Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 12]

Leo Rijkens
Een dag uit het leven van een gestoorde Haagse christen

De fetisj (zoals de schoen) vertegenwoordigt het magische middel om dierlijkheid in iets transcendents te veranderen waardoor de persoonlijkheid met volle zekerheid van het gestandaardiseerde, aanlokkelijke en aan de aarde gebonden vlees bevrijd wordt. Zo'n bevrijding geeft je de moed om de geslachtsdaad te plegen, omdat je er dan niet als een dier aan gebonden bent maar hem al symbolisch overstijgt. (...) Ik waag de veronderstelling dat er in de hele natuur niet zoiets bestaat als de naaldhak.
(Ernest Becker, De ontkenning van de dood)

Work is the curse of the drinking class.
(Oscar Wilde)

Ik ben er zelfs van overtuigd dat het lijden van deze tijd niet opweegt tegen de heerlijkheid waarvan de openbaring ons te wachten staat.
(Paulus, Romeinenbrief 8:18)

Voor Jan Visbeek

Haar benen waren gestoken in felrode lieslaarzen met torenhoge hakken en met haar door al even felrode en immens lange nagels afgeschermde vingertoppen omklemde ze de geërigeerde tepels van haar gigantische naakte borsten die ze uitnodigend in mijn richting duwde. Mijn lid zwol en klom in wellust. Ik stond op het punt me op haar te werpen toen twee ruwe kerels zich op mij wierpen. Ik was in Zuid-Afrika, werd mij medegedeeld - dat is een politiestaat, flitste door me heen - en ik was een psychiatrisch patiënt en als zodanig werd ik overgebracht naar een inrichting waar ik electroshocks zou ondergaan. Een huivering van angst ging door me heen. Vrijwel op hetzelfde moment echter werd ik door een onzichtbare hand losgemaakt uit de greep van de beide mannen en schoot ik omhoog, de lucht in. Ik was een arme zondaar, wist ik, maar zou ik dat belijden en God om vergiffenis van mijn zonden vragen, dan zou die vergiffenis mij worden geschonken en zou ik als Gods kind worden aangenomen en wel doordat het Lam Zijn Bloed op Golgotha voor had gestort. Mijn geloof zal mij redden.

Ik word wakker. Ik voel aan mijn lid: slap en lusteloos hangt het op mijn rechter bovendij. Mijn borst echter zwelt - even slechts - van vreugde over de eeuwige zaligheid die ik eens zal smaken. Een bizar-heterogene droom, constateer ik heel nuchter. Ik knip het licht aan en kijk op mijn horloge: het is kwart over zes in de ochtend. Ik knip het licht uit, ga op mijn rechterzij liggen en slaap weer in.

De telefoon wekt mij opnieuw. Het licht schijnt al door de gordijnen en ik zie dat het half tien is. Ik neem op. Aan de lijn is Henk de Ridder, stadsredacteur van de Haagsche Courant. Met hem heb ik een kleine week tevoren in café De Posthoorn een gesprek gehad over de mogelijkheid dat ik society-medewerker van de Haagsche Courant zal worden. Henk deelt mij nu mede dat hij nog vandaag - het is maandag - aan de hoofdredactie het advies zal voorleggen dat ik per 1 september as. in mijn eentje en onder eigen naam een wekelijkse society-rubriek zal verzorgen. Uiterlijk vrijdag zal ik hierop bescheid krijgen.

Nadat ik heb neergelegd, zucht ik diep. Ik was nogal dronken geworden tijdens het gesprek in De Posthoorn en had ontzettend veel geluld. Wàt ik had geluld, was mij op het moment zelf briljant voorgekomen maar het kon evengoed enorm gezwets zijn geweest, op grond waarvan De Ridder had besloten tot mijn ongeschiktheid als society-medewerker van zijn krant. Eerlijk gezegd had ik dat gehoopt want ik was juist tot het besluit gekomen de journalistiek opzij te zetten en mij geheel te wijden aan het schrijven van autobiografische verhalen. Maar nu de mogelijkheid van dat medewerkerschap mij wordt geboden, durf ik geen nee te zeggen: ik kan het geld o zo goed gebruiken en bovendien lokt het mij aan een hoe dan ook met de vinger nagewezen figuur in het Haagse leven te worden.

