Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 23]

Thom Hoffman
Brief aan Frits van Egters^*

Ik ben geen schrijver, dat weet ik ook wel. Tijdens de repetities en de opnamen van De Avonden hield ik een dagboek in briefvorm bij, dat ik slechts na lang aandringen van anderen (o.a. Frits Waterman, vriend en journalist) aan de openbaarheid durf prijs te geven. Het bevat strikt particuliere aantekeningen en nauwelijks voltooide gedachtenkronkels over Frits van Egters en, mutatis mutandis, zijn schepper, Gerard Reve. Die aantekeningen dienden om een helder idee over Frits te verwerven. ‘Onzuiver denken = onzuiver schrijven’ heeft Reve van Presser geleerd. Net zo goed kan men zeggen dat een niet exact uitgesplitst en verwoord stel ideeën tot onnauwkeurig acteren voert. Slechts uit exactheid kan vervoering opstijgen. Met mijn beperkte boerenlulleverstand - ik heb nergens voor geleerd - streefde ik die exactheid na, maar slechts binnen het domein van de filmopnamen.

Ik ken aan deze gedachten, die nergens grote poëzie of waarlijke eeuwigheidswaarde bezitten, geen enkele pretentie toe. Niet op literair gebied, noch in enig ander opzicht. U kunt beter De Avonden gaan lezen, of de film zien. Ik acteer beter dan dat ik schrijf. Maar dat zegt heel weinig, daar komt u zo direct wel achter.

Tot slot: het is maar goed dat er een Gerard Reve is, en dat hij Frits van Egters een troebele maar vitale adem heeft ingeblazen. Wat was er anders van mij terechtgekomen? Nu kan ik tenminste zeggen dat ik acht weken van mijn leven Frits van Egters ben geweest en dat is behoorlijk wat.

Thom Hoffman

31 december 1988 Beste Frits, ‘Het is oudejaarsavond. Over ruim achtentwintig minuten is het middernacht. Ik heb nog achtentwintig minuten. Ik moet mijn gedachten verzamelen. Ik moet klaar zijn met denken, als het twaalf uur is.’ Hij keek naar zijn vader. ‘Help hen, die bedrukt zijn en zich verlaten wanen in deze wereld,’ dacht hij. ‘Oude zak.’
De zang eindigde. Na een kort naspel zweeg ook het orgel. ‘Gemeente,’ zei een hoge stem. Frits draaide het station weg, maar zocht geen ander. De luidspreker miste zacht.
‘Nu moet ik het zeggen,’ zei hij bij zichzelf, ‘ik moet het zeggen. Hoe? Nog enkele ogenblikken. Het moet. Het is nog niet te laat.’ (De Avonden)

Bij mij is het nu ook Oudjaar, Frits, Oudejaarsavond, de climax van boek en film. Beide beslaan een bewogen en enerverende periode in jouw leven, namelijk de laatste tien dagen van 1946. Wat mij betreft was deze gehele maand (december 1988) enerverend, dat wil zeggen lang niet zo lachwekkend, en minstens zo zenuwslopend. De screentest die ik voor De Avonden moest doen, tussen opnames van De Kassière en de Franse film Force Majeure door, heeft me letterlijk aangegrepen.

Voor het eerst in mijn leven had ik zware maagklachten, die na het positieve bericht van de 22e alleen maar erger werden. De twee andere films waren omstreeks Kerstmis afgerond, maar nu ik aan de voorbereidingen van De Avonden ben begonnen, ondermijnt mijn zware taak elk gevoel van triomf, van zoete wraak, ja zelfs van het laatste beetje zelfvertrouwen. Bovendien zijn er nogal wat kranten die mijn belang overdreven hebben (Zo schreef men onder andere: ‘De rol waar iedere acteur sedert 1947 van heeft gedroomd’ en: ‘Nederlands belangrijkste romanpersonage van na de Tweede Wereldoorlog’). Zulke berichten geven me een opgejaagd gevoel: het mag niet meer mislukken.

Hier en daar is een discussie losgebarsten over het wel of niet mogen verfilmen. Die wordt vooral gevoerd door enkele jonge columnisten, dappere culturele herdertjes die zelf ooit schrijver hadden willen worden en hun gebrek aan talent nú compenseren door een boek van een ander te adopteren en in bescherming te nemen, alsof het hun eigen kind is. Maar niemand anders dan de onvolprezen Reve heeft het natuurlijk geschreven. Hij heeft het

* Ter gelegenheid van de première van De Avonden schreef Thom Hoffman een aantal brieven die hij bundelde in 23 brieven aan Frits van Egters, uitgeverij GRP, ISBN 90 5142 029 3.

[p. 24]

filmscript dan ook als een zorgzaam vader bestudeerd, en - jazeker - jubelend geretourneerd.

