Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 113]

Josine W.L. Meijer
Van oude vrienden en een veranderende wereld
Over Gerard Reve

Josine W.L. Meijer kende Gerard van het Reve senior uit de Communistische Partij Holland, waar zij stelling nam tegen het beleid van de dictator van de partij, David Wijnkoop. De leider van de oppositie binnen de CPH is de onorthodoxe politicus Jacques De Kadt, die een grote rol zal spelen in haar politieke ontwikkeling. Toen zij vader Van het Reve voor het eerst ontmoette, ten huize van Jan en Annie Romein in Amsterdam in 1923, hoorde zij dan ook niet langer tot de geestverwanten van Gerard Vanter, zoals hij in eigen kring genoemd werd. De tweede zoon uit het gezin Van het Reve, Gerard, moest toen nog geboren worden.

Zelf kwam ze uit een ‘gemengd’ gezin. Vader was atheïst en moeder orthodox protestant. Josine kreeg een genuanceerde kijk op het christendom toen haar vader haar op veertienjarige leeftijd meenam naar politieke bijeenkomsten, waar ze Herman Gorter en Henriëtte Roland Holst hoorde. Ze kreeg in de tweede klas Latijn van Dr. Aegidius Timmerman, die als leraar een invloedrijke rol speelde in haar leven.

In haar studententijd in Leiden - haar studierichting werd niet letteren, zoals ze zelf zo graag had gewild, maar rechten, naar een praktisch advies van haar vader - bestudeerde ze in een studentendiscussieclub het socialisme aan de bron. Tegenwoordig staat zij zeer gereserveerd ten opzichte van haar oude idealen. Ze laat zich teleurgesteld uit over de PvdA van nu, en citeert instemmend de ideeën van Jacques De Kadt die in De politiek der gematigden het perspectief geeft, niet van socialisme met een menselijk gezicht, maar van kapitalisme met een menselijk gezicht. Er zijn volgens haar grotere en belangrijkere dingen aan de orde dan het lot van de laagstbetaalden in onze welvaartstaat, zoals de internationale vraagstukken.

Als volontair werkte ze slechts veertien dagen op het advocatenkantoor van Abel Herzberg. Ze wilde liever schrijven, geen romans, die ambitie had ze niet, maar essays. Ze begon voor het populair-wetenschappelijk tijdschrift Universums maandblad. Onregelmatig schreef ze onder pseudoniem Josine Content voor het tijdschrift De Nieuwe Kern, dat onder redactie stond van Jacques De Kadt en Sal Tas, en voor De Tribune.

Inmiddels had ze Geert van Oorschot leren kennen, die als vertegenwoordiger van Querido bij haar kwam met boeken. Hij vroeg haar voor zijn pas opgerichte uitgeverij te schrijven. Haar eerste recensie was van Simon Vestdijks Aktaiton onder de sterren, voor De Baanbreker. Ze bleef regelmatig voor de bladen van Geert schrijven, eerst De Baanbreker, later Libertinage en toen Tirade. Aanvankelijk schreef ze voornamelijk over psychologische onderwerpen, over Freud en Jung, over ‘de vrouwen in de Sovjet-Unie’, over Hannah Arendt of Lou Salome. Haar politieke geestverwant Jacques De Kadt had haar in 1922 op het werk van Nietzsche gewezen.

Ze vond zichzelf toen veel te jong om de filosoof met de hamer te begrijpen, maar in 1950 verscheen van haar hand een Inleiding op het denken van Nietzsche.

Toch raakte ze pas bekend door de bij Van Oorschot gepubliceerde Brieven aan Josine M. van Gerard Reve. Binnenkort verschijnt er bij Van Oorschot een Keuze uit haar werk, waarin naast essays over Jacques De Kadt en Van Hattum een artikel wordt herdrukt over haar correspondent Gerard Reve: God is de Liefde.

Brief

Ze is Boogschutter en inmiddels tweeënnegentig jaar. Toen ik haar schriftelijk om een gesprek vroeg, antwoordde zij per kerende post dat zij daartoe bereid was. Maar het liep allemaal anders dan gepland...