Ik moet dus wachten tot vrijdag. En dat terwijl ik ook nog tot eind augustus, over vier weken, moet wachten tot uitgeverij De Arbeiderspers

[p. 13]

zal beslissen of ze mijn autobiografisch boek wil publiceren. Er staat mij dus een hoop te wachten en ik kan niet tegen wachten: het maakt mij nog nerveuzer en angstiger dan ik gemeenlijk al ben. Het liefst zou ik tot 1 september een slaapkuur ondergaan maar slaapkuren gelden vrijwel als obsoleet en zijn wellicht ook niet goed voor je hersenen. En op mijn hersenen wil ik voortaan zuinig zijn nu tijdens mijn recente opname in de psychiatrische inrichting Bloemendaal door een EEG en CT-scan is gebleken dat ondanks de enorme hoeveelheden pillen, drank en hasj door mij verzwolgen, mijn cerebrum intact is gebleven en ik bovendien uit mijn twee jaar lange depressie ben gekomen zonder dat door mij om het risico van hersenbeschadiging gevreesde electroshocks nodig waren gebleken - het middendeel van mijn droom was niet zomaar uit de lucht komen vallen.

Om ‘de verpletterende werkelijkheid’ van het bestaan nog even te ontkomen besluit ik een privé-slaapkuurtje te ondergaan en ik neem vijf één milligram-tabletten van het in mijn ogen onschuldige temesta, me behaaglijk op mijn linkerzij nestelend - zonder temesta krijg ik in die houding onveranderlijk last van nerveuze hartkloppingen. Na ongeveer een kwartier slaap ik in.

Twee uur later word ik wederom door de telefoon gewekt. Het is mijn evenals ikzelf manisch-depressieve vriendin Jozefien van der M., die in 1982 een roman over haar toneelspelende tante Ank heeft gepubliceerd. De zeemansdochter noem ik haar altijd want haar vader is admiraal. Jozefien belt me op om te vertellen dat ze in de nacht van zaterdag op zondag een black-out heeft gehad. Ze had aan de bar van Pulchri met de ‘omgevingskunstenaar’ Paul van Solingen en de schilder Bert Bruin staan drinken maar wist niet meer hoe ze thuis was gekomen. Ze maakt zich nu ernstige zorgen dat ze in haar black-out een vent mee naar huis heeft genomen die, voordat zijzelf wakker was geworden maar niet dan na in haar manuscripten te hebben gesnuffeld - Jozefien lijdt evenals ik aan een pathologische angst voor plagiaat - haar flat had verlaten. Ik stel haar gerust met de verzekering dat, wanneer ik die vent was geweest, ik stellig zou hebben gewacht tot mij door mijn gastvrouw een heerlijk ontbijt was bereid.

Jozefien heeft ook nog een ‘nieuwtje’. De ons beiden zeer bekende schilderes Eleonore S., werkend lid van Pulchri en de Haagsche Kunstkring, heeft zich een epileptische aanval gedronken en ligt nu in het Westeinde-ziekenhuis.

Ik besluit op te staan - het is half een. Ik heb die middag om zes uur een afspraak op sociëteit De Witte en hijs mij daarom na een bad te hebben genomen in driedelig zomergrijs met gouden horlogeketting over de buik, die danig is geslonken door alle in de inrichting Bloemendaal doorstane angsten over de verrichte hersenonderzoeken - ik heb wekenlang als een getergd dier heen en weer gerend over de gangen van de afdeling.

Wat zal ik tot zes uur met mijn dag doen? Ik voel mij ellendig door de dubbele noodzaak van het wachten en besluit mezelf daarom te verwennen en me over te geven aan mijn dierbaarste liefhebberij. Mijn dierbaarste liefhebberij, dat is niet lezen of schrijven of neuken of wandelen of fietsen of schilderijen bekijken of naar muziek luisteren - allemaal ook heel leuk en veel door mij beoefend - maar winkelen: er steekt in mij, om in termen van de door mij ondanks alles zeer beminde Otto Weiniger te spreken, minstens veertig procent Weib. Maar ik moet het rustig aan doen want ik zit, zoals altijd, vrijwel op zwart zaad. Misschien ga ik ook alleen maar kijken, niet kopen. ‘Ik loop in doodvakantie door Den Haag./Het uitgestalde wordt mijn eigendom.’, zoals Gerrit Achterberg in zijn gedicht Noordeinde schrijft.

