijkt meer in de vijftiende eeuw thuis te horen dan in de onze, wat zowel hun persoon alsook hun huisje aangaat. Een nog extremer voorbeeld is een lesbisch paar met de reeds weinig overtuigende namen van Evangeline Tupper en Hermione Crisp. De laatste, hoewel ‘butch’, wordt door haar partner steeds als een zoet, kwetsbaar, zeer vrouwelijk schepsel en als haar ‘assistente’ voorgesteld. Het zijn ook feministen. En dat is niet alles: een oud echtpaar, derderangse variété-artiesten, moet zijn beste dagen tijdens de laatste oorlog hebben gekend - en toch lijken hun humor, hun grapjes en liedjes, meer uit de eerste - Edwardiaanse - jaren van de eeuw te stammen. De aanwezigheid en de functie van zulke karikaturale personages in een roman over een opgraving en over astronomie vraagt ook om opheldering - maar die opheldering kan ik niet leveren.

First Light is een nogal lange, degelijke roman en er kan geen twijfel bestaan over de ernstige bedoelingen noch over de intelligentie en de virtuositeit van de auteur. Vandaar het raadsel. Zou het misschien kunnen zijn dat het juist zijn virtuositeit is, die Ackroyd hier in de weg heeft gestaan? Kan het zijn dat het het verleden is, waar zijn speciale gaven het best uitkomen? Het scheppen en herscheppen van het verleden laat immers veel meer speelruimte over voor het creëren van excentrieke personages dan bij een eigentijdse roman mogelijk is. Kan het zijn, dat wij daarin de reden moeten zoeken, waarom Ackroyds schrijven in deze roman, hoe vindingrijk en ambitieus ook, op zo'n curieuze manier zo dissonerend voorkomt?

De romans van Peter Ackroyd worden in Engeland door Hamish Hamilton en in Nederlandse vertaling door Meulenhoff uitgegeven. Ook verkrijgbaar in Abacus paperback (Sphere Books).