(Hanneke Eggels)

[p. 114]

Geert van Oorschot, Josine W.L. Meijer en Gerard Reve, foto: Steye Raviez

28 september 1989

Lieve Hanneke,

Begin April schreef je mij met het verzoek om een gesprek voor een Revenummer van Bzzlletin, dat in December zou verschijnen. Een interview over Gerard, nee, daar voelde ik niet veel voor, maar toen ik je brief nog eens overlas drong het tot mij door dat je met mij wilde spreken over mijn binnenkort te verschijnen bundel essays en in verband daarmee over Gerard Reves Brieven aan Josine M. Dat veranderde de zaak. Ik heb je toen geantwoord dat ik je met genoegen zou ontvangen en, waarschijnlijk in een naar aanleiding daarvan gevoerd telefoongesprek, heb je mij verzekerd dat het echt over mijn boek zou gaan, maar dat Gerard daar wel bij behandeld zou worden. Nu, daartegen had ik geen bezwaar.

Je bent toen ijverig mijn essays gaan lezen, in Mei ben je twee middagen bij mij geweest en 7 september stuurde je mij het verslag, d.w.z. het halve verslag, want het politieke gedeelte moest je nog uitwerken.

Nu, van dat verslag ben ik erg geschrokken. De titel was ontleend aan een gezegde van Gerard, de eerste alinea ging over de vraag of ik Gerards ouders kende, de tweede bladzijde ging voor de helft over mij, maar dan begon het over Gerard en over Gerard ging het door tot het eind van de in totaal 9 bladzijden.

Het is waar, verreweg de meeste van mijn essays gaan over ‘politiek’, als je het zo noemen wilt, niet over de politiek van de dag, maar over de ontwikkeling van mijn politieke denken, over de problemen van socialisme, communisme enz., over schrijvers die mij bizonder geboeid hebben, zoals Eric Hoffer, Hannah Arendt, en enkele die ik persoonlijk gekend heb, zoals Jacques de Kadt en Sal Tas, over Nietzsche ook. Er zijn ook wel enkele essays bij die over literaire figuren gaan, Vestdijk bijvoorbeeld, maar er was geen samenhangend geheel te maken van een gesprek over Gerard Reve en over figuren met wie hij voor mijn gevoel niets te maken had.

Je begreep mijn bezwaar wel en je verklaarde je bereid nog eens naar mij toe te komen voor

[p. 115]

een gesprek waarbij dit Gerard Reve-review werd aangevuld. We hebben dat zelfs afgesproken, maar toen ik er over ging nadenken zag ik er toch niets in. De kwestie was dat ik de laatste jaren geen contact meer met Gerard heb gehad, zodat jij met je vragen was aangewezen op mijn stuk over Gerard uit Tirade van Maart/April 1982, dat ook weer in mijn bundel wordt opgenomen. Ik wist er niet goed raad mee. Als ik er over nadacht was ik in gedachten aldoor aan een brief aan jou bezig. Ik heb je tenslotte gevraagd of je er mee akkoord ging dat ik, in plaats van een essay er een brief van maakte. Gelukkig vond je dat uitstekend. Ik zal je interview er bij nemen, zodat ik vragen kan beantwoorden die je mij gesteld hebt.

Je verslag heb ik nog eens overgelezen. Ik zal het niet punt voor punt behandelen, maar beginnen met een van de hoofdzaken: of ik Gerard als een geestverwant beschouw? Neen, dat doe ik niet.