Wanneer ik vóór mijn vertrek mijn dwangneurotische rondgang door de flat maak - koffieapparaat uit, nergens uit mijn pijp gevallen smeulende tabaksresten? - valt het me weer eens op hoe deze wel in zeer hoge mate blijk ervan geeft dat ik lange jaren, van 1975 tot medio 1988, midden in mijn afgelopen depressie, rooms ben geweest. Het is àl bidstoelen, kruisbeelden, wijwaterbakken en engelen wat het oog treft. Ik had het, nadat ik een jaar geleden voor mijn gevoel definitief hervormd was geworden, niet kunnen opbrengen deze catholica te verwijderen omdat ze mij esthetisch in hoge mate bevredigen alsmede omdat toch ook voor een protestant Jezus aan het kruis is gestorven en knielend bidden ook een protestant niet misstaat. Niettemin is het hoog tijd dat mijn flat zich een reformatorisch cachet erbij verwerft. Zou het niet aardig zijn, bedenk ik me - ik wandel inmiddels al door het Haagse Bos, op weg naar het centrum - wanneer ik mij een portret van Maarten Luther - Calvijn komt er bij mij niet

[p. 14]

in - zou aanschaffen, waarbij ik tevens voor een schijntje mijn kooplust zou kunnen bevredigen? Het mooiste ware natuurlijk een reproduktie van het schilderij van Lucas Cranach de Oude met dat prachtige turquoise fond.

Wanneer ik, na het Haagse Bos te hebben verlaten en met voor een hypochonder merkwaardige doodsverachting buiten het zebrapad om de Utrechtse Baan te hebben overgestoken, diagonaal over het Malieveld loop, treft me dat ik eigenlijk, in aanmerking genomen dat mijn gemoed geprangd wordt door angstig verbeiden, een nogal zorgeloze bui heb. Mijn paraplu, die aanvankelijk lusteloos aan mijn linker elleboog heeft gebungeld, beschrijft nu ferme segmenten van over de honderdtachtig graden en ik houd het hoofd fier opgeheven. Ik besluit dat dit toegeschreven moet worden aan het vooruitzicht van de aankoop die ik ga doen: een kinderhand is gauw gevuld en wanneer gij niet wordt als de kinderen, nietwaar, zoals de Heer zegt...

Ik loop nu over de Herengracht: als oud-Amsterdammer moet ik altijd nog wennen aan de armetierige aanblik van deze met zo'n weidse naam beklede straat. Op de Korte Poten besluit ik een espresso met Sachertorte te nuttigen op het terrasje van de Wiener Konditorei. Hierna steek ik een verse pijp op en begeef ik mij schuin naar de overzijde, alwaar een antiquariaat moet zijn dat ook prenten verkoopt. Het antiquariaat blijkt echter vervangen te zijn door een kledingzaak, waarschijnlijk - zonder dat ik 't heb gemerkt - al jaren geleden. Dan denk ik ineens: ‘Wat ben ik een ezel. Ik moet naar de Slegte, daar een ramsj-boek over Luther kopen en een ongetwijfeld erin aangetroffen portret losscheuren - o, ik weet dat sommige mensen dat barbaars vinden.

Ik steek nu het Plein over, loop over de Lange Poten en beland via het Spui in de Spuistraat. Hier begint voor mij vrijwel terra incognita. Na zeven jaar in Den Haag te hebben gewoond weet ik nog steeds niet of een winkel in de Spuistraat, de Venestraat of de Vlamingstraat is gevestigd. Wel ken ik de regels uit Bordewijks Drie Regenbogen uit mijn hoofd: ‘In het kruis der vier grote winkelstraten van het hart der oude stad telde om haar deftige winkels alleen de Venestraat. De Spuistraat werd lager geklasseerd, de Vlamingstraat was kleinburgerlijk, de Wagenstraat voor het volk’.

Zonder veel moeite vind ik niettemin in de Spuistraat De Slegte. Ik trek een boek over Luther van de planken met theologie, blader erin en aanschouw tot mijn grote vreugde het begeerde portret door Lucas Cranach de Oude. Na te hebben afgerekend verlaat ik de winkel.

En nog is mijn behoefte aan Lutherana niet bevredigd. Toen ik zei dat ik, midden 1988 protestant geworden, geen beeldenstorm in mijn huis hield, sprak ik niet helemaal de waarheid. Eén kruis met corpus heb ik verwijderd en wel dat boven mijn bed.

