Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 18]

Ron Elshout
Hinderlijke God
Aantekeningen over Buitenlandse dienst van Frans Kellendonk

De duizend, die zichzelf nooit wezen konden, Bezitten saâm éen waarheid, die hen bindt: Hún is 't geloof dat spreekt uit duizend monden;
Maar wie, wat menselijk waar is, zelf ontgint, Voelt zich aan zich door zich alleen verbonden, En weet, dat hij voor zich slechts waarheid vindt.
(uit: Het lied des storms, Jacques Perk)

Het beloofde land is verboden.
(uit: Het orgeltje van yesterday, Rutger Kopland)

‘Helder en diepzinnig’

Bij het verschijnen van de pocketeditie van Frans Kellendonks verhalenbundel Namen en gezichten noemde Janet Luis in NRC-Handelsblad (29.9.89) het daarin voorkomende verhaal ‘Buitenlandse dienst’ ‘even helder als raadselachtig’. Eerder (1984) herschreef Carel Peeters zijn bespreking van Kellendonks bundel (VN, 19.11.1983) voor Houdbare illusies (1984) onder de titel ‘Wat buiten het blikveld ligt’. Volgens Peeters is dat in dit verhaal: schuldgevoel. Ook hij geeft het verhaal een paradoxaal predikaat: ‘even eenvoudig als diepzinnig’. Op zoek naar deze heldere diepzinnigheid.

Gezichtspunten

Een kleine bloemlezing uit fragmenten van besprekingen van Namen en gezichten, waarin ‘Buitenlandse dienst’ ter sprake kwam, laat zien hoe men tegen het verhaal aankeek.

August Hans den Boef beperkte zich in zijn bespreking (‘Kellendonk tussen anekdote en méér’, de Volkskrant, 7 oktober 1983) tot een oppervlakkige samenvatting van het verhaal: ‘De verteller is een nietsnut en zijn antagonist Gamal een van kraakpand naar kraakpand zwervende schoonmaker. Aan het slot van het verhaal is de verteller geen millimeter dichter bij de intrigerende Gamal gekomen.’

De Haagse Post (22.10.1983, ‘De raadseltjes van Kellendonk’) besteedde bij monde van Jaap Goedegebuure vrij veel aandacht aan ‘Buitenlandse dienst’. Het accent van diens bespreking ligt vooral op de actualiteitswaarde van het verhaal. Met behulp van veel citaten laat Goedegebuure zien dat Kellendonk ‘zijn literaire werk heeft benut om de vinger aan de pols van de tijd te leggen’. De citaten slaan dan ook vooral op de maatschappelijke en politieke betekenis van het verhaal: Gamal en de ik zijn randfiguren.

Wim Hazeu (HN, 5.11.1983) vond de hoofdpersoon in de verhalenbundel ‘dwalenden en geboren verliezers, die even spartelen en dan terug in de inktpot gaan’. Hij achtte de beeldspraak van Kellendonk armetierig. Dat dit een zeer ongelukkige opmerking is, zal later nog blijken, - de beelden zoals de schrijver die gebruikt zijn in het verhaal juist betekenisvol. Armetierig is wel Hazeus samenvatting, die op een citaat na, neerkomt op: ‘Een voormalig leraar oefent zich thuis in het laboratorium van de eenzaamheid (...) De Egyptenaar Gamal, die wekelijks zijn huis schoonmaakt, zodat de ex-leraar zich nog werkgever kan voelen, kan zijn bestaan niet opvrolijken. (Sic!) De pogingen om met Gamal contact te krijgen mislukken.’

Onder de kop ‘Tweemaal vals is waar’ (NRCHandelsblad, 11.11.1983) was Reinjan Mulder een stuk positiever in zijn oordeel, dat hij voornamelijk baseerde op het laatste verhaal van de bundel. Zijn samenvatting van ‘Buitenlandse dienst’ is derhalve kort en blijft aan de oppervlakte: ‘In dit verhaal beschrijft Kellendonk de “kleine economie” van een werkloze en een illegale buitenlander die aan elkaar hun status ontlenen. De één doordat hij er personeel, de buitenlander, op na houdt, de ander doordat hij zich een grote vrijheid heeft toegemeten bij het uitvoeren van zijn taken.’