Ik kan het begrip ‘geestverwant’ niet zo goed met Gerard in verband brengen. Ik twijfel er aan of hij wel geestverwanten heeft. Zou Ludo P. zichzelf als een geestverwant van hem beschouwen? Nauwelijks, denk ik. Aan het eind van Gerards Brieven aan Ludo P. heeft deze zelf met warmte een Nawoord geschreven. Daarin zegt hij: ‘De brievenboeken van Gerard zijn een eenzijdige aangelegenheid; er is geen hoor en wederhoor en de reakties van de andere partij blijven in het duister. Hij is weinig toegankelijk voor andere opvattingen en weinig beïnvloedbaar en dus doen de wederwoorden van anderen er minder toe..... Onze wegen bleken vaak uiteen te lopen, maar soms kruisten ze elkaar ook. Ik ben nog steeds blij dat we elkaar op de eerste kruising in 1962 ontmoet hebben...’ Weinig toegankelijk, dat is ook mijn ervaring. Gerard is niet iemand met wie je gesprekken over bepaalde onderwerpen houdt. Je krijgt met de mens Gerard te doen en dat is interessant genoeg. Natuurlijk hebben hij en ik wel aanrakingspunten. Onze politieke oriëntering gaat ongeveer in dezelfde richting. In de eerste plaats hebben we allebei de kritiek op het Kommunisme van mensen die er te veel van hebben gezien. En als Gerard in zijn geschriften of in interviews (b.v. in zijn uitvoerige interview met Tom Rooduyn in de bundel Gerard Reve in Gesprek) z'n kritiek op de hedendaagse samenleving formuleert, ben ik het gewoonlijk met het meeste wat hij zegt volkomen eens. Toch is het alles te persoonlijk om er theorieën uit te distilleren en dat heb je voor ‘geestverwantschap’ wel zo'n beetje nodig.

Wat mij het allermeest in Gerard heeft geboeid sinds ik De Avonden las, is dat verwonderlijk diepe Godsgeloof, waarvan je je afvraagt: ‘Waar haalt zo'n jongen uit een vermoedelijk atheïstisch communistisch milieu het vandaan?’ - en vooral de ernst waarmee hij in dit verband over zichzelf oordeelt. In 1973 gaf hij een bundeltje verzen uit, Credo. Het bevat 12 gedichtjes, de meeste niet meer dan 3 of 4 regels lang. Die vind ik heel mooi en ik neem er hier een voor je over:

Gedachtig aan Uw Sterven heb ik lang gevast
en al die tijd niet eens gedronken.
Zo zie je weer: bij God is alles mogelijk.
Maar toon mij toch, als oogst van dit rampzalig leven
één regel, die de moeite waard en leesbaar was.

Toch zijn Gerard en ik in religieus opzicht geen geestverwanten. Hij is Rooms-katholiek, ik voel meer voor de Indiase religie. We begrijpen elkaars smaak in dit opzicht helemaal niet. Maar wat wil je? We zijn heel verschillende mensen. Gerards religie past precies in zijn horoskoop. Hij heeft de Kreeft als Ascendant. De astrologische Kreeft is een gewaarwordingstype. Hij heeft behoefte aan zintuiglijk waarneembare symbolen, beelden, kleurrijke processies, misdiensten met Gregoriaanse muziek. In mijn eigen horoskoop speelt de Kreeft geen rol. Ik heb helemaal geen behoefte aan beeldsymbolen.

Ook Gerards Mariaverering houdt ten nauwste verband met zijn horoskoop. De Maan neemt daar een zeer belangrijke plaats in. Zij is het moedersymbool, symboliseert bij hem de moedergodin. Ze staat in het teken de Vissen, het teken waar Christus onder thuis hoort.

Die Maan maakt heel veel aspekten met andere planeten (gemakshalve heten Zon en Maan in de astrologie gewoonlijk ook ‘planeten’), o.a. met Mars en Saturnus, waardoor zij een tegenwicht vormt tegen zijn zware zondebesef. Ze maakt ook een conjunctie met Uranus, allebei in het 10de huis, o.a. het huis van de

[p. 116]

publiciteit. Beide maken ze driehoeken met de Ascendant.

Alles wat met die Maan-Uranuscombinatie te maken heeft kan zich gemakkelijk uiten. Zelfs meer dan gemakkelijk. Uranus brengt alles naar buiten, wat heel dikwijls alles behalve plezierig is voor de persoon in kwestie. Gerard heeft veel originele opvattingen. Daar moet hij uiting aan geven, of hij wil of niet. Daardoor raakt hij vaak in opspraak. ‘Alles Produktive ist anstössig’, zegt Nietzsche. Weliswaar maakt het hem beroemd, maar hij heeft het er niet makkelijk mee. Hij heeft bijvoorbeeld de behoefte voor Maria te getuigen. Hij zou haar als vierde bij de Heilige Drieëenheid opgenomen willen zien, als volwaardige godheid. Maar daar wil de kerk niet aan.