Hebben die jonge knapen geen onderwerpen meer? Niet dat de commotie rond De Avonden nieuw is, Frits. Al na het verschijnen in 1947 ontstond er aan alle kanten een fel tumult tussen voor- en tegenstanders van de inhoud van het boek. Nederland was toen nog erg bekrompen natuurlijk. Uiteindelijk heeft Reve zelf aan de heisa een eind willen maken door te schrijven: ‘Als men het lezen wil, leze men het, en anders leze men het niet, want...’ (let op:) ‘... het is maar een boek!’ (Literair Maandblad van de Boekhandel, febr. 1948). Misschien dat de zichzelf opdringende Avonden-riddertjes ook deze uitspraak van de schrijver eens zouden kunnen adopteren.

In elk geval, het boek is en blijft een klassieker, wat Reve ook beweert. Het prikkelt en bevredigt op allerlei manieren, en het script leest al bijna even indringend en vermakelijk (niets kan De Avonden zelf evenaren).

V.l.n.r. Viviane de Munck, Thom Hoffman en Rijk de Gooijer, foto: NOB

Zoals je in mijn eerste brief hebt gemerkt, vriend Frits, ben ik zeer goed op de hoogte van de ‘latere’ Reve. Ik lees zijn boeken al vanaf mijn veertiende, toen ik uit de boekenkast van mijn moedertje Op weg naar het einde en Nader tot U plukte, volrijpe vruchten van het schrijverschap van Reve, die dan ook spoedig na deze publicaties de hoogste literaire onderscheiding van ons land zou krijgen. Reve bleef sindsdien mijn favoriete auteur, omdat hij (naast Hermans, Lowry en Joyce) een van de weinigen was die mijn aandacht langer dan tien bladzijden gevangen kon houden. Achteraf weet ik waarom.

Als geen ander beschrijft hij het verschil tussen wat ik hier onhandig de ‘binnenwereld’ van iemand noem en de ‘buitenwereld’. Tussen ieder zijn observaties en meningen enerzijds en handelingen of wat men zégt anderzijds zitten onoverbrugbare afstanden. Wij allen - zo was mijn vroegste gevolgtrekking omtrent het bestaan, iets wat door Reve tastbaar werd gemaakt - liegen en bedriegen dat het een aard heeft, ikzelf en Reve voorop, en zijn te laf om naar ware overtuiging te leven. Telkens met zeer geldige excuses, dat spreekt vanzelf. Ja mensen, het leven is geen kleinigheid! Ik zal een voorbeeld geven uit Oud en eenzaam:

[p. 25]

‘Ja warempel, dat is hem,’ zei ik met hoge, laffe stem, terwijl ik de tas aanpakte. ‘Wat leuk, dat je hem gevonden hebt. Dat is dus weer voor elkaar.’ Ik had jíj gezegd, en moest ik dat blijven bezigen? Was dat alles wat ik durfde? Waarom had ik het laffe verzinsel van een vermiste tas gebezigd, in plaats van, eindelijk en voor de eerste keer in mijn leven, de waarheid van mijn hart durven uitspreken en hem, gewoon en eerlijk, te bekennen wat de reden was, waarom ik mij hier bevond? Ik bleef de tas aapachtig in mijn hand houden, terwijl er opnieuw een dreigend zwijgen viel. Ik kon nu beter vertrekken, maar, tegen beter weten in, zocht ik weder uit alle macht naar een of ander onnozel onderwerp van gesprek.

Frits, een andere reden waarom Reve me aanspreekt zal ik met een simpele vergelijking uit de doeken doen. We stellen ons voor: een groot, robuust automobiel (Reve zelf schijnt een uitmuntend chauffeur te zijn die zelfs vrachtwagens met grote vaardigheid weet te besturen). In de laadruimte bevindt zich de bagage, datgene wat bij de lezer bezorgd moet worden. Deze ‘boodschap’, de essentie van Reve zijn schrijverschap, is mijns inziens de beklemming die Reve in het leven ervaart, en zijn verlangen naar verlossing.

Maar dat thema kenmerkt vele grote schrijvers. De wagen zelf dan maar beschouwd: een klassieke, glanzende carosserie - een rijke stijl en briljante woordkeus - steunend op een chassis van vlekkeloze zinsbouw (In dit opzicht is elk boek van Reve een Rolls Royce in de garage van de vaderlandse literatuur). De wagen rolt voort op een soepel lopende, alle oneffenheden verend opvangende humor. (Velen vinden Reve in de eerste plaats humorist; ik zelf ga uit van de beproefde combinatie ‘een lach en een traan’. Hij noemt zich niet voor niets ‘Volksschrijver’!) Tot slot de motor, dat wat hem beweegt. De motor is het hart van alle automobielen, bij Reve een vooroorlogs, degelijk, romantisch en zeer gedreven stampend orgaan, brandend op de benzine die Liefde heet.