In twee publicaties wordt gewezen op de bijbelse allusies die het verhaal bevat. Peeters wijst er op dat ‘het verhaal bijbelse vormen aanneemt en alle trekken van een gelijkenis krijgt’. Naast een samenvatting van het verhaal bevat zijn bespreking opmerkingen over overeenkomsten met het essay Beeld en gelij-

[p. 19]

Frans Kellendonk, foto: Chris van Houts

[p. 20]

kenis dat Kellendonk publiceerde in Over God (Amsterdam, 1983) en hij schrijft: ‘Onder de oppervlakte van dit “actuele” thema herschrijft hij het verhaal van God en Job’.

Ook Frans C. de Rover wijst in Clio kan niet zonder mythen (verschenen in het informatiedeeltje bij de uitgave van Bouwval in de reeks Literair Moment, 1984) op het optreden van een wat ‘vermenselijkte’ God. Zijn conclusie luidt: ‘Maar wat een ontknoping had moeten bewerkstelligen (dit relaas) leidt door de uiteindelijke ongenaakbaarheid van Gamal tot een pijnlijk zelfonderzoek met onzekere afloop’ (blz. 15).

Twee gelijke magnetische polen

De relatie tussen de werkloze leraar (de ik-figuur en verteller) en zijn uit Egypte afkomstige schoonmaker is veel gecompliceerder dan men van zo'n samenwerkingsvorm wellicht zou verwachten. In hun ‘kleine economie’ is de ik de werkgever en Gamal de loonslaaf; in hun ‘menselijke economie’ is Gamal echter de verteller volledig de baas; Gamal bepaalt de aanvangstijd (steeds tien minuten te vroeg!) van de werkzaamheden, eist min of meer dat de ex-leraar weggaat als hij komt en bedingt dat deze pas om twintig over twaalf weer in zijn huis mag. Als de engel met het brandend zwaard jaagt Gamal de ik - tijdelijk - uit zijn paradijsje.

Bij thuiskomst treft de ex-leraar zijn huis in ontredderde staat aan: alles staat, hangt of ligt verkeerd. Men zou denken: een dergelijke ‘hulp’ ontsla je. Dat doet de ik echter niet, hoewel hij telefonisch met een vriendin de (on-)mogelijkheid van ontslag wel bespreekt en hoezeer hij er ook - oppervlakkig gelezen - beter van zou worden: hij wint tijd, geld (dat hij ternauwernood kan missen, om Gamal te betalen eet hij de helft van de week dunne soep met droog brood) en bespaart zich pijn aan zijn ziel. Toch is er ‘iets’ dat hem er van weerhoudt Gamal te ontslaan. Hij kan het niet. Waarom?

Dat in de kritiek zo weinig gewezen werd op de bijbelse dimensies is eigenlijk verwonderlijk, het verhaal zit vol met verwijzingen naar de bijbel. Het getal drie komt veelvuldig voor; Gamal komt uit Egypte; het woordgebruik alludeert: ‘alsof ik een duivel ben’; ‘wat ik hem ook bid’ (i.p.v. bijvoorbeeld smeek); ‘alsof een engel met vlammend zwaard me op de hielen zit’; ‘wast zijn handen en voeten’; ‘een vloek uitspreekt boven mijn drempel’; ‘drie dagen nodig heeft om zich weer op te richten (.....)vrijdags’; ‘tabernakel, mijn heilige der heiligen’; ‘zoon van de woestijn’; ‘woekeraars’, ‘duif’ (....) ‘tekens (.....) naast haar deur’; ‘om over het water naar hem toe te rennen’. Speciale aandacht verdienen in dit verband de volgende verwijzingen, omdat ze niet ontleend zijn aan ‘willekeurige’ bijbelplaatsen, maar aan het boek Job:

‘Mijn dagen zijn sneller dan een weversspoel, en lopen af, bij gebrek aan draad.’ (job 7:6, curs. Kellendonk); ‘Ik ben de krokodil’, een verwijzing naar Job 40 en 41 met daarin het ‘bijnacitaat’: ‘Door mijn niezen danst het licht’ (Job 41:9 geeft: Elkeen zijner niezingen doet een licht schijnen).

Peeters' stelling dat het verhaal bijbelse vormen aanneemt is dus gemakkelijk te beamen; waarin Kellendonks herschrijven van het verhaal van God en Job bestaat moeten we dan nog bezien. Dat geldt ook voor ‘wat buiten het blikveld ligt’: Is dat schuldgevoel? Zijn opmerking dat het verhaal de trekken van een gelijkenis krijgt, wordt nog versterkt door het feit dat Gamal de brieven die hij schrijft ondertekent met ‘God’, terwijl hij de ik aanspreekt met ‘manier Job’.