Josine W.L. Meijer, foto: Ernst Nieuwenhuis

Maar ik houd op over Gerards horoskoop. Ik wil wel nog iets zeggen over de astrologie. Dat ik me daarmee bezig houd, daarover hoef ik mij, althans wat de geboortehoroskoop betreft, niet te verontschuldigen, sinds Jung het voorbeeld heeft gegeven astrologen in te schakelen om hem de horoskopen van zijn patiënten te verschaffen. Daar blijkt toch wel uit dat de horoskoop een betrouwbaar beeld geeft van de persoon om wie het gaat.

Maar de lezers van Gerards brieven kunnen denken dat ik aan waarzeggerij doe. Nu, zo knap ben ik niet, dus als ik het zou proberen zou het niet veel moois worden. De astrologen uit de tijd van Keppler waren tevens astronomen en geen kleine jongens. Zij deden er wel aan. Tycho Brahe was er verschrikkelijk knap in. Maar daar zal heel wat gereken voor nodig geweest zijn. Nu, ik reken niet eens de ‘primaire direkties’ uit, zoals een respektabel astroloog die de toekomst wil voorspellen, behoort te doen.

Ik houd me alleen bezig met de ‘secundaire direkties’. Dat is kinderspel, maar je kunt daar wel iets uit halen. Als mijn vrienden of vriendinnen mij vragen: ‘Kijk eens naar mijn sterren,’ dan doe ik dat, want als ik hun geboortehoroskoop heb is het een koud kunstje. Het is een beetje Spielerei. Dat is het voor Gerard ook, maar als hij voor een gebeurtenis staat, b.v. een verre reis, die gevaren kan opleveren, wil hij graag een beetje gerustgesteld worden. In het najaar van 1981 schreef hij mij een heel amusante brief. Hij wilde met zijn vriend naar Sri Lanka en hij maakte zich bezorgd over alles wat hem op die reis zou kunnen overkomen. Ik neem dat stuk hierbij voor je over, met mijn reaktie er bij. Dit is uit een brief van 21.10.81:

‘Ik zoude het erg prettig vinden indien je onze progressies in December 1981/Januari 1982 zoudt willen bekijken. We gaan D.V. in de tweede helft van November naar het Vaderland. Van de duur van onze reis hebben we geen idee. Ik denk, dat het vier of vijf weken worden, en dat we in de eerste helft van December vertrekken. Kijk: voor ruzie, jaloezie, blokkering bij mijn werk, (lichte) depressies, verwijderingen etc., ben ik niet bang, want dat is het gewone programma van mijn leven. Ik ben meer geïnteresseerd in physiek gevaar: een levenslang schizofreen of blind makende slangebeet, ontmanning, tijdens het zwemmen, door een beet van de Vis Baba, 6 1/2 uur mij moeten vastklemmen aan een stuk wrak van het vliegtuig, in de Indiese Oceaan, en dan toch nog verzuipen of door de haaien opgevreten worden. En of Matroos het daar naar zijn zin zou hebben, met bruine speelkameraadjes, wier moeders hem adoreren en zijn

[p. 117]

kleren verstellen. Als hij gelukkig is, verlang ik niets anders dan onder een palmboom te zitten staren naar de Maan boven de zee. En nergens naar toe moeten, behalve natuurlijk naar de Mis en naar fakkelprocessies met versierde olifanten., etc.

Ik ben ook elk papier kwijt, maar Matroos weet altijd waar alles is. Enfin, we moeten elk nog één inenting halen, en er is geld genoeg voor de reis. Ik ben altijd bang dat ik ergens terecht kom vanwaar ik nooit meer terug wil. Dat was zo in het zeedorp Palen Tritis, twee en een half uur lopen van de laatste bushalte, door kampongs en ondiepe rivieren, aan de kust ten Zuiden van Djokja, waar ze uitliepen om ons te zien en te bevoelen en aan ons blonde haar te trekken (om te zien of het echt was), en waar een soort zondevrije mensen woonden, zonder elektriek licht of radio.’