De hitte van deze hartstocht nu, wordt via allerlei technische middelen (waar ik niets van begrijp - vandaar dat ik geen schrijver ben geworden) in snelheid omgezet: de bestelling komt snel bij de lezer thuis. En het is deze warmte, in al haar ongeremdheid, die ondanks de relativerende werking van de humor of de gevaarlijk ogende bumpers van het cynisme, Reve tot onze meest populaire hofleverancier maakt, de enige echte mensenvriend die op de kleintjes let, maar zijn klandizie nooit tekort doet. En de in weer en wind calvinistisch behuisde Nederlander, die zichzelf de luxe van menige warme passie ontzegt, die ervaart Reve's geschriften als een geschenk uit de hemel. En hij schrijft nog betaalbaar ook.

Om zijn unieke kwaliteiten scherper aan te prijzen, noemt Reve zich Romantisch Decadent. En wat ik nu wil demonstreren, Frits, en wat hopelijk wáár is: De Avonden is een door en door hartstochtelijk boek, ook al is zelfs de geringste schaduw van een romantisch liefdesverhaal afwezig. Mijn ‘voorkennis’ van alle latere boeken is wel een belangrijke steun. Kennis, dat zal ik later wel eens uitleggen, is het begin van acteren, dat wil zeggen, mits het gepaard gaat met begrip, gevoelsmatig essentieel begrijpen. En hoe meer ik De Avonden uitschenk en met mijn hart inneem, des te geruster ga ik me voelen. Grappig is, dat een voorname bron van informatie bestaat uit stukjes van ene Theodor Holman in het Parool, die de tien hoofdstukken grondig heeft besproken. Holman nu, is één van die herdertjes, die bij nachte lagen te wachten op het mislukken van onze film.

Welnu, óf ze zullen erg lang moeten wachten (want de film wordt wél goed), óf de film mislukt (maar dan dank zij de informatie van herdertje Holman.) Je begrijpt, ik ga met een gerust hart feesten vanavond. Vanaf morgen geef ik me over aan jou. Nu zitten alle nachtdieren op mij te wachten, toevalligerwijs aan de Amsterdamse Keizersgracht: Ome Jan, Ere, mijn geliefde Duffie, De Heerser, Zwijntje en nog veel meer eenvoudige, lieve mensen die medelijden met me hebben omdat ik zo'n hoge berg te beklimmen heb.

Trouwens, Ome Jan is méér dan een goede nachtvriend uit het uitgaansleven. Hij is Avonden-kenner bij uitstek en heeft jouw 10 legendarische hoofdstukken altijd trouw in zijn colbert of spijkerjekker bij zich. Hij zou de ideale Frits van Egters zijn. Zijn taalgebruik is even humoristisch, zijn plaats in het leven evenzeer ontroerend. Hij kan mensen verbaal afslachten en zich tegelijkertijd diep en diep eenzaam voelen. Ik heb hem zelfs nog voorgedragen om jouw broer Joop te laten spelen, maar de regisseur heeft een professionele acteur benaderd. Geen nood. Ome Jan kan weer

Trouwens, Ome Jan is méér dan een goede nachtvriend uit het uitgaansleven. Hij is Avonden-kenner bij uitstek en heeft jouw 10 legendarische hoofdstukken altijd trouw in zijn colbert of spijkerjekker bij zich. Hij zou de ideale Frits van Egters zijn. Zijn taalgebruik is even humoristisch, zijn plaats in het leven evenzeer ontroerend. Hij kan mensen verbaal afslachten en zich tegelijkertijd diep en diep eenzaam voelen. Ik heb hem zelfs nog voorgedragen om jouw broer Joop te laten spelen, maar de regisseur heeft een professionele acteur benaderd. Geen nood. Ome Jan kan weer

[p. 26]

andere dingen heel goed. Hij genoot ook erg van het script, terwijl hij zich ooit fel tegen de verfilming verzette.

Samen met Ere, die regisseur is, één prachtfilm met Reve over Céline heeft gemaakt, er een óver en nog een derde náár W.F. Hermans gaat maken, samen met Ere dus, reciteert Ome Jan al hele scènes uit het draaiboek. Daarbij zitten ze te gieren van het lachen. Als ik zo naar ze kijk en luister, haal ik steeds opgelucht adem: het kán! Echt waar!

Maar alvorens mijn tanden in je te zetten, zet ik het vanavond voor de laatste keer op een zuipen, en omhels ik mijn vrienden en het zachte liefdesbeest Duffie alsof ik daadwerkelijk naar de Himalaya vertrek. We drinken geen ‘Bessen-Appel’, er is geen schetenlatende vader (Rijk de Gooyer gaat die rol spelen, leuk!), we luisteren niet naar de mars ‘Koning Voetbal’, en ‘ik moét “het” niet zeggen’. Geen Groots & Enerverend Drama van de Treurige Lulligheid. Ik vier Oudjaar zoals jij het gevierd zou willen hebben.

De beste wensen voor het komende jaar.

je Thom

* Ter gelegenheid van de première van De Avonden schreef Thom Hoffman een aantal brieven die hij bundelde in 23 brieven aan Frits van Egters, uitgeverij GRP, ISBN 90 5142 029 3.