De eerder geschetste, vreemde verhouding is hiermee, althans op geestelijk niveau, in een heel ander licht gesteld. De machtsverhouding tussen de twee protagonisten is, omgekeerd evenredig met hun economische relatie, aldus: de leraar ‘is’ Job, Gamal ‘is’ God. Hiermee is tevens een groot deel van Gamals onbereikbaarheid verhelderd, - het adres waar de ik Gamal hoopt te vinden correspondeert met ‘een zandkuil, afgerasterd met gaas’; aan het slot van het verhaal probeert de ik Gamal bij zijn arm te pakken: ‘het lukt me niet, ik moet hem laten gaan.’

Ondanks overeenkomsten kan men niet zeggen dat Kellendonk het boek Job ‘overdoet’, daarvoor loopt zijn verhaal te weinig parallel met het bijbelboek. Job leeft in gezegende staat. Wanneer satan voor God verschijnt en beweert dat Job godvrezend is vanwege diens geluk, geeft God satan toestemming Job te beproeven. Wanneer Job op de ashoop zit, een potscherf om zich te krabben, volhardt hij in zijn deugdzaamheid. Na een dispuut tussen Job en zijn vrienden, die zeggen: ‘Ieder lijden

[p. 21]

is vergelding’, wordt Jobs vroegere geluk verdubbeld en is de cirkel rond.

De gelijkschakeling tussen God en satan in de persoon van Gamal nog daargelaten, is het duidelijk dat Kellendonks verhaal vooral aan het slot afwijkt van het bijbelboek: de leraar wordt juist niet in zijn ‘vroegere geluk’ hersteld. Frans de Rover noemt de afloop zelfs onzeker.

Er is nog een verschil, dat Kellendonk in een parabelachtige sleutelalinea scherp stelt:

Ik ben de krokodil. Ik rust in de modder, tussen de waterwilgen, beschut door de schaduw van de lotus. Door mijn niezen danst het licht, maar ik ben teder, liefdevol houd ik mijn kaken open voor het krokodilwachtertje, dat over mijn tanden wandelt en daar met zijn lange snavel de etensresten en de bloedzuigers wegpikt. Jij bent dat vogeltje, Gamal!

De krokodil en het krokodilwachtertje (de ex-leraar en Gamal) vormen (in tegenstelling tot Job en God) een symbiose, een samenlevingsvorm tot wederzijds voordeel! Dat geeft antwoord op de vraag waarom ‘ik’ Gamal niet wil ontslaan, maar roept tegelijkertijd een andere vraag op: Wat is dan voor de werkloze ex-leraar het voordeel van zijn relatie met Gamal?

Die winst zullen we moeten zoeken juist in de gevolgen die Gamal veroorzaakt en die we bij oppervlakkige lezing geneigd zijn als negatief te bestempelen. Gamal jaagt de ik iedere dinsdagochtend zijn huis uit. Dat is winst, want gebeurt dat níet, dan ‘maak ik, zoals de bleke idioot in het gesticht, de douanière die haar leven slijt in haar rechte stoel, maak ik een goede kans de honderd te halen.’ Maar vooral: ‘al mijn liefde gaat op (curs. RE) aan spulletjes, aan mijn boeken, mijn prenten, een oude asbak en een doos vol wijnkurken niet uitgezonderd, stomme spulletjes die mijn genegenheid niet op de proef stellen (idem) en in die gestolde emotie gevangen zitten, als in amber.’ Dat doet Gamal tenminste wel: op de proef stellen. Daardoor voorkomt Gamals optreden dat de ik ‘verdwijnt’, bijvoorbeeld in wat Kellendonk de ik in het verhaal cynisch ‘de meest algemene menselijke conditie’ laat noemen: werkloosheid. Gamal voorkomt dat de ex-leraar uiteindelijk alleen nog voor zichzelf zal bestaan, al zijn liefde opmakend aan spulletjes.

Samen vormen zij een kleine menselijke economie die in scherpe tegenstelling staat tot die andere economie die in het verhaal vorm krijgt door de beschrijving van het echtpaar dat boven de ik woont: ‘Het zijn brave mensen. Het geld dat ze van staatswege toegestopt krijgen zetten ze braaf om in stront. Twee spijsverteringskanalen zijn ze....’ Ergo: ze ‘bestaan’ niet meer.