Ik antwoordde dat zij gerust konden gaan, als ze maar maakten dat ze vóór Februari terug waren, want in die maand kreeg Gerard een vierkantje (ongunstig aspekt) van de Maan met ik weet niet meer welke planeet. Nu, daar hebben zij zich aan gehouden, ze zijn behouden in het vaderland terug gekomen. Maar intussen was het Februari geworden en dat vierkantje van de Maan was blijkbaar in werking getreden, Daar dachten wij geen van beiden aan. Gerard kwam mij weldra heel hartelijk bezoeken, maar ja, dat vierkantje - dat heeft hij toen, niets kwaads vermoedende, aan mij opgemaakt, want wij werden het oneens over de theologie. Dat zijn we wel altijd, maar onder zo'n vierkantje wil het wel eens uit de hand lopen. Nu ja, je kunt vierkantjes beter in je eigen land hebben dan wanneer je op een plezierreis in een ver land bent.

Je vraagt of ik Gerards ouders gekend heb? Niet in die kwaliteit. Ik ‘kende’ Gerard van het Reve Sr. (alias Gerard Vanter) in de ruimste zin van het woord, d.w.z. ik wist wie hij was en ik las artikelen van hem toen ik lid van de Communistische Partij was en hij redakteur buitenland van De Tribune, het toenmalige dagblad van de partij. Die artikelen vond ik heel behoorlijk, ze staken bizonder gunstig af tegen de bombastische hoofdartikelen van Wijnkoop, waar geen touw aan vast te knopen viel. Maar ik ben in 1924 de partij uitgegaan, toen was Gerardje nog geen jaar oud en ik wist van zijn bestaan niet af. Mijn vriend Jacques de Kadt, die in 1922 een leninistische oppositie tegen Wijnkoop begon te organiseren (Lenin had namelijk in zijn bekende ‘Kinderziektebrochure’ die kinderziekte van het radikalisme ook aan de Hollandse partij verweten), was erg op Gerard Vanter gesteld.

De Van het Reves waren hartelijke, gastvrije mensen, ze nodigden hem vaak te eten (De Kadt woonde niet in Amsterdam) en hij kon aan Gerard zijn kritiek op Wijnkoop kwijt. De jonge redakteur had zelf kritiek genoeg, maar hij voelde toch niets voor een georganiseerde oppositie.

Na 1924, toen De Kadt en zijn vrienden de partij verlieten, hebben hij en Gerard Vanter elkaar zelden meer gesproken. Maar in het eerste deel van zijn memoires, Uit mijn Communistentijd, schrijft De Kadt nog met veel sympathie over zijn ex-partijgenoot, onder de hoofdjes Weer een ‘Open brief’ en kennismaking met Vanter (blz. 124-126) en Een Tribune-redakteur (blz. 196-199). Ik wil er één zinnetje uit citeren:

‘Ik heb nooit iets ontdekt van die grauwe sfeer van verveling en bekrompenheid die zijn zoon, Gerard Kornelis, heel veel later zo afschuwelijk meesterlijk voelbaar maakte.’

Met Gerard Kornelis ben ik in kontakt gekomen toen hij redaktie-secretaris werd van Tirade. Dat was in Januari '59. Als medewerkster aan dat tijdschrift had ik af en toe met hem te corresponderen. Ik vond zijn brieven erg aardig. In November '61 moest hij een lezing houden voor de Haagse Bijenkorf. Hij stuurde ons, mijn zuster Lennie en mij, toegangskaarten en wij vroegen hem of hij bij ons wilde komen eten. Dat nam hij aan. Dat was de eerste persoonlijke kennismaking. Sindsdien kwam hij ons vaker bezoeken. Wij mochten hem erg graag.

Na De Avonden had ik meer van hem gelezen. Hij publiceerde ook geregeld korte verhalen in Tirade. Ze waren uitstekend geschreven, handelden soms over navrante onderwerpen, maar ik miste er altijd iets in. Ik kon niet ontdekken waar het hem om begonnen was, wáár zijn meest persoonlijke belangstelling naar uitging.