Mijn bed is een verhaal apart. De rechthoekige, ruim twee meter brede houten bak waaruit het bestaat, bevindt zich bij één van de ramen in mijn L-vormige huiskamer maar wordt grotendeels aan het oog onttrokken door een scherm met een afbeelding van Permekes schilderij De woonwagen. Aan het hoofdeinde van het bed staat een schot van negentiende-eeuws Mechels houtsnijwerk. Dit beddehoofdeind is eigenlijk een voeteneind: het werkelijke hoofdeinde is, naar mij werd verzekerd door de Amsterdamse antiquair bij wie ik mijn gedeelte betrok, in het bezit van de toneelspeler Eric Schneider, zodat ik altijd loop te verkondigen dat ik het bed deel met Eric Schneider. Aan het voeteneinde van mijn bed bevindt zich een gigantische houtomrande spiegel die aan de bovenkant wordt afgesloten door een geel gipsen tableau met schattige Renaissance-putti. Boven dat tableau nu had een crusifix gehangen waarvan het gele hout prachtig kleurde bij de gipsen putto'tjes. Ik had dit echter verwijderd omdat het ‘aanstoot of ergernis’ gaf aan sommige bij mij logerende vrouwen. Maar sindsdien is boven die spiegel voor mijn gevoel altijd een leegte gebleven en de gedachte komt nu bij me op hier de tekst van Luther pecca fortiter, zondig krachtig, aan te brengen. Want de spiegel dient uiteraard een doel, zoals de dirty-minded lezer wel begrepen zal hebben. Hij verdubbelt de liefdesdaad. Waar het mij evenwel vooral om gaat, is een goed uitzicht te hebben op de rode schoenen met naaldhakken en enkelbandjes waarin de met zwarte kousen met naad omklede voeten van de op mijn bed vertoevende dames zijn gestoken. Geen enkele vrouw komt aldus getooid tot mij maar wanneer zij zich op mijn nederig verzoek van hun eigen schoeisel en beenbekleding hebben ontdaan, reik ik hun deze attributen aan, die zich in alle voorkomende maten in mijn klerenkast bevinden, achter de keurige stapels met Cox-

[p. 15]

Moore truien en Beale and Inman overhemden.

Door de Spuistraat terug richting Spui lopend il n'y a qu'un pas naar Vroom en Dreesmann, waar zich, weet ik, op de begane grond de afdeling papeterie bevindt. Alweer tot mijn grote vreugde tref ik er een set zelfklevende, goudgekleurde sierletters aan, waaruit de betreffende Luther-tekst - alle letters van het alfabet zijn getweeën aanwezig - kan worden samengesteld. Als ondergrond kies ik een aquarelblokje, waarvan de afzonderlijke vellen, indien men er niet heftig aan rukt, samengekleefd blijven. Het geheel kost mij exact hetzelfde als het boek over Luther, f 15.50, zodat ik inderdaad voor een schijntje mijn kooplust heb kunnen bevredigen.

Ik besluit Vroom en Dreesmann aan de voorkant te verlaten en betreed zodoende de Grote Marktstraat, pal tegenover Piet Kramers Bijenkorf, voor mij na de kapel van King's College in Cambridge het mooiste gebouw van Europa - mijn voorkeur zal wel even idiosyncratisch zijn als die van de man uit de eerste regel van Nescio's verhaal De uitvreter, die de Sarphatistraat de mooiste plek van Europa vond. Ik sla links af, richting Kalvermarkt. Voor de tweede maal die dag frappeert me hoe onbezorgd ik flaneer. En ineens gaat mij, rijkelijk laat voor iemand die dagelijks is overgegeven aan speculatie over zichzelf, een licht op. Het is natuurlijk het slot van mijn droom, waarin ik mij door de genade Gods en mijn geloof gerechtvaardigd voel, dat mij zo zorgeloos maakt. Ik heb aan die droom gedurende mijn voorafgaande wandeling wel gedacht maar dan steeds geamuseerd: ik realiseerde me hoe de manier waarop ik in die droom de lucht in schiet, deed denken aan de hemelvaart van de H. Johannes op Giotto's fresco in de Peruzzi-kapel in de Florentijnse Santa Croce. Mijn geamuseerdheid had wel iets gehad van de verontwaardiging die Mr. Emerson uit E.M. Forsters roman A room with a View bij de aanschouwing van dit fresco ondergaat: ‘En wat de fresco's betreft, ik zie er geen waarheid in. Kijk eens naar die dikke man in het blauw! Hij moet evenveel wegen als ik en hij schiet de hemel in als een luchtballon’. (Deze aardige episode is, meen ik, niet opgenomen in de overigens prachtige verfilming van Forsters roman).