Niet voor niets gaat aan de beschrijving van dit echtpaar een passage vooraf waarin het woord meerderheid tot vijf maal toe vlak achter elkaar valt. Gamals hinderlijke aanwezigheid zorgt ervoor dat de ik niet verdwijnt in een anonieme ‘meerderheid’. In die zin is het veelbetekenend dat Gamal juist opduikt als hun beider relatie dreigt te verzanden in rituele handelingen (‘Daarom is het zo pijnlijk dat onze omgang in vaste regels verslonst.’) en de ik het gevoel heeft dat hij uit louter licht bestaat. ‘Het is of ik na een lang ziekbed voor het eerst weer buiten ben en ik denk aan mijn dood, zoals een jongen soms aan zijn dood denkt - met een verlangen dat alleen zo hevig is omdat het nog heel lang onvervuld zal blijven.’

Onmiddellijk na de confrontatie met Gamal, die totaal niet op de ik reageert en als een schim, ongrijpbaar, blijft, blijkt dat ‘stervensbereide gevoel van daarnet geheel voorbarig.’ Precies op, of beter: vóór dat verdwijnpunt houdt Gamal hem ‘levend’, door Gamal behoudt de ik zijn individualiteit. Gamal schept de ik, de ik schept Gamal.

Over God

‘Ik heb zelfs een godsbeeld.’

‘“Kunnen we God dan wel met ons verstand bevatten, pater?”

“Neen, maar in Hem kunnen we geloven.”’

‘God is voor mij bovenal de Schepper, de Kunstenaar.’

‘Tussen God en Zijn schepping bestaat wederkerigheid: Hij schept haar, maar tegelijkertijd schept zij Hem.’

‘God is bezig door mij Zichzelf te scheppen. Daarom ben ik zowel vrij als onvrij en daarom mag ik, die immers gemaakt ben naar Zijn beeld en gelijkenis, Hem gerust een beetje vermenselijken.’

[p. 22]

‘En eh...geloof ik ook in die God van mij? Van de wenselijkheid, zeg maar gerust de noodzaak, van zo'n geloof ben ik geheel doordrongen, maar wat geloven is en hoe het moet heb ik nooit kunnen ontdekken.’

(uit: Beeldspraak en gelijkenis)

‘Een man kwam de hoek om.’

‘Zo ook hier. Toen de man kwam
en met zijn gestrekte pas
voortliep, begon men het gas
in de buizen onder het huis
te horen, en het gesuis
van water onder de straat,
en, in de elektrische draad
naar radio en telefoon,
een vonkende zoemertoon
als waren er bijen in de buurt.’

‘Was het vriend of vijand?’

‘Zoals ook de man die men zag
het minste niet droeg dat een man
van een man onderscheiden kan.’

‘Want wat dood is is dood,
maar wat vermoord is leeft voort,
leeft voortaan minder gestoord
dan wat onbestorven leeft.
De daad die men naliet heeft
meer kwaad dan de daad gedaan.’

‘O, die olie verspeeld
was geenszins verspild geweest!
Eén ogenblik had de geest
in vergezichten gedwaald
en was, door het oog van een naald,
als de kemel, binnengegaan.
In welk land kwam hij aan?
Op aarde. -In eigen land.-’

(uit: Het uur U, Martinus Nijhoff)

Gamal, ‘ik’ en Prometheus

Geschiedenis is een trefwoord in een passage van ‘Buitenlandse dienst’: ‘Niets van wat me overkomt heeft een geschiedenis’; ‘mensen als ik, die op de asbelt van de geschiedenis liggen....’; ‘Ik schrijf ze hier over (.....) om die voorvallen een vervolg, een geschiedenis te geven.’ De geschiedenis is de titel van het derde deel uit Kellendonks Mystiek lichaam (een knuppel in het hoederhok van de Nederlandse literatuurgeschiedenis, waarin Kellendonk op zoek is naar de plaats van het joodse volk en homosexuelen in de geschiedenis), - aan dit deel laat Kellendonk een motto voorafgaan dat hij ontleende aan Carry van Bruggens ongelooflijke boek Prometheus, - Gamal zou het de ik hebben kunnen influisteren als antwoord op zijn laatste vraag:

Distinctiedrift is levensdrift,

Eenheidsdrift is doodsdrift.

Het onzekere is de winst

Gamal en de ik houden elkaar levend, Kellendonk houdt zijn verhaal levend. Hij kondigt, herstel: de ik kondigt het al in een vroeg stadium aan: ‘Verwacht van dit relaas geen ontknoping (.....) Het slot ligt aan de overzijde van de stilte achter de laatste zin.’ En die laatste zin houdt de gang er in, want is geen ontknoping (die de dood van het verhaal zou zijn), maar een vraag - en dáár zit de winst.