In het voorjaar van '62 verscheen zijn toneelstuk Commissaris Fennedy. Uit dat stuk kwam onverwacht de echte Gerard naar voren. Als toneelstuk werd het een mislukking. Het was overladen, er gebeurde veel te veel, de gebeurtenissen waren melodramatisch, maar je voel-

[p. 118]

de dat hier zijn eigen problemen in gedramatiseerde vorm aan de orde werden gesteld. Een speelstuk was het niet, maar de dialogen waren meesterlijk en de dramatische kracht zou toereikend geweest zijn om meesterwerken te scheppen.

In het volkende nummer van Tirade staan dan voor het eerst verzen van Gerard. Een heel mooi vers op zijn gestorven moeder en Een nieuw Paaslied, een loflied op God, waarin hij eindelijk alle remmen losgooit en alles bezingt wat hij belangrijk vindt: dronkenschap, geilheid, de dingen van de dag en de sterren met hun lichtjaren en God door het hele vers heen. En dan komt de schrijversconferentie in Edinburgh, waar hij met zijn ‘I, as a homosexual,’ de held van de dag wordt. Zijn brief uit Edinburgh waarin hij die gebeurtenis beschrijft, wordt zo bewonderd dat Geert van Oorschot hem vraagt verder te gaan met brieven schrijven voor Tirade. Daar komen zijn twee beroemdste boeken uit voort, Op Weg naar het Einde en Nader tot U.

In zijn religieuze uitdrukkingswijze komt verandering. Aanvankelijk was God nog mannelijk als Gerard over hem sprak. Ten slotte wordt zij vrouwelijk, Maria, de Moedergodin. Daarmee schijnt hij pas te wezen waar hij de dingen volmaakt kan zeggen zoals hij ze voelt. De laatste jaren heeft hij nog wel belangrijke boeken gepubliceerd, maar dat waren brieven (Brieven aan Ludo P., Brieven aan geschoolde Arbeiders), interviews (Gerard Reve in Gesprek) of ander verzamelwerk. Nieuwe boeken zijn er merkwaardig weinig van hem verschenen. In Wolf vertelt hij in sprookjesvorm iets van zijn belevenissen in Sri Lanka, De stille Vriend deed mij weinig geïnspireerd aan.

In het voorjaar van '89 verscheen Bezorgde Ouders, een boek waarvan ik nog niet veel durf te zeggen. De toon van de eerste bladzijden al doet denken aan de Gerard van vroeger, maar de inhoud bevat zoveel kryptische elementen dat ik niet goed weet wat ik er aan heb. Inhoud: een dag zonder Eenhoorn, die bij zijn ouders op bezoek is. Moeilijk door te komen, zo'n dag. Alles wat Gerard doet is voorbereiding voor Eenhoorns thuiskomst: wijn halen, veel wijn, want er moet genoeg zijn voor de Kerstdagen, maar Eenhoorn mag niet weten dat hij zoveel heeft meegebracht. Hij stopt het grootste gedeelte in een geheime bergplaats. Er mogen maar twee flessen in de gang staan en één aangebroken fles op tafel. Verder wil Gerard natuurlijk mooie jongens vangen, die hij zal vastbinden en die Eenhoorn mag martelen als hij thuis komt. Niet zo'n erg attente verrassing, want Eenhoorn houdt niet van wreedheid. Gerard heeft ook geen succes. De twee mooie jongens die hij deze dag gezien heeft zijn allebei uit het gezicht verdwenen en de derde, die hem zelf heeft aangesproken om te vragen of Gerard een hotel voor hem wist, keert plotseling om en loopt hard weg als Gerard zegt dat hij wel bij hemzelf en zijn vriend kan logeren. Die jongen is natuurlijk bang gemaakt door zijn bezorgde ouders, denkt Gerard. ‘Ja, erg bezorgd waren ze, die ouders, en misschien niet helemaal ten onrechte.’ Een heel interessant slot.

Is dit boek het begin van een nieuwe creatieve periode? Ik ben benieuwd naar het volgende.

Hartelijke groeten, Josine

[p. 119]

Gerard Reve, foto: Steye Raviez