Maar nu realiseer ik mij iets geheel anders over mijn ‘hemelvaart’ en de daarmee gepaard gaande gevoelens. Was dat niet exact Luthers Turmerlebnis geweest, waarbij deze ineens als door de bliksem getroffen werd door Paulus' woorden ‘De rechtvaardige zal door het geloof leven’, zodat voor de toekomstige hervormer in één klap alle roomse werkheiligheid overbodig werd? Luther had deze ervaring gehad in de toren van zijn augustijnerklooster in Wittenberg. ‘Alwaar zich zijn studeerkamer bevond’, schrijven alle brave protestantse theologen. Maar Norman O. Brown laat in zijn boek Life against Death overtuigend zien dat Luther op de plee in de kloostertoren zat toen hij deze epochemachende belevenis had. Luther zijn Turmerlebnis boven zijn stront, ik het mijne boven mijn zich reeds samenpersende geil.

Maar nu is ook duidelijk, beter gezegd: psychoanalytisch duidbaar, waarom ik een halve middag een portret en tekst van Luther heb lopen zoeken. En ik begrijp ineens weer waarom W.H. Auden, die freudianisme en orthodox christendom in zich verenigde, een van mijn lievelingsdichters is.

Nu helemaal opgewekt, ja schier manisch, door de dubbele ontdekking over mezelf die ik heb gedaan, wandel ik door de Grote Marktstraat, met aan de overzijde C & A, dat in Greshofs gedicht Weemoed - voor mijn waarschijnlijk overtrokken gevoel ineens met een jungiaanse synchroniciteit - rijmt op ‘Gods genâ’. Kwiek met mijn regenscherm manoeuvrerend steek ik het Spui over en beland zodoende bij de hoek van Kalvermarkt en Spui waar Mozart in de winter van 1765 op 1766 heeft gelogeerd en waar ik altijd Pawlowiaans geconditioneerd Leporello's aria Madamina, il catalogo è questo uit de eerste akte van Don Giovanni begin te neuriën, waarin Don Giovanni's bediende de vele veroveringen van zijn meester - ‘en Espagna mille e tre’ - opsomt. Overigens is er bij mij sinds mijn bekering tot het christendom in 1966 van echte identificatie met de grote verleider geen sprake meer - volgens Søren Kierkegaard vormen Don Juan, Faust en de Wandelende Jood de drie grote levensontwerpen buiten het christendom en bij mijn ‘veroveringen’, woord dat ik voor mezelf ook niet meer bezig, kerf ik dus al lang geen strepen meer op mijn fallische kolf.

Ik vervolg mijn weg over de Kalvermarkt en waan mij welhaast de ridder des geloofs uit Kierkegaards Vrees en beven - ja, die Deen zit mij hoog. Maar dan schiet ineens pijnlijk door me heen: moet een ridder niet zorgen voor

[p. 16]

weduwen en wezen? Ja, heeft iedere christen niet de evangelische plichten vervat in de door Mattheüs geboekstaafde Christus-woorden: ‘Ik was naakt en gij hebt Mij gekleed - en Jezus bedoelt dan heel kennelijk niet naakte vrouwen kleden in zwarte kousen met naad en rode schoenen met naaldhakken - Ik was ziek en gij hebt Mij bezocht’.

illustratie: Leo Eland

‘Ik was ziek en gij hebt Mij bezocht.’ Maar is het dan niet mijn christenplicht Eleonore S. te bezoeken, die, zoals Jozefien van der M. mij heeft verteld, na een door uitzinnig drinken opgelopen epileptische aanval in het Westeinde- ziekenhuis ligt, nog geen achthonderd meter hiervandaan? Maar o Jezus, durf ik dat wel, iemand opzoeken die met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid getroffen is door wat ik na de eeuwige verdoemenis het meeste vrees: onherstelbare hersenbeschadiging? (Ja, die angst zit afgrondelijk diep bij mij en ik weet dat ik anders zou reageren dan Ernst von Salomon: deze schrijft in zijn boek Der Fragenbogen hoe hij na de Tweede Wereldoorlog in een interneringskamp - hij had een ultrarechts verleden en was medeplichtig geweest aan de moord op Rathenau - door Amerikaanse soldaten in elkaar wordt getremd en tot zijn verbazing vaststelt dat hij, de intellectueel, met zijn handen en armen niet zijn hoofd doch zijn kruis beschermt).

Maar angst of geen angst, ik moet naar Eleonore, anders is mijn christen-zijn een farce - wat het voor veel mensen uit mijn omgeving toch al is. Ik keer nu honderdtachtig graden op mijn schreden terug en loop over Kalvermarkt en Grote Markstraat naar de Prinsengracht, terzijde waarvan het architectonisch zo verfoeilijke Westeinde-ziekenhuis ligt. Ik kijk op mijn horloge, het is half vijf, zeker geen bezoektijd. Maar ik heb mijn driedelig grijs

[p. 17]

aan en besluit - picareske trekken zijn me altijd bijgebleven - me bij de balie aan te kondigen als ds. Rijkens: dominees hebben ook buiten de bezoekuren toegang tot hun gemeentenaren.

Het lukt en weldra bevind ik me oog in oog met Eleonore, die in de recreatiezaal een sigaretje zit te roken. Ze doet me haar treurig relaas: negen insulten heeft ze gehad en vijf EEG's en een scan hebben uitgewezen dat haar hersenen zijn beschadigd en wanneer hersenen zijn beschadigd, is dat onherstelbaar. Niettemin brengt ze het nog op te lachen wanneer ik haar vertel als predikant tot haar te zijn doorgedrongen. Ik stamel: ‘Eleonore, je moet maar zo gauw mogelijk weer gaan schilderen, denk aan je grote voorbeeld, Turner.’ Ze beaamt dat ze weer aan het werk wil en maakt de indruk dat ze het meent ook.

Tot in het diepst van mijn ziel geschokt neem ik afscheid van haar - maar heb ik nu met Eleonore te doen of met mijzelf-in-Eleonore? Het is inmiddels half zes en om zes uur heb ik die afspraak op De Witte. Dáárvoor voel ik echter nog maar heel weinig en ik besluit de afspraak af te zeggen. Maar in de ontdane staat waarin ik nu verkeer, vermag ik nergens een telefooncel te ontwaren. Op het Plein gearriveerd besluit ik enig risico te nemen, bovendien iets te doen waarvan ik niet weet of het kan, en ik betreed de Witte. Binnengekomen begeef ik mij naar de telefooncel en draai het nummer van de Witte. En zowaar neemt barman Theo op en ik vraag hem of hij tegen meneer Kaars Sijpestein wil zeggen dat onze afspraak niet kan doorgaan omdat ik in Gouda ben opgehouden. Schielijk verlaat ik nu het gebouw van de sociëteit.

Ik loop nu - aanzienlijk minder opgewekt dan eerder in de middag: de paraplu bungelt weer aan mijn elleboog en ik ga enigszins gebogen door de straten - naar de Haagsche Kunstkring op de Denneweg. Daar tref ik aan een tafeltje achter een glas witte wijn Jozefien van der M. aan met een mij onbekende, jenever drinkende man van middelbare leeftijd die aan mij wordt voorgesteld als Kees en in de loop van het gesprek - ik neem aan hun tafeltje plaats - beeldhouwer blijkt te zijn. Ik kan het niet opbrengen van mijn bezoek aan Eleonore S. te vertellen. Een meisje komt de bestelling opnemen en werktuigli jk zeg ik ‘een bier’. Maar dan zie ik het gezicht van Eleonore voor me en ik verander de bestelling in een Spa rood.

Jozefien is nogal opgetogen want ze heeft die middag het manuscript van een kinderboek naar haar uitgeefster gepost. ‘Zul je voor me duimen, Leo,’ vraagt ze, ‘dat het wordt aangenomen?’ Ik antwoord: ‘Mag het ook bidden zijn?’. ‘Ja, dat is best,’ zegt Jozefien, die verder aan mijn opmerking geen aandacht schenkt.

De middelbare beeldhouwer gaat ons nu verlaten en na nog vijf minuten kondigt ook Jozefien haar vertrek aan. ‘Je weet, Leo, dat ik arm ben,’ zegt ze, ‘maar vandaag zal ik alle drankjes betalen omdat mijn boek af is.’ En ze begeeft zich naar de bar. Binnen een minuut is ze weer terug. ‘Zeg, weet je dat Kees de rekening al helemaal heeft betaald? Vind je dat niet geweldig?’ roept ze stralend uit. ‘Ach,’ zeg ik, ‘ik ben eraan gewend dat Iemand anders de rekening voor mij heeft betaald.’ Jozefien kijkt me nu aan alsof ik gek ben. En dat moet ik in haar ogen ook wel zijn, ook of liever juist wanneer ze zou begrijpen waarop ik doel. Immers, die in mijn flat - ik neef het toe - overaanwezige man aan het hout is ‘voor heidenen een dwaasheid’, zoals voor alle eeuwigheid staat geschreven.